Του κ. Θεοδώρου Στ Πελαντάκη
Φιλόλογου
Α. ΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ
Θέση και ονομασία
Το κέντρος υψώνεται και εκτείνεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη (Ίδη) και στις (Σφακιανές ) Μαδάρες (Λευκά όρη) και είναι το τέταρτο σε όγκο και ύψος από τα βουνά της Κρήτης (Ψηλορείτης 2.456 , Μαδάρες 2.452, Λασιθιώτικα βουνά 2.148, Κέντρος 1777).
Φυσικά σύνορα που χωρίζουν, κατά κάποιο τρόπο, το Κέντρος από τα γύρω βουνά είναι: Στα Ανατολικά ο Λυγιώτης (πλατής ή Βαράνης, αρχ. Ηλέκτρας) ποταμός. Στα βορεινά ο Σμιλιανός (αρχ. Καλαμαύκας) ποταμός και ο Κάμπος «Τση Δους» (ή Τση Γιους), ένα πολύ εύφορο οροπέδιο. Στα δυτικά το Κισσανό φαράγγι. Στα νοτικά η κοιλάδα (λαγγός) που σχηματίζεται ανάμεσα στο Κέντρος και το βουνό (Α) Σιντέρωτας, ο Ακουμιανός ποταμός και το ρυάκι του Τζίγκουνα (στη περιοχή Κρύας Βρύσης).
Ονομασίες του βουνού Κίνδριον, Κέδρος, Κέδριον, Κεδρισσόν Κύνδριον, (τα) Πάνακρα.
Δεν πρέπει να συσχετιστεί η σημερινή ονομασία του βουνού με το φυτό «Κέντρος, ή Αγριοκυπάρισσος», επειδή δεν υπάρχει τέτοιο φυτό σε κανένα μέρος του Κέντρους , όπως με βεβαίωσαν πολλοί που ξέρουν το βουνό βήμα προς βήμα,
Η ονομασία του ίσως έχει σχέση και με τη λέξη «Κέντρον», γιατί το βουνό είναι στο κέντρο περίπου της Κρήτης (πρβλ. το όνομα του χωριού «τα Μεσονήσα», που ασφαλώς σημαίνει : το χωριό που είναι στα μέσα του νησιού). Επίσης η ονομασία του ίσως έχει σχέση με το ότι το βουνό βρίσκεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη και τις (Σφακιανές) Μαδάρες που πάντα φιλονικούν.
ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Το Κέντρος έχει πολλές πηγές , ιδιαίτερα από το νότιο τμήμα του. Σχετική είναι η παρακάτω παράδοση και το δημοτικό τραγούδι που είναι και ιδιαίτερα χαρακτηριστικό .
Η παράδοση προέρχεται από το χωριό Κισσός: «Μια φορά ένας έκανενε χωράφι και το μεσημέρι πήγενε να κάτσει να φάει. Εβάστανε στο βουργίδι (ν) του κολιούς και τσοι βάνει μέσα στο νερό για ν’ απαλύνουνε και μια στιγμή ξανοίγει και δε θωρεί κανένα και τοτεσά λέει: Αναθεμά του για νερό και να βουλιάξει να χαθεί . Από τότεσά το νερό εβούλιαξενε κ’ εχάθη και λένε ότι ήτανε τα’ αθάνατο νερό. Και σήμερα ακόμη ψάχνουνε να το βρούνε, μα δεν το βρίχνουνε».
Το τραγούδι προέρχεται από το χωριό Μουρνέ :
-Τρία βουνά μαλώνουνε κι είναι να σκοτωθούνε,
το Κέντρος και το Σφακιανό κι ο Γέρο – Ψηλορείτης.
Κι εμήνυσενε το μικιό στ’ άλλα τα δυο μεγάλα:
Μη με μαλώνετε , βουνά, μη με κακοκαρδάτε
γιατί ‘χω βρύσες εκατό και μια στη βορεινάδα
που τρέχει αθάνατο νερό».
ΚΟΡΦΗ
Η ψηλότερη κορφή του βουνού, όπου βρίσκεται το πετρόχτιστο εκκλησάκι του (Αφέντη) Χριστού (= η Ανάληψη του Χριστού), έχει το όνομα «Κορφή» και ανήκει στην κοινοτική περιφέρεια Βρυσών Αμαρίου.
Είναι σε πολλά σημεία δύσβατο, λόγω της διαβρώσεως των πετρωμάτων. Έχει όμως πολλά μονοπάτια και περάσματα που οδηγούν εύκολα στην «Κορφή».
ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΒΟΥΝΟ
Στις ρίζες και στις πλαγιές του βουνού είναι χτισμένα τα χωριά: Γερακάρι, Καρδάκι, Γουργούθοι, Βρύσες, (Κεντουκλάς), Δρυγιές, (Σμιλές), Άνω-Μέρος, Χωρδάκι: Στην επαρχία Α μ α ρ ί ο υ, (Γομαράς) , (Χοιροβοσκού), (Κατσούρια ), Ορνέ, (Κλαπατάς), (Άγιος Αντώνιος), Κρύα Βρύση (Περαχώρι) (Γέροντες), (Κάτω Κέρας), Πλατανές, Κεντροχώρι, Κισσός: Επαρχία Α γ ί ο υ Β α σ ι λ ε ί ο υ .
Για το Κέντρος ανάφερε το 1630 ο μηχανικός Francesco Basilicata πως είναι «τριγυρισμένο από κάμποσα χωριά, πολλές πηγές και πολλούς κήπους καρποφόρους». Ο Ρεθεμνιώτης ποιητής Μαρίνος Τζανέ Μπουνιαλής (17ος αι.) γράφει για το Κέντρος και τις γύρω περιοχές:
«Θα πω και για τη Σύβριτο την καρποφορτωμένη
Στα πωρικά και στα καλά περίσσια μυρισμένη,
το Κέντρος πούχεν εκατό βρύσες στα τρίγυρά ντου,
παράδεισος ετύχαινε να λέσι τόνομά ντου
κι ο Αγαρηνός το πάτησε κι οι τόποι ‘ναι δικοί ντου,
τα όρη κι ούλα τα χωριά διά ξεφάντωσή ντου.
ΜΟΙΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ, ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
Το βουνό είναι μοιρασμένο, άγνωστο από πότε, στις κοινότητες Γερακάρι, Βρύσών, Άνω – Μέρους, Κρύας Βρύσης και Κεντροχωρίου. Το μοίρασμα έγινε με τρόπο σοφό: « Όπως χύνουνται τα νερά», δηλαδή αν τα νερά της βροχής που πέφτουν σε μια κορφή ή μια πλαγιά κατευθύνονται προς την Κρύα Βρύση, η περιοχή αυτή ανήκει στο Κρυοβρυσανό αόρι. Αν τα νερά κατευθύνονται προς το Γερακάρι, η περιοχή ανήκει στο Γερακαριανό αόρι κλπ.
Δεν έλειψαν όμως οι αμφισβητήσεις σ’ αυτό το μοίρασμα του βουνού και οι δικαστικοί αγώνες μεταξύ των χωριών του Κέντρους, σε παλαιότερες εποχές που η βασική απασχόληση των κατοίκων τους ήταν η κτηνοτροφία. Αυτό δεν στεκόταν εμπόδιο στο να αναπτυχθούν πολύ στενές σχέσεις (συγγενικές, φιλικές , πνευματικές) , ανάμεσα στου κατοίκους των χωριών. Παροιμιώδης έχει μείνει η φιλία μεταξύ Ανωμεριανών και Κρυοβρυσανών καθώς και των Κρυοβρυσανών με τους Γερακαριανούς και Βρυσανούς. Τα πρωτοξαδέλφια ήσαν σαν αδέλφια και τα δεύτερα ξαδέλφια υπολόγιζαν την συγγένεια σαν τα σημερινά πρωτοξαδέλφια.
