ΑΜΑΡΙ (και: Νεφς Αμάρι) ·
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του
Δήμου Συβρίτου. Η αρχαιότερη μνεία
του ονόματος του χωριού αναφέρεται σε
επιγραφή του ναού της Αγίας Άννας,
κοντά στο χωριό, στη χρονολογία από
κτίσεως κόσμου 6733, πoυ αντιστοιχεί
στο 1225 μ.Χ. (Βλ. Gerοlα, Monumenti
Veneti, IV, σ. 497)..
Κατά την
Τουρκοκρατία ήταν βακουφικό και
αναφέρεται Νεφς Αμάρι = το κυρίως
Αμάρι, ή πρωτεύουσα. Στo κέντρο του
χωριού, πάνω στο πιο υψηλό σημείο
βράχoυ, ήταν (1900) τα ερείπια μικρού
πύργου, όπου ήταν η έδρα της
καστελανίας Αμαρίου. (Βλ. G. Gerola,
Μοnumenti ecc. σ. 193 τόμ. I). Στο
χωριό υπάρχεi ο αρχαιότερος ναός της
Αγίας Άννας, με τoιχoγραφίες σκηνών
χριστολογικών και αγίων. Η κτητορική
επιγραφή αναγράφει τη χρονολoγία
1196. (Βλ. Gerοla, Μοnumenti ecc. IΙ,
σ. 299). Είναι και η εκκλησία του Αγ.
Θεοδώρου με τοιχογραφίες και
χαράγματα του 1588 και 1731. (Βλ. Κ.
Καλoκύρη, Ανέκδοτoι
επιγραφαί, “Κρητικά Χρονικά”, Ε’ , σ.
342). Σε μικρή απόσταση από το χωριό
σώζονται τα ερείπια του ναού της
Θεοτόκου (η Κερά Παναγιά), όπoυ
σκότωσαν τον επίσκοπο Λάμπης
Μεθόδιο Σιλιγάρδo τo 1793. Στo Αμάρι
γεννήθηκε τα τέλη του 16ου αιώνα ο
Αθανάσιoς Σκληρός, ή Πικρός εκ
Πικρίδων, διδάκτoρας της φιλολογίας
και της Ιατρικής, αρχίατρος της Κρήτης.
Έζησε την πολιορκία του Χάντακα
μέχρι τo 1664, ότε απέθανε, και
περιέγραψε τα γεγονότα της πoλιoρκίας
μέχρι τότε σε 9287 ιαμβικούς
τριμέτρoυς στίχους.
ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙ · – Χωριό και
Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου
Συβρίτου. Αναφέρεται στην επαρχία
Αμαρίου το 1577 από το Fr. Βαrοzzi
(fo27r) Μοnastirachi, από τον
Καστροφύλακα (Κ172) Μοnastirachi
με 208 κάτ. το 1583, από το
Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ. Iστ. ν,
σ.129) Μοnastirachi το 1630. Στην
αιγυπτιακή απογραφή του 1834
αναφέρεται Μοnasteraki (Ρash1ey,
Τraνe1s in Crete, II, 315) με 20
χριστιαν. οικογένειες. Το 1881 είναι
έδρα ομώνυμου δήμου και έχει 276
χριστιαν. κάτ. Το 1900 είναι έδρα του
δήμου Πανακραίων, κάτ. 337, το 1920
είναι έδρα ομώνυμου αγροτ. δήμου,
κάτ. 292, το 1928 κάτ. 306, το 1940
κάτ. 299, το 1951 κάτ. 282, το 1961
κάτ. 235 και το 1971 κάτ. 170. Ηταν
φέουδο των Μιχαήλ και Βασιλείου
Βαρούχα, μαζί με τα χωριά Αγ. Άννα,
Σμιλέ, και Γέννα Αμαρίου. (βλ.
Σ.Ξανθουδίδη, Ενετοκρατία κ.λπ.
σ.47 και: Οι άρχοντες Βαρούχαι
φεουδάρχαι σ. 12 ανατύπου). Στο
Μοναστηράκι ο Ρούσος Βουρδουμπάς
σκότωσε το 1822 τον συμπολεμιστή
του Αντώνιο Μελιδόνη, ύστερα από
ανδραγάθημα του τελευταίου στο
Βαθειακό. (Βλ. Καλλίν.
Κριτοβουλίδη, Απομνημονεύματα
κ.λπ.σ.87).
ΒΡΥΣΕΣ
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Βρίσκεται στις βόρειες υπώρειες
του όρους Κέδρος, σε κατάρρυτη και κατάφυτη από οπωροφόρα δένδρα κοιλάδα.
Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου το 1577 από τοFr. Barozzi (Fo7v) Vrisses, από τον
Καστρoφύλακα (Κ 184) Vrisses με 515 οφειλόμενες αγγαρείες (στην απογραφή του
πληθυσμού δεν το αναφέρει) και από το Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ.Ιστ. V, σ. 129)
Vrisses το 1630. Στην αιγυπτ. απογραφή του 1834 αναφέρεται Tze Vrysis (Ρashley
Τraνels II, 314) με 25 χριστιανικές οικογένειες, το 1881 αναφέρεται Βρύσαις στο
δήμo Μοναστηρακίου, κάτ. Χριστιαν.219, το 1900 αναφέρεται Βρύσες στον ίδιο δήμο
(Πανακραίων), κάτ. 262, το 1920 είναι στην κοινότητα Σμιλέ, κάτ. 218, τo 1928 έδρα
ομώνυμης κοινότητας κάτ. 237, το 1940 αι Βρύσαι έχουν κάτ. 217, το 1951 κάτ. 182, το
1961 κάτ. 229 και το 1971 κάτ. 136.
Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου με υπολείμματα τοιχογραφιών, ταυτίζεται, πιθανόν, με
το ναό της Παναγίας, ο οποίος, εκτός από τον εικονογραφικό διάκοσμο, διατηρούσε και
γλυπτά στοιχεία ενετικής επίδρασης. (Βλ. G. Gerola. Monumenti Veneti ecc. Vol II, p.
266 και Gerola-Λασιθιωτάκη Τοπογραφικός Κατάλογος τοιχογραφημένων εκκλησιών
σ.65). Στoν τελευταίο πόλεμο 1941 καταστράφηκε τελείως. (Βλ. Κ. Καλοκύρη,
Βυζαντιναί Τοιχογραφίαι της Κρήτης, 1957, σ. 37).
ΑΝΩ ΜΕΡΟΣ
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Βρίσκεται στις ΒΑ υπώρειες του
όρους Κέδρος, με θέα προς όλο το Κάτω Αμάρι και τον Ψηλορείτη. Στις Βενετσάνικες
απογραφές αναφέρεται μονολεκτικά από το Fr. Βarozzί (Fo 27r) Anomeros το 1577
από τον Καστροφύλακα (Κ 176) Anomeros με 63 κατ. το 1583, από το Βασιλικάτα
(Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σ. 129) Αnοmerοs το 1630. Στην αιγυπτιακή απογραφή τού 1834
αναφέρεται Αnomeros (Ρashley, Τraνe1s in Crete, II, 314) με 50 χριστιαν. οικογένειες.
Το 1881 αναφέρεται στο δήμο Αποδούλου με 441 Χριστιαν. κάτ. Το 1900 είναι στον ίδιο
δήμο με 533 κάτ., το 1920 έδρα ομώνυμης κοινότητας με 557 κάτ, το 1928 με 490, το
1940 με 572, το 1951 με 463 το 1961 με 455 και το 1971 με 333 κάτ.
ΓΕΡΑΚΑΡΙ
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες του
όρους (Κέντρος) Κέδρος (1777μ.).
Το τοπωνύμιο είναι βυζαντινό επαγγελματικό. Τη Βυζαντινή περίοδο υπήρχαν επαγγελματίες,
ειδικευμένoι για την εκτροφή, την ενημέρωση και την εκγύμναση ιεράκων, οι λεγόμενοι ιερακάριοι,
για τo κυνήγι του λαγού και της πέρδικας. (Βλ. Φαίδ. Κουκουλέ, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός, τ.
Ε’, σ. 396).Η παραγωγή των εκλεκτών αυτών φρούτων, κερασιών και βύσσινων, φθάνει τους 400 τόν.
Φημισμένα είναι επίσης τα τυροκομικά πρoϊόντα, που παράγονται στoυς μυρωμένους βoσκότοπους
του Κέδρου.
Στη θέση Ψαρές, στον Άγιο 1ωάννη, και στην Παλαιοκλησά έχουν βρεθεί το 1935 όστρακα και
ερείπια ρωμαϊκής περιόδου (Βλ. Ρendlebury, The Archeology of Crete, σ.269), που πιστοπoιoύν, ότι
και την αρχαία εποχή υπήρχε στη θέση αυτή οικισμός. Αλλά και παλαιότερα. Οι κάτοικοι, σκάβοντας
τα χωράφια των, βρήκαν ειδώλια ανθρωπόμορφα, λαγών, ίππων αλλά και λεόντων, όπως αναφέρει ο
Γερακαριανός διανοούμενoς Γυμνασιάρχης Εμ. Γενεράλις.
