42 χρόνια
Στις ιερές σκιές που ζωντανεύουν σήμερα
Η μεγάλη ώρα του Κέντρους
Του Σπύρου Απ. Μαρνιέρου
Συμπληρώνονται σαράντα δυο χρόνια, τον Αύγουστο τούτου του χρόνου, από την Ολοκαύτωση του Κέντρους. Του τραγικού και συγκλονιστικότερου επεισοδίου της Γερμανικής Κατοχής στα Ρεθεμνιώτικα, εννιά περίπου εβδομάδες προηγουμένως από τη σύμπτυξη των εχθρικών στρατευμάτων στη Δυτική Κρήτη!
Με σατανική μεθοδικότητα, εξαιτίας της απαγωγής του Γερμανού στρατηγού Κράιπε (Απρίλη 1944), εκδικούμενοι συγχρόνως οι ναζήδες και το ακατάβλητο αντιστασιακό σθένος του Κεντριανού πληθυσμού, ανενόχλητοι, ωσάν να επρόκειτο περί αοράτων δαιμόνων, λόγω και της πλήρους στην περιοχή μας αποδιοργάνωσης στον τομέα της εγρήγορσης, παρά τις αναμενόμενες επιδρομές των κατακτητών ύστερα από τις ξεκάθαρες απειλές των Αρχών Κατοχής με τα σκληρότερα αντίποινα εναντίον όσων θα βοηθούσαν τους απαγωγείς (πως τους έμαθαν είναι άλλη υπόθεση) και την έναρξη υλοποίησης των απειλών τους σε άλλες περιφέρειες, ένοχες έναντι των Γερμανών με ταυτόσημες προς τις δικές μας «κατηγορίες» – συμπαράσταση προς τους απαγωγείς και συνεχής αντιστασιακή παρουσία- που υπέστησαν πάντως, από καλύτερη προνοητικότητα, τις αναπόφευκτες απώλειες, ισοπέδωσαν επτά χωριά στο Αμάρι (Γερακάρη, Γουργούθους, Καρδάκι, Σμιλέ, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος) και την Κρύα Βρύση του Αγίου Βασιλείου.
Από τους άνδρες που εγκλωβίστηκαν στο σύνολό τους σχεδόν, καθώς αποφανισμένοι από τους φυσικούς των ηγήτορες και μοιραίως ανυποψίαστοι και απροβλημάτιστοι στην κρισιμότερη περίοδο, που εγκυμονούσε πολλούς κινδύνους και από τη διαφαινόμενη υποχώρηση των Γερμανικών δυνάμεων –στις περιπτώσεις αυτές εφαρμόζονται συνήθως μέτρα τρομοκρατίας- ξεδιαλέκτηκαν, προδομένοι για την αντιστασιακή τους δράση- και εκτελέστηκαν, με τον αγριότερο τρόπο, εκατό πενήντα οκτώ και έξι γυναίκες!
Βρισκόμαστε λοιπόν προ εκτελεσμένων κατόπιν επιλογής με κριτήριο την αντιστασιακή τους δράση, που σημαίνει στην ουσία ότι δεν πρόκειται περί θυμάτων από τον άμαχο πληθυσμό. Και γίνεται η διάκριση, όχι προς θεού για να υποτιμήσουμε τους νεκρούς αυτής της κατηγορίας, άξιους παντός σεβασμού. Απλώς για να επισημάνουμε με πιο ευδιάκριτο τρόπο, ότι από τους εκτελεσμένους στο Κέντρος (ο μεγαλύτερος αριθμός) υπήρξαν εθελοντές-οργανωμένοι στον κοινό Αγώνα κατά του ολοκληρωτισμού, από το επικινδυνοδέστερο πόστο της Εθνικής μας Αντίστασης. Να κάνουν τον Αγώνα στα πόδια και στη «μπούκα» του εχθρού. Αποστράτευτοι από τα εξωτερικά σύμβολα του πολέμου (τουφέκια και φισεκλίκια), πολύ πιο ευάλωτοι να πληρώσουν με το υπέρτατο αγαθό τον πατριωτισμό τους. Και να πούμε ακόμη πως η μοίρα αυτών των Αγωνιστών, που αριθμούν αμέτρητους νεκρούς στην Κρήτη και την άλλη Ελλάδα, είναι να παραμένουν (συγκριτικά με τους άλλους εμπόλεμους) αβοήθητοι όταν διατρέχουν τον έσχατο κίνδυνο. Πώς να την αποφύγουν και οι εκτελεσμένοι στον Κέντρος; Το έπαθλο της προσφοράς τους στο συμμαχικό Αγώνα και να διατηρηθεί αλώβητη η αξιοπρέπεια της Κρήτης, ήταν να παραμείνουν και τούτοι ανυπεράσπιστοι στο «έλεος» των στυγερών δολοφόνων. Ούτε μια τουφεκιά για την τιμή των όπλων. Ούτε μια τουφεκιά έστω μετά το μακελειό. Για ν’ αλαφρώσουν επιτέλους οι ψυχές των εθνομαρτύρων μας, από το βασανιστικό «νανούρισμα» επί οκτώ μερόνυκτα, των ναζιστικών εμβατηρίων!