Βασική απασχόληση των κατοίκων των χωριών του Κέντρους ήταν η κτηνοτροφία. Μερικές χιλιάδες αιγοπρόβατα έβρισκαν τροφή στο βουνό που είχε άφθονα δέντρα , θάμνους και βότανα, καθώς και πολλά άγρια ζώα και πουλιά . Πολλούς άλλους κατοίκους της περιοχής απασχολούσε η γεωργία και η δεντροκαλλιέργεια, γιατί «έστι δ’ ορεινή και δασεία η νήσος (Κρήτη) έχει δ’ αυλώνες ευκάρπους»
ΑΙΤΙΑ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΩΝ ΔΑΣΩΝ
Σήμερα τα βουνό έχει κάμποσα δέντρα στα βορεινά, πολύ λίγα όμως στα νοτικά . Κύρια αιτία της καταστροφής των δασών είναι οι πυρκαϊές. Από ξένο περιηγητή μαθαίνομε ότι «πυρκαϊά εξερράγη εις τα Λευκά Όρη περί τα μέσα της ΙΕ εκατονταετηρίδος και διήρκεσεν επί τρία συνεχή έτη χωρίς να δυνηθούν οι κάτοικοι να τη σβήσουν…». Οι πυρκαϊές ήσαν πολλές φορές σκόπιμες : «Αι πυρκαϊαί των δασών της νήσου απετέλεσαν εν όπλον, επίσης διαφόρων επιδρομέων εναντίον των αγωνιστών , υπερασπιστών της νήσου, Κρητών. Αι πυρκαϊαί αύται ασφαλώς ήσαν αι μεγαλύτεραι και αι πλέον κατασρεπτικαί». Και «το 1612 έγινε μια μεγάλη πυρκαϊά, που βάσταξε περισσότερο από ένα χρόνο».
Το ήπιο κλίμα και η, σχετικά μικρή χιονόπτωση και ο φόβος της κλοπής συντελούσαν στο να μη μεταφέρουν τα κοπάδια σε μακρινά χειμαδιά, αλλά να τα ξεχειμωνιάζουν στα χαμηλότερα μέρη του βουνού ή σε πλησιόχωρους πρόσφορους τόπους.
ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΤΩΝ ΑΓΩΝΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΛΕΥΤΕΡΙΑΣ
Σε δύσκολες εποχές (Φραγκοκρατία , Τουρκοκρατία , Γερμανοκατοχή) το βουνό φιλοξένησε αντάρτες (μεμονωμένους και ομάδες) που τους τροφοδοτούσαν οι βοσκοί στα μητάτα ή στα ίδια τα χωριά . Και οι κάτοικοι των χωριών έτρεχαν για να ζητήσουν σωτηρία στα σπηλιάρια του ιστορικού βουνού. Γι’ αυτό και το βουνό δέθηκε στενά με τη ζωή των κατοίκων των χωριών, που το θεωρούσαν τροφοδότη, φίλο, προστάτη τους και δεμένο αναπόσπαστα με τη ζωή τους. Πάντοτε οι ποικιλώνυμοι κατακτητές του τόπου μας τιμωρούσαν ανελέητα τους ανυπόταχτους κατοίκους των χωριών και γιατί γινόταν οι ίδιοι αντάρτες και γιατί φιλοξενούσαν και απέκρυβαν αντάρτες από άλλες περιοχές.
Σαν αντίποινα για τη φιλελεύθερη και αντιστασιακή δράση των κατοίκων των χωριών του Κέντρους στο διάστημα της γερμανικής κατοχής, μπορεί να θεωρηθεί γο ολοκαύτωμα των 8 χωριών του στις 22 Αυγούστου 1944. Γι΄ αυτό και τούτες οι σύντομες ειδήσεις για το βουνό εντάχτηκαν στη συλλογική εργασία για τα χωριά του Κέντρους και τα’ ολοκαύτωμά τους.