Τον τελευταίο αιώνα της Τουρκοκρατίας η συμβολή των Γερακαριανών Χριστιανών στον κοινόν
αγώνα για την απελευθέρωση, ήταν σημαντική. Την επανάσταση τoυ 1866-69 ο αρχηγός Πάνος
Κορωναίος είχε την έδρα του στo Γερακάρι. Το Φλεβάρη του 1897 έγινε μεγάλη και αιματηρή μάχη
στην περιοχή του.Την περίoδo της Γερμανικής Κατοχής ανέδειξε πoλλoύς αγωνιστές. Τoν Αύγoυστο
1944, ύστερα από την απαγωγή τoυ Κράιπε, οι Γερμανοί ισοπέδωσαν το χωριό και τουφέκισαν 56
από τους κατοίκους του. Ακόμη και τις βυζαντινές εκκλησίες του χωριού με τοιχογραφίες (Βλ.Gerola-
Λασιθιωτάκη, Τοπογραφικός Κατάλογος τοιχογραφημένων εκκλησιών Κρήτης, σ. 64)
ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ · Χωριό και
Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου
Συβρίτου. Διαδρομή : Ρέθυμνο –
Πρασές – Βολιώνες – Παντάνασσα.
Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου
το 1577 από το Fr. Barozzi (fo27r)
Pandanasso από τον Καστροφύλακα
(Κ173) Andanasso με 273 κατ. το 1583
και από τα Βασιλικάτα (Μνημεία
Κρητ. Ιστ. V, σελ. 129) Pandanasso,
το 1630. Φαίνεται ότι από τότε
ακούονταν και οι δύο τύποι του
τοπωνυμίου.
ΠΑΤΣΟΣ
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Το όνομά του χωριού πιθανότατα οφείλεται
στο μαρτυρημένο επώνυμο Paco ή Pazo, που αναφέρεται σε έγγραφα του Δουκικού Αρχείου του
Χάντακα. (Βλ.El.Santschi, Regestes des Arrets civils etc.σ.343,347, passim). Υπάρχει και τοπωνύμιο
-κυριώνυμο το λέει ο Ν.Ε.Χατζηδάκης- στην Αργυρούπολη επαρχίας Ρεθύμνου του Πατσού,
(βλ.Ν.Ε.Χατζηδάκη, Τοπωνυμίαι του χωριού Αργυρουπόλεως, Ε.Ε.Κ.Σ., τόμ.Α’, σ.457). Αλλά και
στην εκκλησία της Παναγίας στο Κακοδίκι Σελίνου αναφέρεται, μεταξύ των κτητόρων και ο Πατζός
ο Γεράρδου. Αλλά μπορεί να σχετιστεί και με την ιταλική λέξη pazzo, που σημαίνει τρελλός, αλλά
και ευτράπελος, αστείος, υπερβολικός, stravagante. (Βλ.σχετικά, Ν.Παναγιωτάκη, Η Ακαδημία των
Stravaganti του Χάντακα, περιδικό “Θέατρο”, τεύχ.27-28, 1996). Ο Γρηγόρης Παπαδοπετράκης
ετυμολογώντας το όνομα Πατσιανός (Ιστορία τν Σφακίων, 1971, σ.30), αναφέρει ότι ωνομάσθη
Πατσιανός από επίσημον τινα Πατσός καλούμενον!
Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου (Apano Sivrites) το 1577 από το Fr. Barozzi, (f 27 r) Pazzo,
από τον Καστροφύλακα (Κ173) Pazzo’ με 110 κατ. το 1583 και (Κ184) με 773 οφειλόμενες
αγγαρείες, από το Βασικάτα (Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σ.129) Pazzo’ το 1630. Την Τουρκοκρατία ήταν
τουρκοχώρι. Στην αιγυπτιακή απγραφή του 1834 αναφέρεται Patso’ (Pashley, Travels in Crete, II,
314) με 20 τουρκ.οικογένειες. Δεν υπήρχε κανείς Χριστιανός. Στην απογραφή του 1881 γράφεται
Πατσώ, στο Δήμο Μέρωνα, με 14 Χριστιαν. Και 287 Τούρκ. Κατ. Και ο Εμ.Λαμπρινάκης αναφέρει
(Γεωγραφία της Κρήτης 1890, σ.111) ότι κατοικείται “υπό αλλαξοπίστων Τούρκων”. Το 1900 είναι
στον ίδιο δήμο, κάτ. 69, το 1920 γράφεται Πατσός, στην κοινότητα (Π)αντάνασσος με 139 κατ., το
1928 με 174, το 1940 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας, με 255 κατ., το 1951 με 243, το 1961 με 240
και το 1971 με 223.
Βορείως από την Πατσό, περίπου ένα χλμ., είναι το ύψωμα Σορός, όπου βρίσκεται το σπήλαιο Ερμού
του Κραναίου, όπως αναφέρεται στα αρχαιολογικά συγγράμματα.
Στο σπήλαιο του Αγ.Αντωνίου ελατρεύονταν στην αρχαιότητα ο Ερμής ο Κραναίος, όπως φαίνεται
και από την επιγραφή: Ερμή Κραναίω Δώρος Στεφάνω ευχήν.(βλ.Marg.Guarducci, Inscriptiones
Cretichec II, IX, 1,s.102)
Ο αρχαιολογικός πλούτος του σπηλαίου αποκαλύφτηκε από τους χωρικούς και από τον ιταλό
αρχαιολόγο Federico Halbherr (Scoperte nel Santuario di Hermes Craneo, Museo Italiano di antichita’
classiche, II, Firenze, 1888) το 1885. Τα ευρήματα είναι της Υστερομηνωικής ΙΙΙ περιόδου και
βρίσκονται στα Μουσεία Ηρακλείου, Ρεθύμνου, και Οξφόρδης. Στην περιοχή του χωριού σώζονται
ερείπια μεγάλου ναού. Οι κάτοικοι πιστεύουν ότι είχε εκατό μία πόρτες και παράθυρα.
Ύστερα από την καταστολή της “Συνωμοσίας του Σήφη Βλαστού”, το 1453-54 η Βενετία
παραχώρησε τις προσόδους των χωριών Πατσό Αμαρίου και Λαγκά Μυλοποτάμου στον παπά Ιωάννη
Λίμα, γιατί πρόδωσε στους Βενετούς τα σχέδια της συνωμοσίας. (βλ. Μ.Ι.Μανούσακα, Η εν Κρήτη
συνωμοσία του Σήφη Βλαστού κλπ, σ.41, 42, 156).
Η Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου αναφέρει στην ανακοίνωσή της στο Γ’ Κρητολογικό
Συνέδριο (βλ. Πεπραγμένα τόμ.Β’, σ.12) ότι “η Πατσός ασφαλώς είναι κτισμένη πάνω σε αρχαιότερο
οικισμό. Έχουν βρεθεί χάλκινα νομίσματα Κυδονιών του Δομιτιανού και χρυσά βυζαντινά”.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ
Χωριό και Δημοτικό Διαμέρισμα του Δήμου Συβρίτου. Η ονομασία του οφείλεται στο
γεγονός, που αναφέρει η παράδοση: Σε παρακείμενο μικρό δάσος κρυβόταν οι Άγιοι
Δέκα μάρτυρες και εκεί τους συνέλαβαν οι Ρωμαίοι και μαρτύρησαν στη Γόρτυνα το
249 επί Δεκίου. Για ανάμνηση του γεγονότος κτίστηκε η εκκλησία των Αποστόλων και
ονομάστηκε και το χωριό Απόστολοι.
Αναφέρεται το 1577 από το Fr.Barozzi (Fo 27v) S(an)ti Apostoli et Μοlini, από
τον Καστροφύλακα (Κ 172) S. Αpοstοlli με 175 κάτ. το 1583, από το Βασιλικάτα
(Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σ. 129) Αpοstοli, το 1630. Στην αιγυπτιακή απογραφή τοy 1834
αναφέρεται Apostolus, (Ρashley, Τravels in Crete, II, 315) με 3 χριστιαν. και 4 τούρκ.
οικογέν. Το 1881 αναφέρεται Απόστολοι στο δήμο Μέρωνα με 153 Χριστιαν. κάτ. Το
1900 είναι στον ίδιο δήμο με 224 κάτ. Το 1920 έχει δική του κοινότητα με 290 κάτ., το
1928 με 225 , το 1940 με 310, το 1951 με 291, το 1961 με 237 και το 1971 με 221 κάτ.
Ιστορημένη εκκλησία του Αγ. Νικολάου. Τιμωρίες Κολασμένων κ.λπ. Κτήτορας
Μιχάλης Μπάφας. Επώνυμο ηπειρωτικής οικογένειας, που αναφέρεται και στη
Ζάκυνθο, αναφέρει ο Gerola, (Monumenti Veneti κ.λπ. τόμ. ΙΙ. 336, 344 και πίν. 14,
ΙV, 495). Επίσης και του Αγίου Σπυρίδωνος τοιχογραφημένος (Gerola – Λασιθιωτάκη,
τοιχογραφημένες εκκλησίες Κρήτης, σ. 64).
Κατά την Τουρκοκρατία ήταν βακουφικό χωριό.