Μήπως υπερβάλλουμε; Ας ανατρέξουμε σε τι μεταξύ των άλλων έγραψε αμέσως μετά την καταστροφή (31.8.1944) σε στιγμές αυτοκριτικής και μεγάλης συντριβής, ο Δικηγόρος Αντώνης Λίτινας:
«Το άνθος της περιφέρειάς μας εξέλιπε. Έπεσε άδικα, ύπουλα, χωρίς να μπορέσει ν’ αντισταθεί, ενώ είχε τόση δυναμικότητα. Εμείς! Στεκόμεθα βουβοί στα άταφα πτώματα, τα μισοψημένα, στα πεταμένα κομμάτια των ωραίων ηρώων, που τα τρώνε τα σκυλιά και τα όρνεα, χωρίς να μπορούμε τουλάχιστον να τα θάψουμε.
Είμεθα όλοι συνένοχοι της μεγάλης καταστροφής. Ξεθαρρέψαμε πως φεύγουν οι Γερμανοί. Κάναμε σχέδια για την αιφνιδιαστικήν τους αναχώρησιν. Πώς να πάρομε τις Αρχές. Πώς να τηρήσουμε την τάξιν. Ενώ αυτοί σμίλευαν έντεχνα και μυστικά την ολοκληρωτικήν μας καταστροφή. Τώρα! Σε ποιον να μιλήσουμε για αγώνες μελλοντικούς; Ποιος θα μας πιστέψει;
Οι Σύμμαχοι… Οι μεγάλοι μας Σύμμαχοι… Οκτώ ημέρες εκαίετο, ελεηλατείτο από μια δράκα Γερμανών η όμορφη, πλούσια και ηρωική αυτή περιοχή, χωρίς ένα αεροπλάνο να περάσει, να μας ρίξη, έστω αυτό, τη χαριστική βολή. Ας ερχόταν. Ας έπαιρνε μια φωτογραφία, ας έριχνε ύστερα προκηρύξεις, ας μας έδιδε ένα κουράγιο».
Οι Σύμμαχοι βέβαια είχαν προλάβει… να μας βοηθήσουν με την απαγωγή του Κράιπε. Πράξη αφροσύνης που καμιά σκοπιμότητα δε μπορούσε να εξυπηρετήσει και μάλιστα προς το τέλος του πολέμου, παρά να γιγαντώσει το μίσος των Γερμανών εναντίον των χωριών (όπως επρόκειτο και περί αντιστασιακών κέντρων) για τα οποία είχαν πληροφορίες ότι υπόθαλψαν τους απαγωγείς. Μίσος που εκδηλώθηκε με την απόφασή τους να τα ξεκληρίσουν.
