ΠPOΛOΓOΣ

 

 

Βιβλίο: ΤΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΕΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΔΡΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ  (Αθήνα 1980)

 

ΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ

(Του κ. ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΣΤ. ΠΕΛΑΝΤΑΚΗ, Φιλόλογου)

Θέση και ονομασία

Το Κέντρος υψώνεται και εκτείνεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη (Ίδη) και στις (Σφακιανές) Μαδάρες (Λευκά Όρη) και είναι το τέταρτο σε όγκο και ύψος από τα βουνά της Κρήτης (Ψηλορείτης 2456, Μαδάρες 2452, Λασιθιώτικα βουνά 2148, Κέντρος 1777).

Φυσικά σύνορα που χωρίζουν, κατά κάποιο τρόπο, το Κέντρος από τα γύρω βουνά είναι: Στ’ ανατολικά ο Λυγιώτης (Πλατύς ή Βαράνης, αρχ. Ηλέκτρας) ποταμός. Στα βορεινά ο Σμιλιανός (αρχ. Καλαμαύκας) ποταμός και ο Κάμπος «Τσή Δούς» (ή Τσή Γιούς), ένα πολύ εύφορο οροπέδιο. Στα δυτικά το Κισσανό φαράγγι. Στα νοτικά η κοιλάδα (λαγγός) που σχηματίζεται ανάμεσα στο Κέντρος και το βουνό (Α)Σιντέρωπας, ο Ακουμιανός ποταμός και το ρυάκι του Τζίγκουνα (στην περιοχή της Κρύας Βρύσης).

Ονομασίες του βουνού: Κίνδριον, Κέδρος, Κέδριον, Κεδρισσόν, Κύνδριον, (τα) Πάνακρα.

Δεν πρέπει να συσχετιστεί η σημερινή ονομασία του βουνού με το φυτό «Κέντρος ή Αγριοκυπάρισσος», επειδή δεν υπάρχει τέτοιο φυτό σε κανένα μέρος του Κέντρους, όπως με βεβαίωσαν πολλοί που ξέρουν το βουνό βήμα προς βήμα.

Η ονομασία του ίσως έχει σχέση και με τη λέξη «Κέντρον», γιατί το βουνό είναι στο κέντρο, περίπου της Κρήτης (πρβλ. το όνομα του χωριού «τα Μεσονήσα», που ασφαλώς σημαίνει: το χωριό που είναι στα μέσα του νησιού). Επίσης η ονομασία του έχει σχέση με το ότι το βουνό βρίσκεται ανάμεσα στον Ψηλορείτη και τις (Σφακιανές) Μαδάρες, που πάντα φιλονικούν.

Λαογραφικά στοιχεία

Το Κέντρος έχει πολλές πηγές, ιδιαίτερα από το νότιο τμήμα του. Σχετική είναι η παρακάτω παράδοση και το δημοτικό τραγούδι που είναι και ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Η παράδοση προέρχεται από το χωριό Κισσός: «Μια φορά ένας έκανενε χωράφι και το μεσημέρι πήγενε να κάτσει να φάει. Εβάστανε το βουργίδι (ν)του κολιούς και τσοί βάνει μέσα στο νερό για ν’ απαλύνουνε και μια στιγμή ξανοίγει και Δε θωρεί κανένα και τοτεσά λέει: Ανάθεμά του για νερό και να βουλιάξει να χαθεί. Από τότεσα το νερό εβούλιαξενε κ’ εχάθη και λένε ότι ήτανε τ’ αθάνατο νερό. Και σήμερα ακόμη ψάχνουνε να το βρούνε, μα δε το βρίχνουνε».

Το τραγούδι προέρχεται από το χωριό Μουρνέ:

«Τρία βουνά μαλώνουνε κι είναι να σκοτωθούνε,

το Κέντρος και το Σφακιανό κι ο Γέρο-Ψηλορείτης.

Κι εμήνυσενε το μικιό στ’ άλλα τα δυο μεγάλα:

Μη με μαλώνετε, βουνά, μη με κακοκαρδάτε

γιατί ‘χω βρύσες εκατό και μία στη βορεινάδα,

που τρέχει αθάνατο νερό».

 

Η ψηλότερη κορφή του βουνού, όπου βρίσκεται το πετρόχτιστο εκκλησάκι του (Αφέντη) Χριστού (=η Ανάληψη του Χριστού), έχει το όνομα «Κορφή» και ανήκει στην κοινοτική περιφέρεια των Βρυσών Αμαρίου.

Είναι σε πολλά σημεία δύσβατο, λόγω της διάβρωσης των πετρωμάτων. Έχει όμως πολλά μονοπάτια και περάσματα που οδηγούν εύκολα στην «Κορφή».

(απόσπασμα)

 

Βιβλίο: Κρήτη το Αφιέρωμα (Σειρά Α, ΤΟΠΙΚΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ)

ΒΡΥΣΕΣ ΑΜΑΡΙΟΥ

Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Αμαρίου. Βρίσκεται σε απόσταση 45 χμ. από το Ρέθυμνο και έχει υψόμ. 630 μ. Σήμερα κατοικείται απο180 κατοίκους.

Στο χωριό υπάρχουν πολλές πηγές και γι’ αυτό ονομάστηκε Βρύσες. Σύμφωνα με μια εκδοχή στα παλιά χρόνια ολόκληρο το λεκανοπέδιο ήταν μια λίμνη, η οποία έσπασε σε κάποιο σημείο της, τα νερά έφυγαν και έτσι δημιουργήθηκαν πολλές πηγές και το φαράγγι της Καλαμαύκας που έχει μήκος 100 μ. και πλάτος 20 μ. Το ποτάμι που περνά από το φαράγγι λέγεται Λιγιώτης και καταλήγει στην Αγία Γαλήνη.

Το χωριό είναι κτισμένο στους πρόποδες του βουνού Κέντρος. Είναι καταπράσινο και έχει πολλά πλατάνια. Σ’ αυτό βοηθούν πολύ τα τρεχούμενα νερά του που είναι άφθονα.

Δε γνωρίζουμε το πότε ακριβώς κτίστηκε. Αρχικά υπήρχαν ο δήμος Σμιλές και άλλο ένα χωριό που λεγόταν Ελληνικό. Σε μια εκκλησία των Σμιλιών, που είναι σήμερα ερειπωμένη, υπάρχουν πολύ παλιές αγιογραφίες, πράγμα που σημαίνει ότι υπήρχε χωριό από πολύ παλιά. Οι κάτοικοι από τις Σμιλιές έκτισαν το χωριό Βρύσες, το οποίο στην εποχή της Τουρκοκρατίας κατοικούνταν από Τούρκους αγάδες. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι στο χωριό υπάρχει τζαμί και σπίτια τούρκικα.

Οι παλιότερες οικογένειες του χωριού είναι οι Φουντεδάκηδες, οι Χανιωτάκηδες και οι Γιανουλάκηδες.

Στο χωριό το 1940 –1944 υπήρχε οργανωμένη αντίσταση, στην οποία πήραν μέρος πολλοί κάτοικοί του. Στη διάρκεια της Κατοχής οι άνδρες του χωριού έμεναν στα κοντινά βουνά απ’ όπου κατέβηκαν στο χωριό, τον Αύγουστο του 1944, όταν μαθεύτηκε η οπισθοχώρηση των Γερμανών. Όμως αιφνιδιάστηκαν από την απρόοπτη παρουσία των Γερμανών κατακτητών που βρίσκονταν ακόμα εκεί, οι οποίοι στις 22 Αυγούστου 1944, αφού τους συγκέντρωσαν, τους εκτέλεσαν. Στη συνέχεια άρπαξαν ό,τι αξιόλογο βρήκαν και κατέστρεψαν τελείως το χωριό, που μετά τον πόλεμο το ανοικοδόμησαν οι επιζώντες κάτοικοί του. Τα γυναικόπαιδα με αυστηρή φρουρά οδηγήθηκαν προς το Ρέθυμνο. Στο δρόμο όμως άφησαν τα χωριά Μέρωνα και Αποστόλους.

Αιτία της παραπάνω καταστροφής ήταν η απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε, τον οποίο πέρασαν από τα χωριά Άνω Μέρος, Βρύσες, Γερακάρι, Κρύα Βρύση και Ροδάκινο.

Ανάμεσα στον συνοικισμό Καρδάκι και στο χωριό υπάρχει ένας πανύψηλος βράχος, που ονομάζεται Πρασοχάρακας. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λένε ότι από την κορυφή του φαινόταν το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο.

Εκεί, σύμφωνα με την παράδοση πάντα, ένας Έλληνας και ένας Τούρκος λογομαχούσαν. Ο Τούρκος υποστήριζε ότι αν πέσει ο Πρασοχάρακας, πράγμα που το θεωρούσε απίθανο, τότε θα ελευθερωθεί η Κρήτη. Όμως αυτό συνέβη εξαιτίας ενός κεραυνού, τότε που ελευθερώθηκε η Κρήτη. Τα συντρίμμια του φαίνονται ακόμα και σήμερα.

Στη θέση Μουγδάνα υπάρχει ένας πλάτανος, όπου οι οπλαρχηγοί της Κρήτης έκαναν τις συγκεντρώσεις τους. Κατά την παράδοση, αν κοπεί αυτός ο πλάτανος θα χαθεί το χωριό.

Επίσης στο χωριό υπάρχει μια πηγή που ονομάζεται Ξερόβρυση. Αυτή έχει νερό μόνο το χειμώνα. Πολλές φορές παρατηρήθηκε το εξής παράξενο  φαινόμενο: Σε περίοδο ξηρασίας έτρεχε νερό, μόλις ο καιρός συννέφιαζε, προτού βρέξει.

Στην κοινότητα Βρυσών υπάγονται τα μετόχια Καρδάκι και Σμιλές.  

Το χωριό έχει δύο εκκλησίες. Την Παναγία που κτίστηκε την εποχή της Ενετοκρατίας, αλλά γκρεμίστηκε επί Γερμανικής Κατοχής. Τώρα εκεί υπάρχει εικονοστάσι. Και τον Άγιο Γεώργιο που άρχισε να κτίζεται το 1910 και περατώθηκε το1961. Την εκκλησία έκτισε μια καλόγρια, η Μαρία Προσκυνητή που όταν πέθανε, θάφτηκε έξω απ’ αυτήν.

 

ΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ (ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΑΝΑΚΗΣ)

Τόμος Α΄

 

ΒΡΥΣΕΣ , οι. Χωριό και κοινότητα επαρχίας Αμαρίου ν. Ρεθύμνου, κατ. (1981) 122, υψ. 600 μ. Βρίσκεται στις βόρειες υπώρειες του όρους Κέδρος, σε κατάρρυτη και κατάφυτη από οπωροφόρα δένδρα κοιλάδα. Απέχει από το Ρέθυμνο 45 χλμ. Διαδρομή: Διακλάδωση δεξιά στο 30 χλμ. (Αποστόλοι) της αρτηρίας Ρεθύμνου-Αμαρίου-Μέρωνας-Ελένες-Γερακάρι-Βρύσες.

Αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου το 1577 από τον Fr. Barozzi, (Fo 27v) Vrisses με 515 οφειλόμενες αγγαρείες (στην απογραφή του πληθυσμού δεν το αναφέρει και από τα Βασιλικάτα (Μνημεία Κρητ. Ιστ. V, σελ. 129) Vrisses το 1630. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται Tze Vrisis (Pashley Travels II, 314) με 25 χριστιανικές οικογένειες, το 1881 αναφέρεται Βρύσαις στο δήμο Μοναστηρακίου, κατ. Χριστιανών 219, το 1900 αναφέρεται Βρύσες στον ίδιο δήμο (Πανακραίων), κατ. 262, το 1920 είναι στην κοινότητα Σμιλέ, κατ. 218, το 1928 έδρα ομώνυμης κοινότητας κατ. 237, το 1940 αι Βρύσαι έχουν κατ. 217, το 1951 κατ. 182, το 1961 κατ. 229 και το 1971 κατ. 136.

Η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου με υπολείμματα τοιχογραφιών, ταυτίζεται, πιθανόν, με το ναό της Παναγίας, ο οποίος, εκτός από τον εικονογραφημένο διάκοσμο, διατηρούσε και γλυπτά στοιχεία ενετικής επίδρασης. (Βλ. G. Gerola, Monumenti Veneti ecc. Vo II, p. 266 και Gerola – Λασιθιωτικάκη Τοπογραφικός κατάλογος τοιχογραφημένων εκκλησιών σ. 65). Στον τελευταίο πόλεμο 1941 καταστράφηκε τελείως. (Βλ. Κ. Καλοκύρη Βυζαντιναί Τοιχογραφίαι της Κρήτης, 1957, σελ. 37).

