Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Μυλοποτάμου Ρεθύμνης, Βρίσκεται στις βοριοδυτικές υπώρειες του Ψηλορείτη σε ύψομ. 320μ. κατά την απογραφή του 1981 είχε 280 κατοίκους
Για την προέλευση το ονόματος του χωριού δεν υπάρχουν αρκετές πληροφορίες. Έχουν διατυπωθεί διάφορες εκδοχές, που υποστηρίζουν ότι προήλθε από τις λέξεις Ορθέα, Ορθός, Ορθα (κότα- ορνιθα) , ορος – θέση κ.α
Είναι γένους αρσενικού (ο Ορθές). Επειδή στην περιοχή του χωριού δεν συνηθίζεται αντιστροφή του γένους των ονομάτων, πρέπει να αποκλειστούν οι εκδοχές προέλευσης από θηλυκού γένους ονοματικές όπως Ορθέα Αρτέμιδα, Ορθα (όρνιθα) κ.α.
Η κατάληξη –ες είναι συνηθισμένη στη Κρήτη, ιδιαίτερα στο διαμέρισμα δυτικά του Ψηλορείτη (νομοί Ρεθύμνης- Χανίων) , ιδίως στα τοπωνύμια της ορεινής διαλεκτικής ζώνης.Βάτος- Βατές, Πλάτανος – Πλατανές, Πρίνος- Πρινές κ.α.
Έτσι ο Ορθός έγινε Ορθές η λέξη Ορθός σχετίζεται με τη θεση του χωριού και τα φυσικά χαρακτηριστικά του.
Το χωριό είναι κτισμένο στο βραχώδες, σχεδόν επίπεδο πλάτωμα (πλακα), που δεσπόζει της γύρω περιοχής . δυτικά του χωριού υπάρχει ο κατακόρυφος γκρεμός Δετης, ύψους 100 μ. γεγονός που τονίζει την τοποθεσία. Το πέτρωμα είναι σκληρό ασβεστολιθικό μεγάλου πάχους ,πράγμα που δεν ευνοεί τη βλάστηση αλλά πλεονεκτεί στη θεμελίωση των οικοδομών (δεν ανοίγονται θεμέλια στ κτίρια απλά εδράζονται στο βράχο). Έτσι ο οικισμός στέκει ορθός στη θέση του.
Υπάρχει ακόμα η εκδοχή που υποστηρίζει ότι το όνομα του χωριού προέρχεται από τη συνένωση των λέξεων )Όρος- θέση(ο) – Ορ – θές (ο) μετά την καταλυτική και αφαιρετική προφορά της ορεινής διαλέκτου. Η λέξη Όρος έχει τη έννοια όριο , σύνορο, το τελευταίο άκρο είτε του ορεινού όγκου του Ψηλορείτη, είτε του πεδινού της βόρειας περιοχής. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά του χωριού υποστηρίζουν την εκδοχή αυτή που υλοποιεί το σύνορο , την οροθετική γραμμή της περιοχής.
Στους αρχαίους χρόνους ο Όρος χρησιμοποιόταν πλατύτερα επάνω σε χαρακτηριστικά φυσικά σημεία (βράχοι,λόφοι, ποταμοί κ.α )και σε ευδιάκριτα τεχνητά σημεία (κτίσματα, πέτρες με επιγραφές κ.α ).
Χρονολογικά στοιχεία εντοπισμού της πραγματικής ηλικίας του οικισμού – χωριού χάνονται μέσα σtα βάθη των αιώνων. Στη θέση Αλευριδάς έχουν εντοπιστεί ερείπια κυκλώπειου τείχους,που θα πρέπει να κάλυπτε οικιστικές ανάγκες. Δεν βρέθηκε ακόμη τόσο παλιός οικισμός.
Στο χωριό ο Ορθές αναφέρεται το σύγγραμα του Frencesco Basilicata Relazione (1630)της περιοχής της ενετοκρατίας. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας (1646-1898)οι οικογένειες του χωριού είχαν χαρακτηρισθεί εύπορες, που σημαίνει βαριά φορολογία των κατοίκων και εχθρικό για τους Τούρκους χωριό.
Ερείπια κατοικιών στην περιοχή του χωριού , όπως στις θέσεις Αι – Γιάννη, Σμαϊλιανά , Καρυδάκι, Πουπες αποδεικνύουν την ύπαρξη Μετοχίων , γύρω από την τελική θέση του σημερινού χωριού.
Ερείπια Χριστιανικών εκκλησιών, απροσδιόριστης ηλικίας υπάρχουν, στη βόρεια παρυφή του χωριού του Σωτήρα Χριστού ( με ίχνη τοιχογραφιών 900 χρόνων), στην ανατολική πλευρά του Αϊ Γιάννη στην τοποθεσία Καβούσι , που χρησιμοποιήθηκε σαν ορμητήριο των επαναστατών κατά των Τούρκων κατακτητών, επειδή παρέχει πλήρη κάλυψη. Δεν φαίνεται παρά μόνο όταν ο επισκέπτης βρεθεί πολύ κοντά στην εκκλησία.