Ο Αντώνης Λίτινας, όπως παρατηρούμε στο κείμενό του, περισσότερο επισημαίνει τις δικές μας ευθύνες για την Κεντριανή Τραγωδία και αρκείται, προκειμένου περί των Συμμάχων, να εκφράσει το παράπονό του που μας εγκατέλειψαν. Είναι οι πρώτες μέρες και η υπέρμετρη συγκίνηση τον εμποδίζει φαίνεται να συνειδητοποιήσει τη συνάρτηση μεταξύ της καταστροφής των χωριών και της απαγωγής του Κράιπε. Μη ξεχνάμε και το «κλίμα» θαυμασμού την εποχή εκείνη προς τους Άγγλους. Δύσκολο να αμφισβητήσει κανείς την ορθότητα των πράξεων και των αποφάσεών τους. Πώς να το κάνουμε, από τη νίκη τους περιμέναμε την αποτίναξη του Γερμανικού ζυγού από τον τράχηλό μας. Οι ευθύνες μας που υπάρχουν ατυχώς όπως αναγνωρίζει ο Α.Λ. και στις οποίες επανειλημμένα έχουμε αναφερθεί, σχετίζονται άμεσα με την έκταση της καταστροφής στο Κέντρος. Συνοψίζονται στο γεγονός ότι κατά την τελευταία περίοδο της Κατοχής, παρά την αγωνιστική εμπειρία τόσον ετών και παρά τους ορατούς κινδύνους, δε διαθέταμε οποιασδήποτε μορφής ετοιμότητα για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων με τους Γερμανούς. Μέτρα όχι για να αποκρούσομε τους επιδρομείς. Αν υπήρχαν τέτοιε προϋποθέσεις (λ.χ. ισχυρές ανταρτικές ομάδες) θα το γνώριζε η Γερμανική αντικατασκοπία και δε θα επιχειρούσαν οι Γερμανοί με ελάχιστες δυνάμεις (400-500 ανδρών) έναντι των αντικειμενικών στόχων, να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιο κύκλωσης κ.λπ., σε μια εκτεταμένη και απομακρυσμένη από τις έδρες των μονάδων ορεινή περιοχή. Διάτρεχαν τον κίνδυνο να επιστρέψουν άπρακτοι και αποδεκατισμένοι.
Άλλα μέτρα εννοούμε που θα μπορούσαν να ελαχιστοποιήσουν τις συνέπειες της επιδρομής σε απώλειες ανθρώπινου δυναμικού ή για να γίνουμε ρεαλιστικότεροι να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες ατόμων νέων ηλικιών. Ποια είναι αυτά, ας τα ονομάσουμε «μέτρα επαγρύπνησης» που δεν εφαρμόστηκαν; Επιχειρούμε μια ενδεικτική απαρίθμησή τους:
Α. Η συνεχής ενημέρωση του πληθυσμού από ανθρώπους κατάλληλους για την κρισιμότητα των περιστάσεων και ότι οι Γερμανοί είχαν ακόμη την ικανότητα να μας πλήξουν θανάσιμα οποιαδήποτε στιγμή. Η σωστή ενημέρωση ποτέ δεν κάμπτει το ηθικό του αγωνιζόμενου λαού. Επιδρά ίσα-ίσα ευεργετικά, τονώνει την αγωνιστικότητά του και τον προβληματίζει πως θα διαφυλακτεί από τον φυσικό αφανισμό, για να συνεχίσει τον αγώνα του. Αντίθετα υποθάλπετο αλόγιαστα η ευφορία και προς τα ενεργά μέλη της Αντίστασης ότι έχει ξεψυχήσει το γερμανικό τέρας. Με επακόλουθο όλοι να ξεθαρρέψουν, να κοιμούνται τον «ύπνο του δικαίου» στα σπίτια τους, όταν τα προηγούμενα χρόνια (ας αφήσουμε τα καλοκαίρια) και τους χειμώνες με τις βροχές και το κρύο διανυκτέρευαν στο Κέντρος και τις εξοχές. Ξεθάρρεψαν και οι βοσκοί που ελάχιστα έμεναν στα χωριά τους και παρουσιάστηκε το φαινόμενο να κινδυνεύσει να αφανιστούν όλοι γιατί πιο πολύ ασχολούνταν με τις δουλειές της Αντίστασης παρά με τα κοπάδια τους και τους είχαν προγραμμένους.
Β. Η εντατικοποίηση του τομέα της κατασκοπίας και η σωστή αξιολόγηση των διαφόρων πληροφοριών. Λέγεται το ανήκουστο ότι διέρρευσε το σχέδιο εξολόθρευσής μας, έφταξε τις παραμονές της καταστροφής μέχρι τα καφενεία (υπάρχουν αυτήκοοι μάρτυρες) και κανένας δεν προβληματίστηκε!
Γ. Η επιτήρηση με σκοπιές (σε 24ωρη βάση) και οπωσδήποτε κατά τις νυχτερινές ώρες των επίκαιρων σημείων, ώστε έγκαιρα να γίνονται αντιληπτές οι εμφανίσεις των εχθρικών στρατευμάτων και ταυτόχρονα η μεγάλη αύξηση του αριθμού των αγγελιοφόρων, για να επιτυγχάνεται με ταχύτητα η αλυσιδωτή ενημέρωση των διαφόρων χωριών.