 

 

Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (τόμος Ζ΄ σελ. 819)

Παύλου Δρανδάκη

 

Βρύσες [Γεωγρ.] Χωρίον της εν Κρήτη επαρχίας Αμαρίου του νομού Ρεθύμνης, έδρα ομωνύμου κοινότητος. Κατ. (1928) 237. Εις την κοινότητα υπάγονται και οι συνοικισμοί Σμιλές (κατ. 32), Γουργούθους (κατ. 43) και Καρδάκι (κατ. 28). Αι Βρύσες κείνται επί των υπωρειών του Κεδρίου όρους και εν τω μεταξύ τούτου και της Σαμίτου κοιλάδι (βλ. Αμάρι τ. Δ΄ σελ. 168γ΄). Κατά το 1823 ο αρμοστής της Κρήτης Τομπάζης διέτριβε συνήθως ενταύθα όπου επίσης συνεκροτήθη και η επαναστατική συνέλευσις του 1866. Η κώμη είναι κατάφυτος και κατάρρυτος. Το δε όνομα οφείλεται εις τας εκ του Κεδρίου άφθονους πηγάς, αι οποίαι συνενούνται ενταύθα (580 μ.).

Ε.Γ.

 

 

Βιβλίο: ΤΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΕΝΑ ΧΩΡΙΑ ΤΟΥ ΚΕΔΡΟΥΣ, ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (ΑΘΗΝΑ 1980)

ΒΡΥΣΕΣ

ΤΟ ΟΜΟΡΦΟΧΩΡΙ ΤΟΥ ΑΜΑΡΙΟΥ

Του κ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ι. ΚΟΥΚΛΙΝΟΥ, Δάσκαλου, (σελ. 42-47)

 

1

1. Ο σημερινός άνθρωπος, παρ’ όλο που έχει τραβήξει την προσοχή του η θάλασσα, νοσταλγεί και το βουνό. Θέλει να φύγει από το θόρυβο, τη σκόνη, το καθημερινό άγχος. Ζητά τη φυσική ζωή της υπαίθρου στην αμόλευτη και αγνή φύση. Θέλει να αιστανθεί την απλοχωριά, να νιώσει την ησυχία, ν’ αναπνεύσει τον καθαρό αέρα, να χαρεί τον ήλιο, να ξεκουράσει το πνεύμα του στο πρόσχαρο ελληνικό τοπίο. Όποιος θέλει να ξεκουραστεί ψυχικά, να βρει ησυχία, να ρουφήξει καθαρό αέρα, να χορτάσει φρούτα, να δροσιστεί στα κρυστάλλινα νερά του Κέντρους, ας επισκεφτεί τις Βρύσες, το νερόχαρο αυτό χωριό του Αμαρίου.
2. Δεν είναι μεγάλο χωριό οι Βρύσες. Ούτε πλούσιο. Έχει το σχολείο του, την εκκλησία του, τον Άγιο Γεώργιο, που μια ευσεβής χωριανή, η Μαρία η Προσκυνήτρια έχτισε με εράνους τους τοίχους της και την τελείωσαν οι χωριανοί πριν λίγα χρόνια, το Κοινοτικό του Κατάστημα. Είναι έδρα της Κοινότητας των Βρυσών, που περιλαμβάνει τις Βρύσες και τους συνοικισμούς Καρδάκι και Σμιλέ. Ο Σμιλές είναι σήμερα ακατοίκητος. Έχει Γεωργ. Συνεταιρισμό, Εργοστάσιο. Δεν έχει πολλούς κατοίκους. Παλαιότερα ήταν περισσότεροι. Σήμερα η αστυφιλία και η μετανάστευση έχουν πολύ περιορίσει τον αριθμό των κατοίκων. Οι λίγοι κάτοικοι, που έμειναν, 170 περίπου, ασχολούνται με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Το σχολείο είχε πιο πολλά από 40 παιδιά και φέτος φοίτησαν σ’ αυτό μόνο 9. Έτσι κινδυνεύει να κλείσει.
3. Κάτι άλλο όμως κάνει αυτό το μικρό χωριό να τραβά την προσοχή του επισκέπτη. Είναι τα πολλά νερά του (απ’ αυτά πήρε το όνομα), οι δροσιές του, οι πρασινάδες του. Πραγματικά την εποχή αυτή, την καρδιά του Καλοκαιριού, αλλού τα πάντα είναι κατάξερα. Ο κόσμος γύρω βουβός και κίτρινος. Κι’ εδώ χαρά Θεού. Αληθινός παράδεισος απλώνεται μπροστά σου. Ο κάμπος καταπράσινος από τα πολλά φρουτόδενδρα, κερασιές, βυσσινιές, μηλιές, αχλαδιές κ.α. ξεκουράζει το μάτι σου. Κι εκείνο αχόρταγο βλέπει, βλέπει, βλέπει… Απέναντι ακριβώς ο λόφος Σάμιτος σαν τεράστιος σωρός στέκει και πιο μακριά ο ασπρομάλλης γέρο-Ψηλορείτης υψώνεται αντιμέτωπος στο θρυλικό Κέντρος, στους πρόποδες του οποίου είναι κτισμένο το χωριό. Η θέα είναι πανοραματική! Εκτός από τα φρουτόδεντρα κι άλλα πολλά δένδρα συμπληρώνουν το πράσινο του τοπίου. Ασημόφυλλες ελιές, θεόρατα πλατάνια, γριές βελανιδιές, πρινάρια πυκνόφυλλα. Όπου κι αν ρίξεις τη ματιά σου πράσινο θα αντικρίσεις. Αν περάσεις την άνοιξη που ανθίζουν οι κερασιές και τ’ άλλα φρουτόδενδρα θα γοητευτείς από την ομορφιά και θα μεθύσεις από το άρωμα. Κι όταν οι κερασιές κρεμάσουν τα κόκκινα σκουλαρίκια τους δεν θα θές να φύγεις ποτέ από το μαγευτικό εκείνο τοπίο.

 

2

1. Πάνω από την μικρή πηγή του χωριού «Μουγδάνα» υπάρχει το ηρώο των πεσόντων. Μας θυμίζει το ολοκαύτωμα του χωριού από τους Γερμανούς. Χρέος μας ν’ αναφερθούμε στο χρονικό της καταστροφής.

Συμπληρώνονται αυτό το μήνα 36 χρόνια από την αποφράδα εκείνη ημέρα της καταστροφής του χωριού και της εκτελέσεως των παλικαριών του, που η φρίκη της δε θα σβήσει ποτέ από τη μνήμη εκείνων, που την έζησαν.

Ξημερώματα της 22 Αυγούστου 1944. Οι Βρύσες και άλλα ομορφοχώρια του Κέντρους έχουν συγχρόνως κυκλωθεί από τους Γερμανούς. Η αφορμή είναι γνωστή. Η απαγωγή του Στρατηγού Κράϊπε, το πέρασμα του από τα χωριά και η παραμονή του στο Κέντρος 2-3 ημερόνυχτα. Κάτι φαίνεται είχε ψιθυριστεί για τη επικείμενη καταστροφή, αλλά οι χωριανοί δεν είχαν ειδοποιηθεί και «πιάστηκαν» στον ύπνο. Λίγοι κατόρθωσαν να ξεφύγουν. Άλλοι γλίστρησαν από τα πόδια των κατακτητών και άλλοι κρύφτηκαν στα σπίτια τους και έφυγαν όταν νύχτωσε και με μεγάλη προφύλαξη. Οι άνδρες πιάστηκαν και κλείστηκαν στο σχολείο του χωριού και τα γυναικόπαιδα κ’ οι γέροι οδηγήθηκαν στο Ρέθυμνο, στο Φρούριο Φορτέντζα «στα σύρματα», όπως έλεγαν και αφέθηκαν ύστερα από πολλές περιπέτειες και ταλαιπωρίες ελεύθεροι.

2. Κατά το μεσημέρι οι Γερμανοί έπαιρναν τους άνδρες δυό – δυό, τους οδηγούσαν λίγο πιο πέρα σ’ ένα σπίτι και τους εκτελούσαν, χωρίς να μπορούν να προβάλλουν, άοπλοι όπως ήσαν, την παραμικρή αντίσταση. Το μόνο που έκαναν εκείνη τη στιγμή είναι, πώς έριχναν περιφρονητικές ματιές στους κατακτητές και τους έλεγαν με το βλέμμα τους αλλά με λόγια άνανδρους. Όλοι τους με υπερηφάνεια και με το κεφάλι ψηλά αντίκρισαν το θάνατο. Είναι γλυκύς ο θάνατος για την Πατρίδα. Μετά την εκτέλεση έριξαν πάνω στους νεκρούς εύφλεκτες ύλες και τους έβαλαν φωτιά. Μια φλόγα τινάχτηκε δεκάδες μέτρα ψηλά σαν ύστατος χαιρετισμός στους ήρωες που σκεπάστηκαν στα ερείπια του σπιτιού. Στην ίδια θέση ακριβώς σήμερα έστησαν οι χωριανοί ένα καλλιμάρμαρο μνημείο και σε μία αναμνηστική πλάκα είναι χαραγμένα τα ονόματα των παλικαριών, που θυσιάστηκαν για την Πατρίδα.

 

1. Συμεών Γ. Δρετουλάκης Ιερομόναχος, εφημέριος του χωριού.
2. Αντώνιος Κ. Βλατός
3. Ιωάννης Γ. Βαρούχας
4. Ευάγγελος Χ. Κορωνάκης
5. Γεώργιος Χ. Κορωνάκης
6. Νικόλαος Χ. Κορωνάκης
7. Γεώργιος Α. Κορωνάκης
8. Ανδρέας Α. Κορωνάκης
9. Νικόλαος Μ. Κραουνάκης
10. Γεώργιος Ε. Κραουνάκης
11. Χαράλαμπος Γ. Κραουνάκης
12. Δημήτριος Γ. Κραουνάκης
13. Σωτήριος Α. Μαρνιέρος
14. Νικόλαος Ζ. Μαθιουλάκης
15. Νικόλαος Ζ. Ριτσάτος
16. Αριστόδημος Μ. Ριτσάτος
17. Ιωάννης Ν. Σταματάκης
18. Ζαχαρίας Α. Σταματάκης
19. Δημήτριος Ν. Σταυρουλάκης
20. Αντώνιος Ε. Τσαχάκης
21. Δημήτριος Η. Τρουλλινός
22. Γεώργιος Ν. Τρουλλινός
23. Σταύρος Ν. Τρουλλινός
24. Μιχαήλ Σ. Τρουλλινός
25. Κων/νος Ν. Φουντεδάκης
26. Ελευθέριος Ν. Φουντεδάκης
27. Εμμανουήλ Κ. Φουντεδάκης
28. Αναστάσιος Γ. Φουντεδάκης
29. Σταύρος Κ. Χανιωτάκης
30. Γεώργιος Θ. Χανιωτάκης

 

1. Η μανία των κακούργων δεν περιορίστηκε μόνο στις εκτελέσεις των αθώων αυτών ανδρών. Την άλλη μέρα άρχισε η πυρπόληση του χωριού ολόκληρου. Έθεταν με τη σειρά στα σπίτια εκρηκτικές ύλες και τα ανατίναζαν στον αέρα. Τελευταία άφησαν τα 3 σπίτια που έμεναν στη μέση του χωριού. Έδωσαν και σ’ αυτά φωτιά και έφυγαν αφήνοντας πίσω τους μόνο ερείπια. Φρίκη, ερμιά, θάνατος! Η εικόνα που παρουσίαζε το χωριό ήταν πραγματικά βιβλική. Όσοι χωριανοί κατάφεραν μετά από μέρες να γυρίσουν πίσω, αντίκρισαν μια εικόνα φρικιαστική. Ένα χάλασμα όλο το χωριό. Το αίμα των ηρώων ήταν νωπό ακόμη στους δρόμους και στους τοίχους και μόνο καπνοί έβγαιναν.

 

3

1. Η ίδια ακριβώς καταστροφή έγινε και στους άλλους δυό οικισμούς του χωριού, στο Σμιλέ και στο Καρδάκι. Τους άνδρες του Σμιλέ τους σκότωσαν στις Βρύσες και μετά έκαψαν τον συνοικισμό.

Στο Καρδάκι έγινε άλλη εκτέλεση και στήθηκε κι εκεί ηρώο των πεσόντων και στη μαρμάρινη πλάκα του είναι γραμμένα τα παρακάτω ονόματα:

 

1. Νικόλαος Γ. Μοναχογυός
2. Εμμανουήλ Γ. Μοναχογυός
3. Μιχαήλ Γ. Μοναχογυός
4. Μιχαήλ Σ. Κυδωνάκης
5. Εμμανουήλ Σ. Κυδωνάκης
6. Θρασύβουλος Ν. Γιαννακάκης
7. Ευάγγελος Χ. Κορωνάκης
8. Εμμανουήλ Σ. Τρουλλινός
9. Αλκιβιάδης Σ. Τρουλλινός
10. Ανδρέας Γ. Κραουνάκης
11. Σταύρος Ν. Γενεράλης
12. Στυλιανός Ν. Γενεράλης
13. Μιχαήλ Ν. Γενεράλης
14. Αθανάσιος Γ. Φυντίκης
15. Αλέξανδρος Γ. Φυντικής
16. Ηλίας Γ. Τζωρτζάκης
17. Στέφανος Ν. Μαρνιέρος
18. Ευάγγελος Μ. Κουκλινός
19. Πέτρος Α. Λεκανάκης.

 

1. Από τους παραπάνω νεκρούς οι 6 πρώτοι ήσαν Καρδακιανοί, οι 4 δεύτεροι Βρυσανοί, οι 6 τρίτοι Γερακαριανοί, οι 2 άλλοι Γουργουθιανοί και ο τελευταίος ήταν από τη Γρηγοριά. Αξίζει να τονιστεί εδώ, ότι οι Γερμανοί είχαν στο πρόγραμμα να εκτελέσουν 20 άνδρες. Όμως ένας από τους είκοσι ο Μ. Βλεπάκης στάθηκε τυχερός και ψύχραιμος. Η σφαίρα τον βρήκε στον ώμο και παρά τους φρικτούς του πόνους έμεινε όλη μέρα ξαπλωμένος κι ακίνητος μαζί με τους άλλους σκοτωμένους. Άμα νύχτωσε σύρθηκε προσεκτικά και έφυγε από τα χέρια των φονιάδων. Ξημερώματα έφτασε στο Μοναστηράκι. Το τραύμα του το περιποιήθηκε γιατρός και έζησε. Έχει δημοσιεύσει σε εφημερίδες και περιοδικά με λεπτομέρειες την τραγική του περιπέτεια. Τώρα και 3 χρόνια έχει πεθάνει.

Μετά την εκτέλεση έγινε και το Καρδάκι ολοκαύτωμα σαν και τ’ άλλα χωριά. Όμως τ’ αναστενάγματα των γερόντων, οι κατάρες των μαυροφορεμένων μανάδων και γυναικών, το παράπονο των ορφανών δεν πήγαν χαμένα. Σε λίγο καιρό ο καταχτητής «έχασε το παιχνίδι» και η Γαλανόλευκη κυμάτιζε ξανά στην ένδοξη Πατρίδα μας.

 

4

1. Αμέσως μετά, με τη βοήθεια του Κράτους και τις υπεράνθρωπες προσπάθειες αυτών που έζησαν, άρχισε η ανοικοδόμηση του χωριού. Όμως τα ερείπια που σώριασε η εκδικητική μανία των καταχτητών ήταν τόσα πολλά και η έκταση της καταστροφής τόσο μεγάλη, που αν και πέρασαν από τότε πάνω από τρεισήμισι δεκαετίες, υπάρχουν ακόμη σημάδια, για να θυμίζουν σ’ όσους ζουν τις φρικιαστικές εκείνες στιγμές.
   • Κάθε χρόνο στις 22 Αυγούστου γίνεται μνημόσυνο σ’ αυτούς που θυσιάστηκαν και δεν πρέπει ποτέ μα ποτέ ν’ αφήσουμε τα νέφη της λήθης να σκεπάσουν την τραγική αυτή επέτειο.
2. Οι σημερινοί κάτοικοι του χωριού είναι καλοί, ευγενικοί, φιλόξενοι, εργατικοί, φιλόθρησκοι. Εργάζονται εντατικά στα κτήματα τους, για να κερδίσουν το ψωμί τους. Τα προϊόντα που παράγουν είναι λίγα απ’ όλα: Λάδι, μήλα, κεράσια, βύσσινα, αχλάδια, λαχανικά, σιτηρά και κτηνοτροφικά προϊόντα. Δεν λογαριάζουν τον κόπο και πηγαίνουν στα πανηγύρια των εξωκλησιών τους: στην Ανάληψη, στο Άγιο Πνεύμα, στην Κρυγιονερείτισσα, στον Αφέντη Χριστό, στον Άγιο Παντελεήμονα που έκτισε ένας ευσεβής χριστιανός, ύστερα από πολλά χρόνια απουσίας του στη Θεσσαλονίκη. Για τα πανηγύρια στις Βρύσες θα χρειαστεί οπωσδήποτε ιδιαίτερο άρθρο, όπως επίσης για τις βαπτίσεις, τους γάμους και τις άλλες εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής.

Αυτές είναι οι Βρύσες. Όποιος θέλει να διαπιστώσει αυτά που γράψαμε παραπάνω μπορεί να τις επισκεφτεί. Οπωσδήποτε θα φύγει με τις καλύτερες εντυπώσεις.

 

 

Βιβλίο: ΤΑ ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΑ (1941-1944)

ΣΠΥΡΟΥ ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΥ    

ΒΡΥΣΕΣ – ΣΜΙΛΕΣ (σελ.32-33)

ΚΑΡΔΑΚΙ – ΓΟΥΓΡΟΥΘΟΙ (σελ. 33-34)

 

Βρύσες-Σμιλές

Στις Βρύσες εκτέλεσαν είκοσι εννιά, μαζί και τρεις από τον κοντινό και ιστορικό οικισμό Σμιλέ, που ξεχώριζε στην πράσινη όχθη του ομώνυμου ποταμού. Είναι ο μοναδικός οικισμός που οριστικά έσβησε. Μετά από τα τραγικά γεγονότα δεν ξανακατοικήθηκε! Και εδώ κανένας δε διασώθηκε. Τη συγκλονιστικότερη πληροφορία για τους μελλοθάνατους έχουμε από αγγαρεμένους νεαρούς με τα υποζύγιά τους, για να μεταφέρουν όπου έφταναν τα αυτοκίνητα και στη Σχολή των Ασωμάτων τα υπάρχοντα των καταδικασμένων. Φτάνοντας έξω από το σχολειό άκουσαν να τραγουδιέται ο Εθνικός Ύμνος. Πλησίασαν και αντίκρισαν κορυφαίο του χορού τον πνευματικό του χωριού, ιερομόναχο Συμεών Δρετουλάκη από τον Οψιγιά. Ο Συμεών σταμάτησε για μια στιγμή και φώναξε: «νερό-νερό»! Είναι αδύνατον να μη θυμηθεί κανένας το «Ηλί Ηλί λαμά σαβαχθανί» που εκφώνησε ο Χριστός προτού αποθάνει στο Σταυρό. Οι μελλοθάνατοι των Βρυσών δεν απόλαυσαν την τελευταία επιθυμία τους. Οι Γερμανοί σκοποί με ναζιστικό σαδισμό έσπασαν τις στάμνες με το δροσερό νερό που κουβάλησαν με προθυμία και κίνδυνο μεγάλο οι τρεις νεαροί.

Ο θρύλος θέλει το Συμεών να μην τον τρυπούσαν οι δολοφονικές σφαίρες. Οι δήμιοι τρόμαξαν και έτρεξαν να του κόψουν την κεφαλή να τον βρει επιτέλους ο θάνατος. Η πληροφορία που κυκλοφόρησε με ταχύτητα αστραπής, αποδίδεται στον επικεφαλής του γερμανικού φυλακίου στου Φουρφουρά. Την τραγική διήγησή του, συνόδευε με όρκους πως δε θα ξανασκοτώσει παπά. Τους θρύλους ο καθένας αντιμετωπίζει κατά την πίστη του και την κοσμοθεωρία του. Εγώ θα μεταφέρω τι γνωρίζω από τις διηγήσεις του χριστεπώνυμου πληρώματος. Ο Συμεών με λαμπρή πολεμική δράση στη Μικρασία, δε διακρινόταν μαναχά για τα χριστιανικά και φιλανθρωπικά αισθήματά του, αλλά και για τον υπέροχο πατριωτισμό, την παλικαριά και τη λεβεδιά του. Συμπλήρωνε το ιερό ευαγγέλιο με θερμούς πατριωτικούς λόγους. Στους γάμους και στα βαφτίσια και με τους Γερμανούς καμιά φορά μπροστά, τραγουδούσε πατριωτικές μαντινάδες και ριζίτικα που έκφραζαν τον πόθο του σκλάβου για τη λευτεριά.

 

ΚΑΡΔΑΚΙ-ΓΟΥΡΓΟΥΘΟΙ  

Στο Καρδάκι με τους γκαρδιακούς κατοίκους του, που πρέπει να τους αναθυμούνται με ευγνωμοσύνη οι Βρετανοί κατάσκοποι και οι αντιστασιακοί όλης της Κρήτης, αντί είκοσι υπέκυψαν τελικά στο εκτελεστικό απόσπασμα δεκαεννιά. Μετρημένοι οι Καρδακιανοί, ο προκαθορισμένος αριθμός συμπληρώθηκε από τέσσερις Βρυσανούς, και τρεις από τους Γουργούθους, άλλο λημέρι και πλουσιοπάροχος ξενώνας Βρετανών κατασκόπων και αντιστασιακών.

Στο Καρδάκι άγνωστο για ποιους λόγους οι εκτελέσεις καθυστέρησαν. Απ’ αυτούς που έστησαν στον τοίχο γλίτωσε ο Εμμ. Βλεπάκης γαμπρός των Καρδακιανών από τον Κεφαλά Αποκορώνου. Ο Βλεπάκης με διαμπερές τραύμα αλλά σε μη καίριο σημείο, κατόρθωσε να επιβιώσει, γιατί ο Γερμανός στρατιώτης, μπορεί και από έλλειψη ψυχραιμίας, δεν τον «φιλοδώρησε» με χαριστική βολή. Λαβωμένος με μοναδική παρέα τους σκοτωμένους συντρόφους του και την τύχη που δεν τον εγκατέλειψε μέχρι που νύχτωσε καλά, για να ξεφύγει από τον κλοιό και ύστερα από δραματική πορεία να φθάσει στο Μοναστηράκι να του παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες, να νοσηλευτεί στη συνέχεια πολλές μέρες από το γιατρό Σκορδίλη και να διασωθεί! Στη δίκη των εγκληματιών πολέμου στρατηγών Μπρόγερ και Μύλλερ ήτανε από τους παραστατικότερους μάρτυρες των γερμανικών ωμοτήτων στο Κέντρος. Οι δυο στρατηγοί που χρημάτισαν διοικητές «Φρουρίου Κρήτης», με θηριωδέστερο το Μύλλερ, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν στο Χαϊδάρι (Μάη 1947). Έπρεπε να αντικρίσουν το εκτελεστικό απόσπασμα στο Χαϊδάρι της Κρήτης. Στον περίβολο των φυλακών της Αγιάς.

Ο τραγικός Βλεπάκης μας μεταφέρει (όλοι οι ελληνομαθείς Γερμανοί του Ρεθύμνου βρισκόταν στο Κέντρος) τον εξής συγκλονιστικό διάλογο:

-Γερμανοί:

«Σε μισή ώρα θα σας τουφεκίσουμε, γιατί οι Άγγλοι κομάντος επέρασαν τον στρατηγό μας Κράιπε από το χωριό σας και δε μας το εμαρτυρήσατε σύμφωνα με τις διαταγές μας».

-Εμμ. Βλεπάκης:

«Παιδιά, είμαστε θνητοί και μια μέρα θα αποθάνουμε. Ας είναι σήμερα αυτή η μέρα. Ας σταθούμε στο ύψος των προγόνων μας, να δείξουμε στους δολοφόνους, ότι ξέρουμε να αποθαίνουμε».

-Εμμ. Κυδωνάκης:

«Κουμπάρε, μη νομίζεις ότι εμένα με νοιάζει για τη ζωή μου. Αυτά που είπες τα πιστεύω, μα δε θέλω να αποθάνω άναδρα. Θέλω να πολεμήσω και δεν πρέπει να μείνουμε να μας σφάξουν σαν τα πρόβατα. Εγώ, κουμπάρε, λεω να τωνε χυθούμε. Το ξέρω πως θα μας σκοτώσουν. Θα προλάβουμε όμως να κα΄νουμε σημάδια στα πρόσωπα των Γερμανών. Πηγαίνοντας στο Ρέθυμνο να δούνε οι δικοί μας και τότε θα καταλάβουν ότι κάποια πάλη έγινε. Να έχει να γράψει η ιστορία κάτι και για μας».

Ο Εμμ. Κυδωνάκης αποφάσισε φαίνεται να κερδίσει την αθανασία με το θάνατο! Σε τούτο στάθηκε τυχερός. Αν έλειπε η διάσωση του Βλεπάκη, ουδέποτε θα μαθαίναμε τι είπε κατάματα με τους άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσματος. «Είστε άνανδροι, δολοφόνοι. Κοιτάξτε, τι ελεεινός λαός ήθελε να γίνει κυρίαρχος του κόσμου. Ζήτω η ελευθερία. Ζητούμε από τους αδερφούς μας Κρητικούς να εκδικηθούν το αίμα που χύνομαι σήμερο». Τα βροντοφώνησε, μ’ όλη τη δύναμή του, σα νάθελε ν’ ακουστεί στα πέρατα της Κρήτης. Να υλοποιηθεί η επιθυμία του, ν’ αλαφρώσει η ψυχή του!

 
    Βιβλίο: Η ΟΛΟΚΑΥΤΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ

                          -ΑΦΙΕΡΩΜΑ-

(Επιμέλεια ΣΠΥΡΟΥ ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΥ)

ΘΡΥΛΟΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ

Ιερομόναχος ΣΥΜΕΩΝ ΔΡΕΤΟΥΛΑΚΗΣ

Ο ΠΑΠΑΣ ΤΩΝ ΒΡΥΣΩΝ ΠΟΥ ΔΕΝ ΤΡΥΠΟΥΣΑΝ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΣΦΑΙΡΕΣ (Του Σπύρου Απ. Μαρνιέρου) σελ.26-27-28

 

Στην ηρωική και ατέλειωτη στρατιά των Ελλήνων, κληρικών που θυσιάστηκαν στο μεγάλο αγώνα της ελευθερίας, περιλαμβάνεται και ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης. Γεννήθηκε στον Οψιγιά Αμαρίου(1902). Εκεί τελείωσε και το Δημοτικό Σχολείο.

 

Ο πατέρας του ήτανε προστάτης εντεκαμελούς οικογένειας (εννιά γιους και δυό κόρες). Ο αδελφός του ο Μιχάλης, γενναίος πολεμιστής, σκοτώθηκε στη Μικρά Ασία πολέμησε επίσης γενναία και ο Συμεών (Σταύρος το βαπτιστικό του) και μετά την επιστροφή του από το Μέτωπο χειροτονήθηκε διάκονος στη Μονή Ασωμάτων (1926) και κατόπιν ιερομόναχος (9128). Λίγα χρόνια αργότερα (1932) τοποθετήθηκε από την Επισκοπή Λάμπης και Σφακίων εφημέριος στο χωριό Βρύσες (Αμαρίου), τοποθέτηση που έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από το χριστεπώνυμο πλήρωμα. Στις Βρύσες τον βρήκε η Γερμανική Κατοχή. Παπά και Αγωνιστή από την πρώτη μέρα της Εθνικής Αντίστασης και στις Βρύσες εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 22 Αυγούστου 1944.

Ολοζώντανος μεταφέρεται από στόμα σε στόμα στο Κέντρος, ο θρύλος για το μαρτυρικό θάνατο του Συμεών. Είναι βέβαια και ευρύτερα γνωστός από διάφορα δημοσιεύματα. Στις πληροφορίες για το τέλος του τραγικού παπά προστίθεται και πρόσφατη επιστολή του Μανόλη Τρουλλινού από το χωριό Μοναστηράκι. Αλλά στην επιστολή του Γ.Τ. εκτός από τα θρυλούμενα για την σφαγή του Συμεών, αναφέρεται και σε άλλο περιστατικό, που ξεφεύγει από τη σφαίρα των θρύλων. Πρόκειται για προσωπική συγκλονιστική μαρτυρία. Που διασώζει πως οι τριάντα μελλοθάνατοι των Βρυσών με τον παπά τους αντιμετώπισαν το θάνατο. Υπερήφανα τραγουδώντας ομαδικά πριν από τη μεγάλη θυσία. Τα χαρακτηριστικά και κρίσιμα αποσπάσματα της επιστολής αυτής, που παίρνει τη θέση ντοκουμέντου μεγάλης ιστορικής αξίας παραθέτουμε.

«Κατά την εκτέλεση (του ιερομόναχου Συμεών Δρετουλάκη στις Βρύσες Αμαρίου) συνέβησαν τα εξής περιστατικά:

• Εκείνο τον καιρό (Απρίλη 1944) είχαν απαγάγει (Άγγλοι και Κρητικοί Κομάντος) το στρατηγό Κράϊπε. Δεν ήθελαν να τον σκοτώσουν, αλλά να τον φυγαδεύσουν στη Μέση Ανατολή, όπως και τα κατάφεραν. Οι Γερμανοί σαν αντίποινα έκαιγαν και σκότωναν τους κατοίκους από τα χωριά που πέρασαν το Γερμανό Διοικητή. Ανάμεσα (στα χωριά που υπέστησαν τα αντίποινα των Γερμανών για την απαγωγή του Κράϊπε) ήταν και οι Βρύσες Αμαρίου, που εφημέριος ήταν ο πάτερ Συμεών. Συνέλαβαν αρκετά παλικάρια, μέχρι που έφτασαν στο σπίτι του παπά. Τον πήραν βίαια, γιατί ήταν ξενύχτης από μια βάπτιση που είχε κάνει την προηγούμενη μέρα, και τον έκλεισαν στο σχολειό μαζί με τους άλλους.
  • Κάποιος αστυνομικός Γερμανός, που ήταν ο φόβος και ο τρόμος της Επαρχίας και υπηρετούσε στο χωριό Φουρφουρά και ακουγόταν σαν «ο Γιαννάκης ο Μουσάτος» διηγήθηκε το εξής περιστατικό μετά την εκτέλεση των Βρυσανών παλικαριών: «Μια ώρα πριν την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών ζήτησε την άδεια από τους Γερμανούς να πάει στο Ναό του χωριού. Εκείνοι του έδωσαν άδεια και δυό απ’ αυτούς τον συνόδεψαν μέχρι την εκκλησία. Έβαλε τα επίσημα άμφια, άνοιξε ένα κουτάκι ναι πήρε τίμιο Ξύλο. Το έθεσε στον κόρφο του, προσευχήθηκε και ακολούθησε τους Γερμανούς, που τον συνόδευαν και γύρισαν ξανά στο μέρος που ήταν συγκεντρωμένοι και οι άλλοι που προοριζόταν για εκτέλεση. Μετά μια ώρα τους εκτέλεσαν. Επειδή όμως ο πάτερ Συμεών κρατούσε μεγάλη δύναμη (Τίμιο Ξύλο) οι σφαίρες δεν τρυπούσαν. Ενώ λοιπόν όλοι σκοτώθηκαν εκείνος ξεπετάχτηκε ολοζώντανος από τη φωτιά! Αφού οι Γερμανοί είδαν ότι δε σκοτωνόταν με σφαίρες του έκοψαν το κεφάλι». Από τότε ο Γερμανός φρούραρχος είπε ότι ποτέ δεν θα ξανασκοτώσει παπά.
  • Ένα άλλο περιστατικό που συνέβηκε τότε, ήταν το εξής:
• Από τη Σχολή Ασωμάτων οι Γερμανοί είχαν πάρει τέσσερα 17χρονα παιδιά το πρωί της 22ας Αυγούστου, για να συνοδεύσουν τα μουλάρια, που θα φόρτωναν πράγματα από τα καταστραμμένα χωριά και να γυρίσουν πίσω. Μεταξύ αυτών ήμουν κι εγώ, ο Μανόλης Τρουλλινός. Φτάνοντας στις Βρύσες ακούσαμε στο σχολειό να ψάλλουν οι μελλοθάνατοι τον Εθνικό Ύμνο μεγαλόφωνα. Πλησίασα κοντά και βλέπω τον παπά Συμεών μπροστά, οι μισοί άνδρες αριστερά και οι άλλοι δεξιά. Σταμάτησε ο παπάς για μια στιγμή τον Εθνικό Ύμνο και μου φώναξε «νερό-νερό». Μαζί με τ’ άλλα παιδιά φέραμε στάμνες με νερό, καθώς και ποτήρια. Πήγα λοιπόν να προσφέρω νερό στον παπά και στους άλλους, αλλά οι Γερμανοί μου κλώτσησαν τη στάμνα και το ποτήρι, με αποτέλεσμα να σπάσουν και ύστερα με βία με έδιωξαν μακριά.
  • Ένα μήνα πριν από την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών είχε κάνει ένα γάμο. Στεφάνωσε του παπά Δαμβουνέλη το γιο. Μετά τη στέψη στην πλατεία της εκκλησίας έγινε γλέντι. Στο γλέντι παρευρισκόταν και Γερμανοί. Έπιασε πρώτος το χορό και είπε τούτη τη μαντινάδα:
  • Της λευτεριάς το σήμαντρο
  • εδώ κοντά χτυπούνε
  • πλησίασέ νε ο καιρός
  • που θα λευτερωθούμε.
  • Δεν αξιώθηκε να δει ελεύθερη την πατρίδα του ο πάτερ Συμεών. Τον έσφαξαν, όπως λεω παραπάνω οι ναζήδες στις Βρύσες στις 22 Αυγούστου 1944.
  • ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΡΟΥΛΛΙΝΟΣ
  • Μοναστηράκι Αμαρίου
  • Ιούνιος 1984
  • Το πρωτότυπο της επιστολής του Μ.Τ. θα καταθέσουμε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, σε φάκελο (531/83) που τηρείται και περιέχει στοιχεία από την Αντίσταση στο Αμάρι.
  • Σ.Α.Μ.
  • Βιβλίο: Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΑΜΑΡΙ
  • ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΟΚΟΝΑ – (Σπύρου Μαρνιέρου)
  • Οι πρώτες γραφτές μαρτυρίες για την ολοκαύτωση των χωριών του Κέντρους – Η «ΕΚΘΕΣΙΣ ΑΥΤΟΨΙΑΣ» του Εμμανουήλ Κουτάκι –
  • (απόσπασμα)
  • Αναμφισβήτητα το συγκλονιστικότερο επεισόδιο στην ιστορία τ’ Αμαρίου, αλλά γενικότερα στα Ρεθεμνιώτικα, μετά την ομαδική αυτοθυσία των πολιορκημένων στ’ Αρκάδι (1866), είναι η Ολοκαύτωση των χωριών του Κέντρους. Νέοι Αγαρηνοί, ελάχιστα πρωτού ροδοχαράξει η μέρα της απελευθέρωσης, προέβηκαν σε πράξεις βίας, εξανδραποδισμού, ληστείας και απερίγραπτης θηριωδίας, ξεπέρασαν όλους τους προηγούμενους τύραννους, αφιονισμένοι από τις «περιούσιες» αρχές του εθνικοσοσιαλισμού και γαλουχημένοι στα «νάματα» της Φασιστικής ιδεολογίας.
  • Ιστορικό ντοκουμέντο, το σημαντικότερο, για το χρονικό της τελειωτικής καταστροφής, λογίζεται η «Έκθεσις Αυτοψίας» που θα παραθέσουμε του Δάσκαλου κι ηγετικού στελέχους της Εθνικής Αντίστασης Μανώλη Κουτάκι (1). Καθώς συντεταγμένη – κατόπιν εντολής της Επαρχιακής Επιτροπής Αμαρίου (Ε.Ε.Α.) (2) – αμέσως με την αποχώρηση από την καιόμενη περιοχή των ρομπότ του επονομαζόμενου δήμιου της Κρήτης Γερμανού στρατηγού Μύλλερ, διεκδικεί τη θέση της πρώτης γραφτής μαρτυρίας για τις συνθήκες πυρπόλησης κι αφανισμού του μεγαλύτερου μέρους από την αρένα «ενεργό» πληθυσμό σ’ επτά χωριά σκαρφαλωμένα αιώνες στους βόρειους πρόποδες του θρυλικού βουνού της δυτικής (κεντρικής) Κρήτης.
  • Η αμεσότητα και η νωπότητα των γεγονότων, η ευαισθησία του συντάκτη, η συντριβή μπροστά στα ερείπια, τα μισοκαμένα άταφα πτώματα, συνεργατών, συναγωνιστών και αγαπητών φίλων, που μπορούσαν ν’ ανεκτούν τα όρια της ξηρής περιγραφής του «εκ καθήκοντος» άψυχου υπηρεσιακού εγγράφου; Η «Έκθεσις Αυτοψίας», του Δάσκαλου των Ελένων στην Κατοχή, δεν εντάσσεται απλώς στις πρωτογενείς πηγές που αγωνιωδώς αναζητεί ο ιστορικός μελετητής. Από το περιεχόμενο της, αναδύεται η συνταρακτικότερη παρουσίαση της μεγάλης τραγωδίας. Αναθυμίζει στο νου κι αναζωντανεύει στις καρδιές μας μ’ απαράμιλλη ενάργεια κι ιστορική πληρότητα, τη βιβλική εικόνα των καταδικασμένων χωριών, από το πέρασμα των χιτλερικών, τη μαρτυρική πορεία των ξεριζωμένων από τις εστίες τους Κεντριανών, το Δράμα, τη Θυσία και τη Μεγαλοσύνη, αντικριστά με τις δολοφονικές κάνες, των ανυπεράσπιστων, των καταπροδομένων Μελλοθάνατων του Κέντρους.
  • ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
  • Εθνική Οργάνωσις Ρεθύμνης (Ε.Ο.Ρ.)
  • Επαρ(χιακή) Επιτρ(οπή) Αμαρίου
  • Έκθεσις Αυτοψίας 22-8-(19)44 (3)
  • Του Τομεάρχου Περιφερείας Κέδρους
  • Εμμανουήλ Σ. Κουτάκι
  • Διδασκάλου Ελένων
  • «ΓΕΝΙΚΑ»
  • Τύχη σκληρά μ’ επεφύλασσε πρώτος ν’ αντικρίσω το αποτέλεσμα της Γερμανικής θηριωδίας της 22 Αυγούστου 1944. Φοβούμαι ότι δεν θα μπορέσω να βρω τ’ απαιτούμενα χρώματα και τις λέξεις να σκιαγραφήσω την τρομερή και αποτρόπαιη εικόνα, της βαρβάρου και ακατανομάστου θηριωδίας της Ουννικής Επιδρομής, ήτις μετέβαλλε την μαγευτική κοιλάδα του Κέδρους, σε μια σωστή κόλαση του Δάντη. Σ’ ένα σωρό από καπνίζοντα ερείπια, βουβό, και που κάτω απ’ αυτά, καμένα σώματα, βρίσκονται τροφή των ορνέων και των άλλων αρπακτικών ζώων.
  • Ήτανε μια ήσυχη σεληνόφωτη καλοκαιρινή νύχτα του Αυγούστου, όταν κατά την 12 (δωδεκάτην) νυχτερινήν ώραν, ολόκληρος η Επαρχία μας συνταράχτηκε από τον θόρυβο των Γερμανικών αυτοκινήτων και άλλα μεν από αυτά κατηυθύνθυσαν προς την Σχολήν Ασωμάτων, άλλα δε προς το χωριον Μέρωνα. Εξετελείτο διαταγή του αιμοσταγούς Διοικητού Φρουρίου Κρήτης, νεωτέρου Νέρωνος (4), περί καταστροφής τελειωτικής της Περιφερείας του Κέδρους, σφαγής και λεηλασίας, εξανδραποδισμού των κατοίκων. Για λόγους ότι ετροφοδοτούντο οι Άγγλοι κατάσκοποι, οι ανταρτικές Ομάδες και γιατί πέρασε από ’κει ο αρπαγής στρατηγός Γερμανός Κράϊπε (5).
  • Κατά την 1 (πρώτην) μ.μ. ώραν από τα σταθμεύσαντα αυτοκίνητα εις Μέρωνα (αποβιβάζονται οι Γερμανοί) και πεζοί οι κακούργοι κατευθύνονται προς τον τόπον των μελλοντικών εγκλημάτων των το Γερακάρι. Τα σταθμεύσαντα εις Σχολήν Ασωμάτων κενούνται και πεζοί στρατιώται κατευθύνονται (εν τμήμα) διά του χωριού Νέφς Αμάρι εις Βρύσες, οι δε άλλοι διά των χωριών Λαμπιώτες – Πετροχώρι, προς το χωρίον Άνω-Μέρος. Άλλοι Γερμανοί στρατιώται, ορμώμενοι εκ Σπήλι Αγίου Βασιλείου, έρχονται προς Γερακάρι ίνα συντελεσθή τελειωτική η κύκλωσις του διαμερίσματος. Ήτο η ώρα 3 (τρίτη) πρωϊνή, όταν η κύκλωσις είχε συντελεσθή και διά πυροβολισμών παντοίων όπλων εδόθη το σύνθημα και η αρχή της δράσεως (6). Επί 8 (οκτώ) ημέρας εσκόρπισαν τον όλεθρον στα μαγευτικά χωριά και τα όμορφα τοπία της Περιφερείας, εκεί που κατά το τετραετές διάστημα της Σκλαβιάς ήταν τα λημέρια των ανταρτών και της κατασκοπείας και καθενός καταδιωκομένου παρά των Γερμανών.
  • Την 31 (τριακοστήν πρώτην) του μηνός Αυγούστου, μετά το κόρεσμα της θηριωδίας των κτηνανθρώπων του χιτλερισμού, εγκατέλειψαν το διαμέρισμα του Κέντρους αγνώριστο. Τότε διετάχθην παρά της Επαρχιακής Επιτροπής (Αμαρίου), ής Μέλος τυγχάνω, να μεταβώ δι’ αυτοψίαν ίνα υποβάλω σχετικήν Έκθεσιν.
  • …..
  • «ΚΑΡΔΑΚΙ»
  • Την άλλην ημέραν το πρωί εξηκολούθησα τον δρόμο μου προς τα άλλα χωριά. Μόλις βγήκα έξω από το χωριό Ελένες τράβηξα το δρόμο προς το Καρδάκι μικρό χωριουδάκι μεταξύ Γερακαρι και Βρυσών πιο κάτω από τους Γουργούθους, που καϋμένοι τώρα δεν μπορούν να προσφέρουν καταφύγιο στον Παπού (8), στον Τόμ (9) και στον Κατεχάκη, που κατά την κύκλωσι ήσαν εκεί και μόλις κατόρθωσαν να γλιτώσουν προς το βουνό. Μαύροι καπνίζουν κι οι Γουργούθοι. Στις 8 π.μ. φτάνω στο Καρδάκι. Άλλον τόπον μαρτυρίου. Κανένα σπίτι, καμμιά εκκλησία, κανείς δρόμος. Μόνο χαλασματα. Μέσα στα ερείπια ακούω κλάματα, φωνές. Πλησιάζω εκεί και μερικές γυναίκες κλαινε πάνω από τα λείψανα των 19 (δέκα εννέα) δολοφονηθέντων κατά την αυτήν ώραν που εξετελέσθησαν και οι του Γερακαρίου. Δύο (2) μονάχα γλίτωσαν από το χωριό αυτό. Ο Σωτήριος Μοναχογιός και ο Δημήτριος Γιαννακουδάκης (Γιαννουλάκης) ή Κοντύλης, που ξέφυγαν από τον κλοιό. Γλίτωσε και ο Μανώλης Βλεπάκης, από τους είκοσι (20) που κράτησαν, γιατί πετρωμένος από τα πτώματα των άλλων δεν δέχτηκε την χαριστική βολή. Είναι όμως θανάσιμα τραυματισμένος στο στήθος με πολλές σφαίρες και τη νύχτα κρυφά έφυγε γεμάτος αίματα και μυαλά των εκτελεσθέντων. Πέρασε από τα χωριά Αμάρι-Οψιγιά και έφτασε στο Μοναστηράκι. Αυτός έδωσε και την είδηση για τα γεγονότα. Επλησίασα στον τόπο του μαρτυρίου και βλέπω κεφάλια καμένα, μαλλιά, πρόσωπα με ανοιχτά μάτια με έξω τις γλώσσες. Πάνω τους έκλαιε ο Κυδωνάκης Στυλιανός πατέρας δυό λεβέντηδων που εξετελέσθησαν εκεί.
  • «ΒΡΥΣΕΣ»
  • Με σφιγμένη καρδιά και δάκρυα στα μάτια φεύγω για τις Βρύσες. Σε πέντε λεπτά (5΄) φτάνω και αντικρίζω σωρούς από ερείπια. Με θρήνους και κλάματα υποδέχονται την άφιξή μου. Φτωχές γυναίκες και γέροι με περικυκλώνουν. Δρόμοι δεν υπάρχουν, εκκλησίες βρύσες όλα χαλασμένα, όλα καπνίζουν. Ένας από τα απομεινάρια των χωριανών ο Περισσονικολής, μου λεει: «Δάσκαλε που ’ναι οι φίλοι σου που ’ναι οι πιστοί συνεργάτες σου; Τους εδολοφόνησαν οι αναζήσαντες Ούννοι». Μου ομολογεί, ότι την Τρίτη το πρωί (22 Αυγούστου) εκυκλώθη το χωριό, συνελήφθησαν όλοι οι άρρενες και ενεκλείσθησαν στο Σχολείο που τώρα δεν υπάρχει και άρχισε η διαλογή τους. Ξεχώρισαν 30 (τριάντα) και τους κράτησαν κι έστειλαν άλλους 7 (επτά) στο Καρδάκι για να συμπληρωθεί ο αριθμός. Έδιωξαν τα γυναικόπαιδα κατόπιν και κατά την 3 (τρίτην) απογευματινήν εγένετο η Εκτέλεσις εις το σπίτι του Ευάγγελου Χαριτάκη. Τελευταίος οδηγείτο ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης, ο οποίος παρά τας επανειλημμένας ριπάς του πολυβόλου δεν έπιπτεν νεκρός. Λέγουν ότι φορούσε Τίμιο Ξύλο. Μισοσκοτωμένο τον έριξαν με τους άλλους κι έβαλαν φωτιά. Το πρωί της άλλης μέρας εγκρέμισαν με δυναμίτες το σπίτι (11). Δεν υπάρχει ούτε σπίτι όρθιο. Όλα χάμω γκρεμισμένα είναι από τους δυναμίτες και τις εκρηκτικές ουσίες που τους έβαλαν. Όλα τα τρόφιμα, τα ζώα, τα έπιπλα και σκεύη του χωριού εκλάπησαν από τους στυγερούς δολοφόνους και κακούργους. Έφυγα από το χωριό γεμάτος πόνο αλλά και μίσος κατά του κατακτητού.
  • ….

1. Μανόλης Σ. Κουτάκις, δάσκαλος στις Ελένες (Αμαρίου) στην Κατοχή, Μέλος (πρωταρχικό) της Ε.Ε.Α. κι επιτελής στο Φρουραρχείο Ρεθύμνου από 14.10.1944-30.5.1945. περισσότερα βιογραφικά στοιχεία στο περ. Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τευχ. 30)1982. Στο ίδιο τεύχος έχουμε παρουσιάσει και την Έκθεση του, για την καταστροφή των χωριών του Κέντρους.
2. Η Ε.Ε.Α., από τους κόλπους της Αντιστασιακής Οργάνωσης Αμαρίου (διαπιστώνεται (περίπου) η ταυτότητα προσώπων -βλ. σελ. 44,76.) με αρμοδιότητες στην πολιτική Οργάνωση του πληθυσμού, εντάκτηκε (1942) διατηρούσα την αυτοτέλειά της στο «Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον Ρεθύμνης –Ε.Α.Μ.Ρ.) και αργότερα μετά την διάσπαση της Οργάνωσης αυτής (Μάη 1943), λόγω διαφοράς θέσεων πολλών Μελών της Κεντρικής (έδρα Ρέθυμνο) και Μελών των Επαρχιακών Επιτροπών (περιφερειακών οργάνων), στον πολιτικό, πολιτειακό και κοινωνικό τομέα έναντι των θέσεων του Ε.Α.Μ. της Ηπειρωτικής Ελλάδας, στην «Εθνικήν Οργάνωσιν Ρεθύμνης» (Ε.Ο.Ρ.).

Η προϊστορία της Ε.Ο.Ρ. κι οι επιπτώσεις από την παρουσία της οργάνωσης αυτής στο οργανωμένο Αντιστασιακό Κίνημα της Κρήτης, αλλά και στις περαιτέρω, μετά την απελευθέρωση εξελίξεις, αποτελούν ένα κεφάλαιο που δεν αποτέλεσε μέχρι σήμερα αντικείμενο ειδικής έρευνας και μελέτης.

3. Η 22.8.1944 ασφαλώς δεν έχει σχέση με την ημερομηνία που συντάχθηκε το κείμενο του Κουτάκι. Προφανώς τέθηκε για να υποδηλώσει τη μέρα που συνέβηκαν τα φοβερά γεγονότα. Οι δυνάμεις επιδρομής αποχώρησαν μετά δεκαήμερο περίπου από την περιοχή στις 31 Αυγούστου 1944, η «Αυτοψία» έγινε το πιθανότερο τις δυό επόμενες μέρες κι η Έκθεση συντάκτηκε στις 3 Σεπτέμβρη 1944. Στο εξώφυλλο του χειρόγραφου σημειώνεται: «Έκθεσις Παρατηρητού της καταστροφής, περιφερείας Κέδρους, κατά την 22 Αυγούστου 1944. Ο Τομεάρχης της Περιφέρειας (υπογραφή) Εμμ. Κουτάκις». Με την ίδια ημερομηνία υπογράφεται και το κείμενο της Έκθεσης.
4. Πρόκειται για το Γερμανό στρατηγό Μύλλερ. Ο Μύλλερ κι άλλος Γερμανός διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» ο Μπρόγερ καταδικάστηκαν σε θάνατο για ωμότητες στην Κρήτη από το ειδικό δικαστήριο εγκληματιών πολέμου (Α.Ν. 384)1945, Σ.Π. 73)8.10.1945.) κι εκτελέστηκαν στην Αθήνα.

• «ΛΗΞΙΑΡΧΙΚΗ ΠΡΑΞΗ ΑΡ. 65

Εν Χαϊδαρίω σήμερον την 20ην (εικοστήν) του μηνός Μαίου του χιλιοστού εννεακοσιοστού τεσσαρακοστού έβδομου έτους, ημέραν Τρίτην και ώραν 10 π.μ. μεσημβρίαν και εν τω Ληξιαρχικώ καταστήματι κειμένω εντός του Κοινοτικού Κατ)τος ενώπιων εμού της Ευγενίας Σταθοπούλου ληξιάρχου της πόλεως Χαϊδαρίου, της επαρχίας Αττικής, ενεφανίσθη ο Κούτσιας Αθαν. ετών 41, επαγγέλματος Μοίραρχος, κάτοικος Αθηνών, οδός Ναυάρχου Νικοδήμου 20, και εδήλωσεν ότι εν Χαϊδαρίω την 20ήν (Εικοστήν) του μηνός Μαίου ημέραν Τρίτην και ώραν 5 π. μεσημβρίας του χιλιοστού εννεακοσιοστού τεσσαρακοστού εβδόμου έτους εξετελέσθη ο ΜΥΛΛΕΡ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟΣ, κάτοικος Γερμανίας, γεννηθείς εν Χούμπερταλ Μπάρμπελ, ηλικίας ετών 48, επαγγέλματος Στρατηγ. Γερμ. Στρατού, θρησκεύματος Διαμαρτυρόμενος, υπήκοος Γερμανίας, υιός του Γουλιέλμου. Ο θάνατος κατά την πιστοποίησιν του ιατρού Παυλοπούλου Αθανασίου επήλθεν εκ καταδικαστικής εις θάνατον εκτελέσεως συνεπεία της υπ’ αριθ. 3 αποφάσεως από 9.2.1946 του Ειδικού Στρατοδικείου Εγκληματιών Πολέμου.

• Εφ’ ω συνετάγη η παρούσα ήτις αναγνωσθείσα και βεβαιωθείσα παρά του δηλούντος Κούτσια Αθανασίου υπεγράφη παρ’ αυτού και παρ’ εμού.
• Ο δηλώσας

Α. ΚΟΥΤΣΙΑΣ

Η ληξίαρχος

• Ε. ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΥ
• Ακριβές αντίγραφον εκδοθέν ατελώς προς Στρατ. χρήσιν.
• Εν Χαϊδαρίω τη 20.5.1947
• Τ.Σ. Υπογραφή».

5. Είναι απορίας πώς η συγκινησιακή έξαρση δεν κατακάλυψε το ιστορικό αισθητήριο του συντάκτη ώστε να προσδιορίσει ακριβώς τα αίτια και τις αφορμές της καταστροφής των χωριών του Κέντρους.

6. Που εκπονήθηκε το σχέδιο της καταστροφής των χωριών του Κέντρους, δεν είναι εξακριβωμένο. Λόγω όμως της σοβαρότητας και της υφισταμένης στρατιωτικής ιεράρχησης από πλευράς σχεδιασμού, δεν απομένει αμφιβολία, ότι τούτο εκπονήθηκε στην έδρα του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης (Χανιά) κι η υλοποίηση του προφανώς ανατέθηκε στο Γερμανικό σύνταγμα που έδρευε στο Ρέθυμνο (Πηγή). Υπολογίζεται για την όλη επιχείρηση να διατέθηκαν 500 (πεντακόσιοι) περίπου άντρες δηλ. ένα Γερμανικό Τάγμα ενισχυμένο, απαρτιζόμενο από τρεις λόχους με τον ανάλογο οπλισμό (μέχρι οπλοπολυβόλο) και μηχανοκίνητα μέσα (αυτοκίνητα κ.λ.π.)

• Το σχέδιο ενέργειας πρέπει να πρόβλεπε στην πορεία της εφαρμογής του τις εξής φάσεις:
• α. Την ταυτόχρονη κύκλωση των χωριών (περί ώραν 03.00 της 22.8.44).
• β. Την άμεση τηλεφωνική σύνδεση με το Κέντρο (τούτο έγινε μέσω Σπήλι – Γερακάρη). Στου Γερακάρη υποθέτουμε να είχε και την έδρα του ο επικεφαλής όλων των δυνάμεων επιδρομής στο Κέντρος.
• γ. Τη συγκέντρωση των κατοίκων σε κατάλληλους χώρους, το διαχωρισμό των γυναικόπαιδων από τους άντρες και τη διαλογή των Μελλοθάνατων.
• δ. Την εκκένωση των χωριών από τον πληθυσμό, την εκτέλεση των Μελλοθάνατων, τη λεηλασία των οικιών κι ακολούθως την ανατίναξη όλων των κτισμάτων.
• Το σχέδιο στην εφαρμογή του είχε πλήρη επιτυχία. Μικρή καθυστέρηση σημείωσε το τμήμα που κινήθηκε από Σπήλι – Γερακάρη, αλλά το κενό καλύφτηκε από το τμήμα Μέρωνα.

8. Παππούς ήταν το παρώνυμο στην Κατοχή του Εμμανουήλ Παπαδογιάννη από τον Άγιο Ιωάννη Αμαρίου. Εκλέκτηκε κατ’ επανάληψη βουλευτής Ρεθύμνης (του Λαϊκού Κόμματος) και χρημάτισε Γενικός Διοικητής Κρήτης (1946-47) και Υπουργός Οικισμού και Ανοικοδομήσεως (1948-50).
9. Ο Τόμ (Ντανμπέμπιν), Άγγλος αξιωματικός, επικεφαλής των Άγγλων πρακτόρων στην Κρήτη (1944). Ο Παπαδογιάννης, ο Τόμ και ο Κατεχάκης, εφιλοξενούντο την παραμονή της 22 Αυγούστου στο σπίτι του δασκάλου Μιχαλάκι Γενεράλι. Παρ’ ολίγο να συλληφθούν από τους Γερμανούς. Στη Σπουδή τους να διαφύγουν εγκατάλειψαν και τον ατομικό τους οπλισμό. (Μαρτυρία Θεοδώρας Κυρ. Παττακού το γένος Μιχ. Γενεράλι).
10. Για το θρυλικό ιερομόναχο της Μονής των Ασωμάτων Αμαρίου και εφημέριο του χωριού Βρύσες Συμεών Δρετουλάκη (γεννήθηκε στο χωριό Οψιγιά Αμαρίου) η Επισκοπή Λάμπης και Σφακίων στο από 15 Φεβρουαρίου 1947 έγγραφό της (προς το Τ.Α.Κ.Ε.), αναφέρνει τα εξής: «… Ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης, απεσπάσθη τω 1932 ως εφημέριος εις το χωρίον Βρύσες Αμαρίου… Εκεί δεν έπαυσεν τα χριστιανικά και φιλανθρωπικά του έργα. Τα πάντα εθυσίασε διά τους πτωχούς, μέχρι του 1944, του Αυγούστου 22, ημέραν Τρίτην, οπότε εκυκλώθησαν οι Βρύσες υπό των βαρβάρων κατακτητών. Τότε ο Συμεών συνελήφθη μαζί με 39 ηρωικά παλικάρια. Οι Γερμανοί έκλεισαν τους συλληφθέντες εις το σχολείον και εκεί τους ανήγγειλαν την καταδίκη τους: ότι θα τους φονεύσουν ύστερα από ολίγην ώραν, διότι ενοχοποιούντο ότι ετροφοδοτούν Άγγλους αξιωματικούς και οπλίτας. Ο Συμεών δεν εκλονίσθη και ούτε ελησμόνησε τον Θεόν. Είπε μόνον εις τους Γερμανούς να του επιτρέψουν να μεταβή εις τον ναόν της Παναγίας. Ούτοι, πράγματι, του επέτρεψαν και επήγε με συνοδείαν και επροσευχήθη. Κατόπιν τον μετέφεραν και πάλιν εις το σχολείον. Από εκεί τους έβγαζαν δύο-δύο και τους μετέφεραν εις το μέρος όπου έγινε η εκτέλεσις. Αυτά όλα τα διηγήθη μια γραία, η οποία δεν ήθελε να εγκαταλείψει το σπίτι της και εκρυβόταν και παρηκολούθει από ένα μικρό παράθυρο. Όταν ήλθε και η σειρά του Συμεών, προτού φθάσουν εις το μέρος της εκτελέσεως, του έρριψαν πολλούς πυροβολισμούς. Και όμως δεν τον εσκότωσαν. Του έρριψαν και δευτέραν και τρίτην φοράν, αλλ’ αι σφαίραι δεν τον κτυπούσαν. Τότε τον έσφαξαν σαν αρνί και τον πέταξαν μαζί με τους άλλους 39 μάρτυρας, εις μίαν αποθήκην αχύρων και τους έδωσαν φωτιά. Αυτόν τον σκληρόν θάνατον διηγήθη και ένας Γερμανός από τους δημίους του εις κάποιον φίλον του, εις Ρέθυμνον, όταν γύρισαν πίσω και ούτο επληροφορήθημεν τα καθάκαστα». Βλ. Κωνστ. Α. Βαβολίνη. Η Εκκλησία εις τον Αγώνα της Ελευθερίας (1453-1953) Αθήναι 1952 (εκδότης Παν. Αθ. Κλεισιούνης) σελ. 383.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ΄

Έκθεση Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Εν Κρήτη

• (Απόσπασμα)

Προλεγόμενα

Μετά την απελευθέρωση και της Δυτικής Κρήτης από τους Γερμανούς (Μάιο 1945) με ειδική διαταγή(1) του Προέδρου της Κυβέρνησης Π. Βούλγαρη, συγκροτήθηκε Επιτροπή από τους Ι. Καλιτσουνάκη, Ι. Θ. Κακριδή, Ν. Καζαντζάκη και Κ. Κουταλάκη(2), προκειμένου ύστερα από επιτόπια έρευνα να διαπιστώσουν τις καταστροφές και τις ωμότητες που διάπραξαν οι ναζήδες, στη διάρκεια της κατοχής (και κατά την εισβολή) στην Κρήτη, καθώς και οι Μελανοχίτωνες του Μουσολίνι. Είναι αυτονόητο η πρωθυπουργική εντολή να περιλάμβανε και την υποχρέωση, τα Μέλη της Επιτροπής να συντάξουν κοινή «πορισματική» Έκθεση, με αντικείμενο τα αποτελέσματα της σχετικής Έρευνας. Ύστερα από κοπιώδη περιοδεία σαράντα (περίπου) ημερών (29.6-6.8.1945) των Μελών της Επιτροπής στις πόλεις και τα χωριά, συγκεντρώθηκε (όσο γινόταν) το απαραίτητο υλικό, διασταυρώθηκαν και αξιολογήθηκαν οι διάφορες πληροφορίες, και όντως συντάχθηκε Υπόμνημα – Έκθεση που θα υποβλήθηκε προφανώς στο Γραφείο του Πρωθυπουργού. Είναι ενδεχόμενο (όπως υποστηρίζεται) να προωθήθηκε στο Υπουργείο Εξωτερικών, με σκοπό να χρησιμοποιηθεί ως πρόσθετο αποδειχτικό στοιχείο, για την «τεκμηρίωση των Ελληνικών αιτημάτων αποζημίωσης από μέρους των δυνάμεων Κατοχής»(3). Το σίγουρο από όλη την υπόθεση απομένει ότι χάθηκαν τα ίχνη της και ουδέποτε θα μαθαίναμε το περιεχόμενο της, αν έλειπε η προνοητικότητα του Ακαδημαϊκού Παντελή Πρεβελάκη, να κρατήσει αντίγραφο, όταν του δόθηκε το πρωτότυπο της Έκθεσης, από το Ν. Καζαντζάκη, για να κάνει τις παρατηρήσεις του(4). Το αντίγραφο που κράτησε ο Παντελής Πρεβελάκης, το πρόσφερε «με τη συγκατάθεση του επιζώντος μέλους της Επιτροπής Ι. Θ. Κακριδή» στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών (Ε.Κ.Ι.Μ.) που έχει την έδρα της στο Ηράκλειο, υπολογίζουμε με δραστηριότητες και έξω από τα τοπικά όρια του νομού Ηρακλείου, όπως υποδηλώνεται και  από τον τίτλο της. Τώρα τι έγινε το πρωτότυπο του υπομνήματος της «Κεντρικής Επιτροπής κ.λ.π.» όπως επωνοματίστηκε: Σύμφωνα με την άποψη του Ρεθεμνιώτη Ακαδημαϊκού «βρίσκεται καταχωνιασμένο (αν δεν έχει παντελώς εξαφανισθεί θυσία κι αυτό στο βωμό των Ελληνογερμανικών σχέσεων), σε κάποιο Υπουργείο για λόγους πολιτικής σκοπιμότητας(5)». Απ’ όσα γνωρίζουμε εδώ (περίπου) τελειώνει η ιστορία για το πρωτότυπο του Υπομνήματος.

Ωστόσο υπάρχει και μια μικρή ιστορία για το Αντίγραφο της Έκθεσης με μικρή (ίσως) σημασία αλλά θα την παραθέσουμε. Έχοντας τις  πληροφορίες μας από τα κείμενα του Παντελή Πρεβελάκη, το προπροηγούμενο καλοκαίρι (Αύγουστο 1982) με το Διευθυντή της «Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης» Γιάννη Παπιομύτογλου επισκεφτήκαμε τα γραφεία της Ε.Κ.Ι.Μ. να ζητήσουμε «δίκην πτωχών συγγενών» πληροφορίες για την τύχη του Υπομνήματος μια που δεν μπορούσαμε να εξηγήσουμε ποιοι λόγοι κυριαρχούσαν (λόγοι σκοπιμότητας δεν πέρασαν από το νού μας περά οικονομικών δυσχεριών) στη Διοίκηση της Ε.Κ.Ι.Μ. ώστε να κρατεί μυστικό το κείμενο μιας Έκθεσης, που διαπραγματευόταν θέμα εξαιρετικής σπουδαιότητας, συνταγμένο μάλιστα κι από Επιτροπή με Μέλη Παγκοσμίου κύρους και ακτινοβολίας. Επιτροπής που δεν αποκλείεται να παραμείνει η μοναδική, από πλευράς κύρους των Μελών της, στην Ιστορία του Ελληνικού Κράτους (τομέας – Διοίκηση).

Κατά την επίσκεψη μας στα γραφεία της Ε.Κ.Ι.Μ αν δεν κάνουμε λάθος ο κ. Μενέλαος Περλαμάς, πρόθυμα και αυθόρμητα μας διαβεβαίωσε για την ύπαρξη του Υπομνήματος με την παρατήρηση ότι απαγορεύεται η άντληση πληροφοριών (θα είμασταν αφελείς αν υπολογίζαμε σε κάτι τέτοιο) κοντολογίς ότι το περιεχόμενο του είναι απόρρητο. Εξάλλου ούτε το «χρώμα» του Υπομνήματος είδαμε, όταν ζητήσαμε να διαπιστώσουμε την έκτασή του, με την δικαιολογία (που δεν αμφισβητούμε) ότι η αρμόδια υπάλληλος απουσίαζε σε κανονική άδεια.

Ομολογουμένως μια ομάδα Ρεθεμνιωτών, ο γράφων, ο Στέργιος Μανουράς, ο Γιάννης Παπιομύτογλου, και ο Θεόδωρος Πελαντάκης (προσωπικώς είχαμε ζητήσει και τη συνδρομή του Επίτιμου Δικηγόρου Μιχάλη Παπαδάκι), μεθοδεύαμε να εξευρεθεί τρόπος και να έλθει στην δημοσιότητα η «Έκθεση Καζαντζάκη» όπως την είχαμε επωνομάσει. Τούτο το θεωρούσαμε ως αναφαίρετο δικαίωμα του Κρητικού λαού ιδιαίτερα όσων (και είναι το σύνολο σχεδόν του λαού της Κρήτης), έζησαν την κόλαση της Κατοχής από «πρώτο χέρι». Υποθέτουμε η επίσκεψη στο Ηράκλειο και το περαιτέρω ενδιαφέρον μας να έπαιξαν κάποιο ρόλο ή και να προβλημάτισαν τη Διοίκηση της Ε.Κ.Ι.Μ. με επακόλουθο να αποφασίσει να φέρει στη Δημοσιότητα την «Έκθεση Καζαντζάκη» επιλέγοντας ως εκδότη το Δήμο Ηρακλείου. Έτσι ησυχάσαμε κι εμείς γιατί ό,τι επιδιώκαμε είχε «ευτυχή κατάληξη» με τη συνδρομή οπωσδήποτε και των Δημοτικών Αρχών του μεγάλου Κάστρου.

Όταν κυκλοφόρησε η «Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων Εν Κρήτη» στο τέλος του ’83, Έκδοση όπως προαναφέραμε του Δήμου Ηρακλείου, το μέρος του βιβλίου μας, το σχετικό με την καταστροφή του Γερακάρη και των άλλων χωριών του Κέντρους είχε εκτυπωθεί.

Για την πληρότητα της εργασίας μας κρίναμε αναγκαία την καταχώρηση (αναγκαστικά σε παράρτημα) του αντίστοιχου μέρους της «Έκθεσης Καζαντζάκη» με ελάχιστες παρατηρήσεις παρ’ ότι από την απλή αντιπαράθεση των κειμένων γίνεται φανερό ότι έχει υπερκαλύψει κατά πρώτον λόγον από το Δάσκαλο Εμμανουήλ Κουτάκι, και κατόπιν (εκτός από εμάς) και από πολλούς άλλους που προηγουμένως ασχολήθηκαν με την ολοκαύτωση της Κεντριανής περιοχής. Η υπερκάλυψη (παρόμοιο θα συμβαίνει βέβαια και για τις άλλες περιοχές) ήταν κάτι το αναπόφευκτο. Τα Μέλη της Επιτροπής είχαν να καλύψουν σε σαράντα μέρες τα φοβερά συμβάντα σε ογδόντα περίπου κατεστραμμένα χωριά της Κρήτης. Εμείς (και πολλοί άλλοι) σε σαράντα χρόνια δε μπορέσαμε (και που τα ζήσαμε) να τα καλύψουμε σε οκτώ χωριά του Κέντρους! Αναμφισβήτητα η Έκθεση της «Κεντρικής Επιτροπής» δεν διακρίνεται μόνο για την καθολικότητα της. Παράλληλα είναι το κείμενο που σύνταξαν μεγάλοι του Πνεύματος και της Επιστήμης και αποτελεί ανυπολόγιστης αξίας ιστορική πηγή γενικών (αυθεντικών) πληροφοριών για τα ανοσιουργήματα και τις απερίγραπτες θηριωδίες που διάπραξαν στην Κρήτη, την κοιτίδα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, οι φασίστες Γερμανοί και οι φασίστες Ιταλοί.

«ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ΄»

Η ΑΠΟΧΩΡΗΣΙΣ

Από  των μέσων Αυγούστου 1944 και εξής.

Από των μέσων Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί ήρχισαν εγκαταλείποντες την Ανατολικήν και την Κεντρικήν Κρήτην και να περιορίζονται εις την Δυτικήν. Η αποχώρησις των αυτήν συνδέεται με φοβεράς καταστροφάς χωρίων, εκτελέσεις, διωγμούς κ.τ.λ., υπό διαφόρους προφάσεις, με πραγματικόν σκοπόν όμως, όπως φαίνεται, την εξασφάλισιν της υποχωρήσεώς των και πρό παντός την καταστροφήν και ερήμωσιν, όσον ήτο δυνατόν, της ζοφερωτέρας ημέρας του αγώνος. Ούτω εντός του δευτέρου δεκαπενθημέρου του Αυγούστου κατεστράφη πλήθος χωρίων της Κεντρικής Κρήτης και εξετελέσθησαν εκατοντάδες Κρητών, των περισσοτέρων με την πρόφασιν ότι προ τετραμήνου οι απαγαγόντες τον στρατηγόν Κράϊπε είχον διέλθει πλησίον των χωρίων αυτών, χωρίς εκείνοι να σπεύσουν να τον απελευθερώσουν ή να καταγγείλουν το γεγονός εις τας γερμανικάς στρατιωτικάς αρχάς(6)».

……………………………………………………………………………………

«Την 22.8.1944 ηκολούθησεν η φοβερά τραγωδία 7 χωρίων του Αμαρίου ΓΕΡΑΚΑΡΗΣ, ΓΟΥΡΓΟΥΘΟΙ, ΚΑΡΔΑΚΙ, ΒΡΥΣΕΣ, ΑΝΩ ΜΕΡΟΣ, ΣΜΙΛΕΣ, ΔΡΥΓΙΕΣ, ως και του νοτιώτερον κειμένου ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ.

Την πρωίαν της ημέρας αυτής τα χωρία του Αμαρίου ευρέθησαν κυκλωμένα υπό γερμανικών αποσπασμάτων, ενώ οι άνδρες όλοι ανυποψίαστοι εκοιμώντο εντός των οικιών των. Εισελθόντες εις τον ΓΕΡΑΚΑΡΗ οι Γερμανοί συνεκέντρωσαν όλους τους κατοίκους εις την οικίαν του Ν. Τζωρτζάκη. Δύο νέοι, ο Εμμ. Κ. Γιαννακουδάκης και ο Ευστρ. Εμμ. Στρατιδάκης, επιχειρήσαντες να δραπετεύσουν, εφονεύθησαν επί τόπου προ των άλλων συγχωριανών των. Επειδή αι γυναίκες εθρηνούν, οι Γερμανοί έστρεψαν εναντίον των τα πολυβόλα και τας διέταξαν να σιωπήσουν επί ποινή άμεσου τουφεκισμού. Κατόπιν ανεκοίνωσαν ότι το χωρίον, όπως και τα γειτονικά, θα τιμωρηθεί, διότι κατά την διέλευσιν εκείθεν του αντάρτικου αποσπάσματος του απαγαγόντος τον αιχμαλωτισθέντα στρατηγόν Κράϊπε, δεν έσπευσαν να ειδοποιήσουν σχετικώς τας γερμανικάς αρχάς. Έπειτα διέταξαν τα γυναικόπαιδα να πάρουν ό,τι ηδύνατο μεθ’ εαυτών, διότι θα έκαμνον ένα ταξίδι 40 χιλιομέτρων. Επετράπη εις κάθε οικογένεια να συμπαραλάβει και εν κατοικίδιον ζώον. Το τέχνασμα των Γερμανών ήτο να προτρέπουν τας γυναίκας να εξαγάγουν τα πολυτιμότερα πράγματά των, και να τα συγκεντρώσουν εις ορισμένα μέρη, δήθεν διά να σωθούν εκ της καταστροφής, πραγματικώς όμως διά να ευκολυνθεί η σύλησίς των, επανελήφθη και εδώ, όπως και εις τους Γουργούθους και το Άνω Μέρος. Ακολούθως αφού εξήλεγξαν την ταυτότητα των ανδρών, τους ηνάγκασαν να καθήσουν σταυροπόδι επί κατηφορικού εδάφους με τα νώτα προς την κατωφέρειαν μόνον και μόνον διά να τους βασανίσουν. Τέλος, αφού εξεχώρισαν τους γέροντας, υποχρεωθέντας ν’ ακολουθήσουν τας γυναίκας, εκράτησαν 36 άνδρας προς εκτέλεσιν, τους δε λοιπούς, 75 περίπου μετά 50 παρθένων οδήγησαν εις το Ρέθυμνο όπου τους εφυλάκισαν επί τρεις εβδομάδας.

