Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή που το λουτρό αποτελεί έναν από τους πιο ιδιωτικούς χώρους της οικίας, στα παλαιότερα χρόνια το λουτρό υπήρξε χώρος κοινωνικής επαφής και ομαδικής δραστηριότητας.
Στην Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία τα οργανωμένα λουτρά χρησιμοποιήθηκαν από ιερείς για τελετουργικούς σκοπούς. Στην αρχαία Ελλάδα το λουτρό εντάχθηκε στο γυμναστήριο και συμπλήρωνε την άθληση του σώματος, ενώ στον ρωμαϊκό κόσμο αποσυδέθηκε από τη άθληση και έγινε χώρος περιποίησης, καλωπισμού και κοινωνικών συναναστροφών, όπως εξάλλου χρησιμοποιήθηκε και από τους βυζαντινούς.
Στο μουσουλμανικό κόσμο τα δημόσια λουτρά ή χαμάμ (ζεστός χώρος) αποτελούσαν αναπόσπαστο τμήμα των μουσουλμανικών πόλεων τόσο για λόγους δογματικούς, αφού το Κοράνι επιβάλλει το πλύσιμο του σώματος δύο φορές την εβδομάδα, όσο και για κοινωνικοοικονομικούς, αφού οι οικονομικά ασθενέστερες τάξεις δεν είχαν τη δυνατότητα κατασκευής ιδιωτικών λουτρών.
Για τους λόγους αυτούς πρώτο μέλιμα των Αρχών στις πόλεις, που κατακτούσαν οι Οθωμανοί ήταν η κατασκευή δημόσιων λουτρών για την εξυπηρέτηση του κοινού.
Έτσι, όπως είναι φυσικό, στην Ελλάδα διασώζεται μεγάλος, σχετικά, αριθμός χαμάμ σε διάφορες πόλεις.
Στην πόλη του Ρεθύμνου που κατακτήθηκε από τους Τούρκους το 1646 η πιο πρώιμη μαρτυρία για λουτρά συναντάται στον Τούρκο περιηγητή Evliya Celebi, ο ποιος το 1670 κάνει λόγο για δύο χαμάμ στο Ρέθυμνο.
Τα δύο αυτά χαμάμ που αναφέρει ο Celebi, αντιστοιχούν πιθανά στα δύο που διασώζονται ως τις ημέρες μας, όχι όμως στην αρχική τους μορφή.
Το χαμάμ της οδούυ Νικηφόρου Φωκά, που σήμερα είναι ιδιωτικό και μη επισκέψιμο, λειτουργούσε ως το 1925, όταν μετατράπηκε σε αρτοποιείο, γεγονός που σε συνδιασμό με την προσθήκη ορόφου αλλίωσε σημαντικά την αρχιτεκτονική του φυσιογνωμία.
Το χαμάμ της οδού Ραδαμάνθυος σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση παρά το γεγονός ότι το αποδυτήριό του, δηλ. ο χώρος προετοιμασίας των λουομένων, έχει σήμερα μετατραπεί σε εστιατόριο, απόρροια του κερματισμού σε περισσότερες ιδιοκτησίες του αρχικού κτίσματος. Εδώ διασώζεται μαρμάρινη επιγραφή που αναφέρει: «Ω προστάτη! (Θεέ). Αυτό το εξαίρετο θερμό λουτρό το κατασκεύασε ο Σαριδάκης Χατζή Χασάν Αφέντης, γιο του Χατζή Μουσταφά. Οι εισερχόμενοι ας είναι γεμάτοι καθαριότητα (ας ευχαριστηθούν). 5 Ιουλίου 1894» (μτφ. Αν. Αναστασόπουλος – Η. Κολοβός, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών).
Η επιγραφή αναφέρεται μάλλον σε ανακαίνιση του κτίσματος, αφού είναι βέβαιο ότι το αρχικό κτίσμα είναι αρκετά παλαιότερο.
Οι τρεις χώροι του, τυπικοί του κλασικού οθωμανικού χαμάμ, το αποδυτήριο, το χλιαρό τμήμα και το θερμό είναι παρατεταγμένοι γραμμικά και επικοινωνούν μεταξύ τους με μικρά τοξωτά θυρώματα.
Ο πρώτος χώρος, το αποδυτήριο, δεν σώζει καμία από τις αρχικές ξύλινες κατασκευές του, οι οποίες χρησίμευαν ως χώρος ανάπαυσης και βεστιαρίου.