Αναφερόμαστε σ’ αυτά, όχι με την έννοια να επιρρίψουμε ευθύνες εναντίον ορισμένων προσώπων που κατείχαν ηγετικές θέσεις στο Αντιστασιακό Κίνημα και των οποίων τον πατριωτισμό ποιος μπορεί να αμφισβητήσει. Η αναφορά μας έχει την έννοια ότι δεν πρέπει να αποσιωπούνται σφάλματα και παραλείψεις απ’ όποιους κι αν διαπράκτηκαν. Τούτο επιτάσσει το χρέος και προς τους μεταγενέστερους. Δεν ξέρουμε τι μας επιφυλάσσει η μοίρα, καθώς λένε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Πρέπει ακόμη να παραδεκτούμε, για να επανέλθουμε στους συμμάχους, ότι η Κρητική Αντίσταση βοήθησε και κάλυψε την απαγωγή του Κράιπε από τις προπαρασκευαστικές πράξεις ως την τελική φάση. Μπορούσε να αποτρέψει τους Άγγλους να παίξουν με τις κεφαλές μας; Αν είχε την δυνατότητα και δεν το έπραξε, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η απαγωγή του Κράιπε συγκαταλέγεται τα λάθη της Κρητικής Αντίστασης.
Αλλά όπως είναι γνωστό, υποθέτουμε σ’ ολόκληρη την Κρήτη, τον Αύγουστο του ΄44 δεν έτρεξε μόνον ποταμός το αίμα στο Κέντρος. Εκατοντάδες οικογένειες, χιλιάδες γυναικόπαιδα, με σκοτωμένους ή φυλακισμένους τους προστάτες τους, με πυρπολημένα τα σπίτια τους, ρίχτηκαν στη δυστυχία και την απαθλίωση των δρόμων. Για να γραφτούν φαίνεται και άλλες λαμπρές σελίδες ανιδιοτελούς φιλοξενίας για τους Αμαριώτες και Αγιοβασιλιώτες, που τα χωριά τους ξέφυγαν από την οργή των Γερμανών. Μαζί –ανυπολόγιστη και τούτη η ζημιά- ένας λαϊκός πολιτισμός από τους χαρακτηριστικότερους της Κρήτης, μνημεία μεγάλης καλλιτεχνικής και θρησκευτικής αξίας αφανίστηκαν από τους «πολιτισμένους» του Βορρά.
Απερίγραφτες οι εφιαλτικές ώρες από τη βάναυση συμπεριφορά των απαίσιων επιδρομέων, πάνοπλων εναντίον αόπλων. Απερίγραφτη και η ορμή των Κεντριανών προς το Ολοκαύτωμα. Ο παράτολμος ανδρισμός, η προτίμηση προς την ένδοξο θάνατο. Ξεπερνούσε τα ανθρώπινα μέτρα η δυναμική αναμέτρηση των μελλοθανάτων με τους δήμιους τους. Αντιστάθηκαν με τη δύναμη της ψυχής τους. Τους αποκάλεσαν μπροστά στα εκτελεστικά αποσπάσματα «άνανδρους, βάρβαρους, δολοφόνους». Θυμήθηκαν παλιά και καινούρια θούρια, που τα έψαλλαν ομαδικά, για να γιορτάσουν τον Αγώνα τους, όπως έκαναν όλοι οι Έλληνες Αγωνιστές, πριν από τη Μεγάλη θυσία τους. Τούτα δεν τα μεταφέρουμε παρασυρόμενοι από αισθήματα καυχησιολογίας. Μετά φέρθηκαν από διασωθέντες Μελλοθάνατους κι από άλλους αυτόπτες μάρτυρες συγκλονιστικών περιστατικών. Ακούσαμε και τούτο, που το έχει πάρει ο θρύλος και πρώτη φορά το καταγράφουμε. Αποχωρούντες οι φονιάδες από τα καιόμενα χωριά, εκστασιασμένοι προφανώς από τη μεγαλώδη, πατριωτική συμπεριφορά των Μελλοθάνατων, απόδωσαν τιμές μαχητών με ομοβροντίες οπλοπολυβόλων στους χώρους των εκτελέσεων!
Πράξεις προσωπικής ανδρείας, μεγαλοψυχίας και ηθικού μεγαλείου σημειώθηκαν στις ρίζες του θρυλικού βουνού τη χαραυγή της απελευθέρωσής μας από το φασιστικό ζυγό. Πράξεις που λαμπρύνουν περισσότερο τη μακραίωνη ηρωική Κρητική ιστορία.
Το εκατοντάπηγο Κέντρος στις 22 Αυγούστου 1944 πέρασε τη Μεγάλη Ώρα. Έγινε συνώνυμο με τη Δόξα!
ΣΠΥΡΟΣ ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΣ