Το διαμέρισμα της Ρεθύμνης αρχαιολογικώς δεν παρουσίασε μέχρι
τούδε ιδιαιτέραν σπουδαιότητα, αλλά τούτο οφείλεται αναμφιβόλως
εις την έλλειψίν αρχαιολογικών ερευνών κατά πρώτιστον λόγον.
Αποδείξεις τούτου τοι η πρώτη και μονή σχεδόν σοβαρά έρευνα εν
Αμαρίω, χάρις εις την πρωτοβουλία και χορηγία ενός ευγενούς και
φιλαρχαίου Ρεθύμνιου του κ. Στυλιανού Μαρκαντώνη, απεδωκεν
αποτελέσματα ανωτέρα πάσης προσδοκίας. Δε δύναται να υπάρξει
αμφιβολία ότι και η μέλλουσα να συνεχισθεί έρευνα να αποδώσει
ενδιαφέροντα αρχαία, εις τρόπον ώστε αι περίοδοί της ενδόξου
μινωικής εποχής να αντιπροσωπεύονται επαρκώς εντός του μουσείου
Ρεθύμνης.
Βάσιν προς περαιτέρω έρευναν μινωικών αρχαιοτήτων μέλλουν να
αποτελέσουν κυρίως τα σπήλαια του νομού Ρεθύμνης . Υπάρχουν ήδη
μεταξύ αυτών τρία ή τέσσερα τα οποία περιμένομεν να είναι λίαν
ενδιαφέροντα. Πάσα άλλη πληροφορία περί σπηλαίων και γενικώς περι
αρχαιοτήτων θα είναι ασμένως και ευγνωμόνως δεκτή διοτι πολλάκις
ασήμαντοι φαινόμεναι ειδήσεις μας υποβοηθούν μεγάλως εις το έργον
μας.
Και ταύτα μεν περί της μινωικής περιόδου. Υπάρχει όμως και το
ένδοξον παρελθόν της Ελληνικής εποχής, αι δε αρχαιότητες εκ των
ελληνικών πόλεων της Κρήτης δεν θα είναι φυσικά μικρότερου
ενδιαφέροντος. Τας σπουδαιοτέρας πιθανότητας καλών ευρημάτων
συνεκέντρωνεν η Ελεύθερνα, ήτις και μεγάλη πολις ήτο και τυχαίως
παρουσίασε σπουδαία αρχαϊκά έργα. Η Αξός δεν υπολείπεται διόλου
δια δε τον γράφοντα η πόλις αυτή ως εκ της συνδέσεως της προς
παλαιάς γραπτάς πηγάς, παρουσιάζει ολως ιδιαίτερον ενδιαφέρον.
Πλην των άλλων υπάρχει και μια γνώμη καθ’ ην ο λαός των Ουσσάσα,
οιτινες επέδραμον κατά της Αιγύπτου επι Φαραώ Ραμμσή του Γ΄ (κατά
τον 12 ον π.Χ αιώνα) είναι οι Ουάξιοι κάτοικοι της Αξού ή Ουαξού. Όπως
δήποτε, δοκιμαστικαί ανασκαφαί υπο των Αγγέλων εν Ελευθέρνη δεν
απέδωκαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Η δε Αξός περιμένει τον
ανασκαφέα της. Μια λαμπράν απαρχην με σπουδαιότατα αρχαϊκά
ευρήματα, έκαμον προ 30 και πλέον ετών. Μια άλλη σπουδαία πολις
της Ρεθυμνιακής περιοχής ήτο η Λάππα, η σημερινή Αργυρούπολις. Το
μικρόν αλλ’ εν πολλοίς ήδη και τώρα αξιόλογον μουσειον της Ρεθύμνης
κατέχει πολλά γλυπτά εκ Λάππας, εν και ποιοτικώς κατωτέρας αξίας.
Το σπουδαιότερον εκ τούτων είναι ανδριάς φυσικού σχεδόν μεγέθους,
εικονίζων γυναίκα κεκαλυμένην από κορυφής μέχρι ποδών με τον
πέπλον της , εις τρόπον ώστε μόνο το πρόσωπον να φαίνεται γυμνό. Η
στάσις αυτή είναι γνωστή από ένα περίφημον ανδριάντα της λεγομένης
Ασπασίας οστις ήτο εν εκ των καλυτέρων έργων της κλασσικής εποχής.
Κατά το υπόδειγμα εκείνο κατασκευάζοντο και κατόπιν ανάλογα έργα.
Εγώ ενόμισα, ότι το προκείμενον έργον παριστάνει Σαβίναν Αυγούσταν,
την σύζυγον του Αυτοκράτορος Ανδριανού. Αλλοι ειδικοί
«Πορτραιτίσται» αρχαιολόγοι δεν θεωρούν τα πράγμα ασφαλές, αλλά
παραδέχονται το έργον ως ανδρειανείου εποχής. Αν και η εργασία του
δεν είναι ιδιαιτέρως σπουδαία, είναι εν τούτοις το πλεον ενδιαφέρον
αρχαίον του μουσείο Ρεθύμνου. Εν ετι αντίγραφον όμοιόν, αλλ’
ακέφαλον και απου ευρίσκεται εις την νεωστί καταρτισθείσα
μουσειακήν συλλογήν Ιεραπέτρου.
Η κατωτέρα ποιότης των εκ Λάππας γλυπτών είναι φυσική διοτι η πολις
ήκμασε κυρίως επι Ρωμαϊκής εποχής, επειδή την ευηργέτησεν ο
Αύγουστος. Αν τούτοις και προγενέστερον υπήρξε σπουδαία πόλις. Εκεί
κατέφυγον και εύρον άσυλον οι κάτοικοι της ηρωικής Λύκτου (παρα το
σημερινόν Καστέλλι Πεδιάδος) μετα την καταστροφήν της πόλεως των
υπο των Κνωσίων το 220π.Χ δια τουτου και αποκλείονται και
σπουδαιότερα ευρήματα.
Βραδύτεον ή πολις έφερε το ως Λάμπη (εξ ου και ο Επίσκοπος Λάμπης
και Σφακείων).
Οι κάτοικοι της φαίνεται να ήσαν ιδιαίτερα ριψοκίνδυνοι. Δεν δύναται
παρα να προξενήσει ισχυράν εντύπωσιν ότι εις τοξότης ακολουθών τους
Ρωμαϊκούς λεγεώνας έφθασε μέχρι της σκοτεινής και ομιχλώδους
Γερμανίας, χώρας δια την τότε εποχήν αυτόχρημα μυθικής.. και
σήμερον εις το μουσείον του Μάϊντς αναγιγνώσκει κάνεις με συγκίνησιν
τον επιτύμβιον λίθον του περιπετειώδους πολεμιστού, διοτι εκεί άφηκε
και τα οστά του: Υπεράνορος εκ Λάππας…
ΣΠΥΡ. Ν. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