Στο επόμενο διαμέρισμα, το χλιαρό, συνήθως δεν υπάρχουν ιδιαίτερα έπιπλα αφού ήταν απλός χώρος προετοιμασίας και εξοικείωσης του σώματος από τους 25 βαθμούς του χλιαρού στους 35-40 του θερμού.
Στην βόρεια πλευρά του, όπως συνηθιζόταν, επικοινωνεί με τα αποχωρητήρια, τα οποία στο συγκεκριμένο κτίριο αποτελούν μεταγενέστερες κατασκευές.
Χαρακτηριστικός της τυπολογίας αυτών των κτιρίων είναι ο ημισφαιρικός τρούλος που καλύπτει τόσο τον χλιαρό όσο και τον θερμό χώρο. Οι σειρές των εξαγωγικών φωτιστικών οπών, που φέρουν, προσδίδουν στο χώρο εντυπωσιακό φωτισμό. Από τις γυάλινες καλύπτρες, που σκέπαζαν τις οπές και έχουν το χαρακτηριστικό όνομα fil gozu (=μάτια ελέφαντα) διασώζονται ελάχιστες.
Ο επόμενος χώρος, το θερμό, αντιστειχεί στο ρωμαϊκό caldarium και είναι ο κατεξοχήν χώρος του χαμάμ, φέρει δε στο κέντρο του υπερυψωμένη μαρμάρινη κατασκευή, την «πέτρα του ομφαλού», όπου ο λουόμενος δεχόταν τις εντριβές από τον ειδικό υπάλληλο του λουτρού.
Αντίθετα από τις ρωμαϊκές θέρμες που οι λουόμενοι βύθιζαν το σώμα τους σε δεξαμενές, στα χαμάμ, εξαιτίας της επιταγής του Κορανιού ότι το πλύσιμο του σώματος πρέπει να γίνεται με τρεχούμενο νερό, οι λουόμενοι χρησιμοποιούσαν μαρμάρινες γούρνες.
Σε αυτές τις γούρνες, οι οποίες στο χαμάμ της οδού Ραδαμάνθυος σώζονται σχεδόν όλες και βρίσκονται περιμετρικά των τοίχων γινόταν η μίξη του ζεστου με το κρύο νερό.
Γούρνες υπάρχουν και στους τρεις ατομικούς θερμούς χώρους στο δυτικό τοίχο του θερμού.
Δίπλα στο θερμό διαμέρισμα στα βόρια βρίσκεται ο θάλαμος καύσης απ΄ όπου ο καπνός και ο θερμός αέρας διοχετεύονταν μέσω των υποκαύστων κάτω από το μαρμάρινο δάπεδο και μέσω πήλινων σωλήνων στους τοίχους, ζεσταίνοντας έτσι όλο το χώρο.
Χρήζει ιδιαίτερης αναφοράς ο κοινωνικός ρόλος των χαμάμ, αφού εκτός από χώροι υγιεινής λειτουργούσαν ως καφενεία για τους άνδρες, ή για διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις όπως το λούσιμο της νύφης, το «χαμάμ της λεχώνας», η τελετή της περιτομής κ.α. «Ήταν ένας τόπος που συναντιόνταν οι μεγάλες κεφαλές. Γδύνονταν, ξάπλωναν στα πέτρινα πεζύλια, έπαιρναν το ναργηλέ τους με το ξακουστό τουμπεκί της Προύσας, τους έτριβαν τα τσογλάνια του Χόρταγα, η γυναίκα του, μιλούσαν για τα σπούδαια, για τα εμπόδια και ακόμη για το Χριστό και για το Μουχαμέτη» (Ανδρέας Νενεδάκης, Βουκέφαλοι 1922, Κέδρος 1911, 22-23).
Βιβλιογραφία
Ξ Ελένη Κανετάκη, Οθωμανικά λουτρά στον Ελλάδικό Χώρο, Αθήνα 2004
Ξ Εβλιγιά Τσέλεμπη, Ταξίδι στην Ελλάδα, Αθήνα 1991
Ξ «Τα Οθωμανικά Χαμάμ», εφημ. Καθημερινή, ένθετο 7 Ημέρες τομ. 5, 2001.
Ξ Περί υδάτων. Το νερό στο Βυζάντιο, ΥΠΠΟ 2000. Αναδημοσίευση από το «Κρητικό Πανόραμα»
ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ, Σάββατο 8 – Κυριακή 9 Ιανουαρίου 2005