Η παλιότερη από τις τρεις εκκλησίες του χωριού είναι η Παναγία, με τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Περδικιώτισσας. Η εκκλησία κτίστηκε στη θέση που βρέθηκε ανέπαφη η θαυματουργή εικόνα εξαιτίας του κελαϊδήματος μιας πέρδικας καθημερινά κάτω από τα βάτα. Η νεότερη εκκλησία είναι του Αγίου Νεκταρίου,που κτίστηκε στη δεκαετία του ‘60.
Η Τρίτη εκκλησία του Αγίου Φανουρίου είναι αφιερωμένη και στα Εισόδια της Θεοτόκου . στη Θέση της προϋπήρχε , μέχρι το 1863,βυζαντινός ναός του ίδιου Αγίου.
Σύμφωνα με τη παράδοση, ο βυζαντινός ναός κτίστηκε χάρη στον αρχηγό – υποκινητή της επανάστασης των κατοίκων του Μυλοποτάμου και Ρεθύμνης κατά των Ενετών κατακτητών τον Αλέξιο Καλλέργη, το έτος 1365. Ο Αλέξιος μαζί με τους αδερφούς του Ιωάννη και Γεώργιο ύψωσαν τη σημαία του δικέφαλου αετού των Παλαιολόγων του Βυζαντίου και κήρυξαν την ένωση της Κρήτης με το Βυζάντιο , ύστερα από τις επιτυχίες της επανάστασης αυτής στο Λασίθι (Ιωάννης ), Μυλοπόταμο (Αλέξιος) και Σφακιά (Γεώργιος).
Οι Ενετοί περιορίστηκαν στο Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) και σε λίγα άλλα φρούρια. Σκοπός των αδελφών Καλλέργη ήταν να εκπορθήσουν και τα υπόλοιπα φρούρια των Ενετών στην Κρήτη με τη βοήθεια του Βυζαντίου.
Το Βυζάντιο όμως είχε εξαντληθεί από τις εσωτερικές διαμάχες και την Τουρκική απειλή. Έτσι δεν έστειλε βοήθεια στην Κρήτη. Αντίθετα οι Ενετοί αποβίβασαν στρατό για ενίσχυση των πολιορκημένων στα ελάχιστα φρούρια που διατηρούσαν το 1367 και την καταστολή της επανάστασης των κατοίκων. Οι υποκινητές – αρχηγοί αδερφοί Καλλέργη συνελήφθησαν και αποκεφαλίστηκαν.
Ο Αλέξιος με τους επαναστάτες κατοίκους του Μυλοποτάμου θα πρέπει να έδωσε την τελευταία του μάχη στη φυσική γραμμή άμυνας που χωρίζει τον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη από την ημιπεδινή περιοχή του Μυλοποτάμου, η οποία παρέχει απεριόριστη παρατήρηση μέχρι τη θάλασσα και κάλυψη των νώτων, λόγω του ορεινού όγκου.
Απόγονοι του Αλεξίου Καλλέργη ήταν οι ιδρυτές του ναού του Αγίου Φανουρίου (ίσως έκαναν «τάξιμο» να φανερωθεί η θες της ταφής το). Μέσα στο ναο είχε κτιστεί τάφος – κενοτάφιο μεγαλοπρεπής, με διακοσμήσεις από ανάγλυφες πλάκες τοπικής πέτρας (ασβεστολιθου). Μια πλάκα φέρει τη χρονολογία «α φπ δ (1854) Απριλίου και τη φράση «ετελειώθη το κοιμητήριο Μαρτίου Μηνός».
Άλλη πλάκα φέρει το οικόσημο του πεθαμένου Καλλέργη και κεφάλι ιππότη με Κράνος.
Η κατασκευή του τάφου μέσα στην εκκλησία ικανοποιούσε το θρησκευτικό συναίσθημα και εξασφάλιζε τις λαξευμένες ασβεστολιθικές πέτρες από τις καιρικές συνθήκες.
Η σημερινή εκκλησία του πολυούχου του χωριού Αγίου Φανουρίου, στον ευρύχωρο περίβολο της οποία πραγματοποιείται κάθε χρόνο μεγάλο πανηγύρι, στις 27 Αυγούστου , είναι δίκλιτη , τεχνοτροπίας Μπαρόκ, απομίμηση της αρχιτεκτονικής της εκκλησίας του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, της ιστορικής Μονής Αρκαδίου. Οι Κάτοικοι του χωριού είναι γνήσιοι Κρητικοί. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Παδουβάς (πιθανότατα προέρχεται από τον Πάδοβα της Ιταλίας και ήρθε στην Ελλάδα την εποχή της Ενετοκρατίας), Δράγασης (Βυζαντινό επίθετο), Καλαϊτζάκης , Ανδρουλιδάκης, Καλλέργης, Πατεράκης, Σηφάκης, Παλιεράκης, Παπαδάκης, Φανουράκης, Βαβουδάκης, Βασιλάκης, Μαρκάκης,κα.
ΚΡΗΤΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