Μετά την απομάκρυσιν του άμαχου πληθυσμού, διασκορπισθέντος εις διάφορα χωρία, ήρχισεν η εκτέλεσις των 36, αγομένων ανά δύο εντός οικίας, το πολυβόλον είχε στηθεί προ της εξωτερικής θύρας του εμπρόσθιου δωματίου, ενώ οι μελλοθάνατοι ετοποθετούντο εις το όπισθεν δωμάτιον, μεθ’ εκάστην εκτέλεσιν οι νεκροί εσύροντο και ερρίπτοντο είς το όπισθεν δωμάτιον διά να επακολουθήσει νέον ζεύγος. Μετά τον φόνον των 36, έρριψαν βενζίνην και έκαυσαν την οικίαν μετά των πτωμάτων. Επηκολούθησε γενική λεηλασία, επί 8 ημέρας 13 αυτοκίνητα μετέφερον την λείαν, ενδύματα, κλινοσκεπάσματα, κεραμίδια, ζώα, κ.τ.λ. Μετά την λεηλεσίαν εκάστη οικία εκαίετο και ανετινάσσετο διά δυναμίτιδος. Το σχολείον ανετινάχθη επίσης εκ θεμελίων, ομοίως αι 4 εκκλησίαι του χωρίου και αι 4 κρήναι. Εκ των 177 οικιών του Γερακάρη δεν απέμεινε ούτε μια ορθή. Της εκκλησίας της Παναγίας τα ερείπια οι Γερμανοί εφρόντισαν να τα μεταβάλουν εις κοπρώνα.

Παραλλήλως εφονεύοντο και όσοι ευρύσκοντο καθ’ οδόν και εις τους αγρούς. Εν συνόλω το χωρίον αριθμεί 53 τυφεκισθέντας, συμπεριλαμβανομένων και των εις τους Γουργούθους εκτελεσθέντων, συνοικισμόν ανήκοντα εις την κοινότητα του Γερακάρη, ως και των εις Καρδάκι προς συμπλήρωσιν του ορισθέντος αριθμού θυμάτων.

Εις τους εκτελεσθέντες συγκαταλέγονται και 2 γυναίκες, ή 60ντούντις Ευαγγ. Γιαννακουδάκη, μήτηρ του ετέρου των δύο πρώτων τυφεκισθέντων νέων (ίδε ανωτ.), τυφλή και κωφή, εκτελεσθείσα εντός της οικίας της, διότι μη ακούσασα την διαταγήν δεν είχεν εξέλθει μετά των άλλων κατοίκων, και η Χαρ. Ι. Ταταράκη, άνω των 90 ετών, μη δυνάμενη να μετακινηθεί, επίσης εντός της οικίας της. Εφονεύθη και ο 80ντούτης Στ. Κοκονάς εντός της οικίας του και ο ανάπηρος του 1922 Ευαγγ. Ι. Μανιουδάκης εντός του καταστήματος του. Το μέγεθος της συμφοράς της πληξάσις του χωρίου θα καταλάβει κανείς οπωσδήποτε.

……………………………………………………………………………………

Ακριβώς κατά τον ίδιον τρόπον έγινε η εκτέλεσις και καταστροφή και εις τα υπόλοιπα χωρία του Αμαρίου. Αναφέρομεν ταύτα κατά σειράν με τον αριθμόν των εκτελεσθέντων και των καταστραφεισών οικιών εκάστου, επιφέροντας όσας χαρακτηριστικάς λεπτομέρειας κατορθώσαμεν να συγκεντρώσομεν:

……………………………………………………………………………………

ΚΑΡΔΑΚΙ

Ο συνοικισμός αυτός αποτελούμενος από 13 οικίας ηρίθμει 9 μόνον άνδρας, εξ ών επρόφθασαν και εδραπέτευσαν 3. Οι Γερμανοί όμως είχον ορίσει 20 να εκτελέσουν εντός αυτού, διά τούτο εις τους 6 συλληφθέντες Καρδακιανούς προσετέθησαν 14 εκ των πέριξ χωρίων Γερακάρης, Γουργούθοι και Βρύσες, οίτινες και εξετελέσθησαν καθ’ όν τρόπον και οι του Γερακάρη. Όλαι αι οικίαι κατεστράφησαν και μόνον η εκκλησία εσώθη, διότι έκειτο κάπως απόμερα και διέφυγεν την προσοχήν των Γερμανών(18).

ΒΡΥΣΕΣ

Το χωρίον εκυκλώθη και αυτό από βαθείας πρωίας. Οι Γερμανοί εισελθόντες διέταξαν γενικήν συγκέντρωσιν των κατοίκων. Εκ των νεωτέρων ανδρών εξετελέσθησαν 30, 8 δε ακόμη απεστάλθησαν εις το Καρδάκι προς συμπλήρωσιν, μεταξύ των οποίων ο ιερεύς του χωρίου Συμεών Δρετουλάκης. Οι λοιποί εφυλακίσθησαν εις το Ρέθυμνον. Τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες, δερόμενοι και προπηλακιζόμενοι, ωδηγήθησαν εις το χ. Μέρωνας, οπώθεν διεσκορπίσθησαν εις άλλα γειτονικά χωρία. Η λεηλασία των Βρυσών διήρκησεν 8 ημέρας. Μετά ταύτα κατεστράφησαν αι οικίαι των, 77 εν όλω.

……………………………………………………………………………………

ΣΜΙΛΕΣ

Ο συνοικισμός εξ 11 κατοικιών, καταστραφεισών. Εξετελέσθησαν 3 άνδρες, εξ ών ο είς, ο Ιω. Βαρούχας, ήτο πατήρ 7 τέκνων(20).

……………………………………………………………………………………

 

1. Αριθμ. Α.Π. 11159)17.6.1945. Το ακριβές περιεχόμενο της Πρωθυπουργικής Διαταγής παραμένει άγνωστο.
2. Η συμβολή του αποκαλούμενου «ως βοηθητικού μέλους» στο έργο της Επιτροπής υπήρξε μεγάλη. Μας άφησε ο αείμνηστος Κ. Κουτουλάκη πλούσιο φωτογραφικό υλικό από τις καταστροφές των ναζήδων στην Κρήτη.
3. Βλπ. Έκθεσις της Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως Ωμοτήτων εν Κρήτη, Έκδοση Δήμου Ηρακλείου, πρόλογος Μανόλη Καρέλλη, Ηράκλειο 1983 σελ. 5.
4. Βλπ. Έκθεσις Κεντρικής Επιτροπής κλπ., ό.π., σελ. 6. Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα 1965, σελ. 388.
5. Παντελή Πρεβελάκη, Λογοδοσία Κρητικού Συγγραφέα στους Συμπατριώτες του, Αθήνα 1981, σελ. 36 σημ. 19.
6. Γενικά για τη σχέση της Απαγωγής του Γερμανού Στρατηγού Κράϊπε (Απρίλιο 1944) με τη Καταστροφή των χωριών του Κέντρους έχουν διαπιστωθεί πολλές αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις. Άλλοι υποστηρίζουν ή προσπαθούν να αποσυσχετίσουν την Απαγωγή, από την καταστροφή δεκάδων χωριών και την εκτέλεση εκατοντάδων Κρητικών. Άλλοι την θεωρούν ως τη μοναδική αιτία της μεγάλης συμφοράς. Οι Γερμανοί απερίφραστα διακήρυτταν ότι καταστρέφουν και σκοτώνουν σε αντίποινα της Απαγωγής του Στρατηγού τους. Τα Μέλη της Επιτροπής θεώρησαν, όπως βλέπουμε, προφάσεις τις διακηρύξεις των Γερμανών και ως αιτία των καταστροφών και των εκτελέσεων, να καλύψουν την υποχώρηση τους. Για να θεμελιωθεί με συνέπεια η μία ή η άλλη άποψη χρειάζεται πέραν τους αφορισμούς κάποια συστηματικότερη έρευνα. Πάντως παραμένει αμείλικτο και αναπάντητο το ερώτημα: Ποια η προσφορά στον Αγώνα και ποιο πρακτικό αποτέλεσμα μπορούσε να επιφέρει, το ομολογουμένως εντυπωσιακό εγχείρημα της Απαγωγής, στο τέλος του πολέμου; Και το ηθικό των εχθρικών στρατευμάτων δεν μπορούσε να κλονιστεί περισσότερο απ’ ότι με τις δυσμενείς εις βάρος τους εξελίξεις στα διάφορα μέτωπα κατά την περίοδο της Απαγωγής.
7. Από το εκτελεστικό απόσπασμα διασώθηκε ο Εμμανουήλ Βλεπάκης και οι εκτελεσμένοι στο Καρδάκι είναι 19 τον αριθμό. Άλλο συγκλονιστικό επεισόδιο για το οποίον δε βρέθηκε κανείς να ενημερώσει την Επιτροπή.
8. Εκτελέστηκαν τρεις Σμιλιανοί στο χωριό Βρύσες.

 

Γύρω τριγύρω στο βουνό οκτώ χωριά χαθήκαν,

σαράντα νιοι κάθε χωριού σφαγήκαν και καήκαν.

Δε (γ)κελαηδούνε τα πουλιά δε τραγουδού(ν) αηδόνια

δε (ν)έρχονται τσι άνοιξης όμορφα χελιδόνια.

Μόνο κοράκοι κάθονται, πουλιά καταραμένα,

στα σκοτεινά χαλάσματα, τα ολοματωμένα…

Λαϊκή Μούσα

 

Περιοδικό: ΚΟΥΡΗΤΗΣ (απόσπασμα)

13. Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΧΩΡΙΩΝ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ

Όπως ο Γερακάρης, συγχρόνως καταστράφηκαν και τ’ άλλα χωριά του Κέντρους. Οι κάτοικοι τους έζησαν παρόμοιες, ανεπανάληπτες τραγικές στιγμές και πολλοί εκτελέστηκαν. Στο μικρό χωριό Καρδάκι, έστησαν στον τοίχο είκοσι πατριώτες. Μαζί κι ένας Χανιώτης γαμπρός των Καρδακιανών. Ο Εμμανουήλ Βλεπάκης. Οι σφαίρες δεν τον βρήκαν σε καίριο σημείο. Όπως έπεσε κι από πάνω του δυό-τρία άψυχα κουφάρια, τον προστάτεψαν, στις χαριστικές βολές, από τα όμματα των δημίων. Από τις φορές που οι νεκροί σώζουν από βέβαιο θάνατο. Βαριά τραυματισμένος, ψυχικά εξουθενωμένος από την κόλαση των εκτελέσεων, μπόρεσε εύκολα να διαφύγει γιατί οι ναζήδες εγκαταλείψανε το χωριουδάκι μετά τις εκτελέσεις και δύσκολα να φτάσει κανείς ζωντανός σε όχι και τόσο κοντινό χωριό (Μοναστηράκι), να του προσφέρουν τις πρώτες βοήθειες και να διασωθεί. Ο Βλεπάκης παραστάθηκε σαν μάρτυρας στη δίκη των εγκληματιών πολέμου (Μύλλερ και Μπρόγερ) που έγινε το 1947 στην Αθήνα και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Στους εκτελεσμένους στο Καρδάκι, συμπεριλαμβάνονται και οι φίλοι μου που ήμασταν τη βραδιά της κύκλωσης στις «Καρές» κι αναζήτησαν ασφαλέστερο κρυσφήγετο. Έκαναν κακή εκτίμηση. Αντί να προτιμήσουν το βουνό, διάλεξαν τους Μύλους στη θέση «Φώτη», κυκλώθηκαν δεν μπόρεσαν να σπάσουν τον κλοιό κι έχασαν τη ζωή τους. Επίσης στο Καρδάκι σκοτώθηκαν κι άλλοι χωριανοί μου που πιάστηκαν στην περιοχή του «Φώτη» και στον οικισμό Γουργούθοι που εκθεμελιώθηκε κι αυτός.

Στο χωριό Βρύσες εκτελέστηκαν τριάντα κι ανάμεσά τους και Σμιλιανοί. Πολλούς πιστεύεται πως κατάσφαξαν. Στο σπίτι των εκτελέσεων βρέθηκε «αγκονάρι» βουτηγμένο στο αίμα κι απ’ αυτό το σημείο είχε τρέξει σ’ απόσταση πολλών μέτρων. Στους Μελλοθάνατους των Βρυσσών κι ο Ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης. Όπως έλεγαν από τις πρώτες μέρες της καταστροφής κάποιος Γερμανός από τους επιδρομείς έδωκε την πληροφορία ότι οι ναζήδες πυροβολούσαν συνεχώς το Συμεών χωρίς αποτέλεσμα. Τρόμαξαν από το θαύμα κι έσπευσαν να του αποκόψουν τελείως την κεφαλή για να τον βρει ο θάνατος. Ο Συμεών ήταν ο μόνος από τους Κληρικούς του Κέντρους που μαρτύρησε. Ένδειξη πως ήταν προδομένος για τις προσφορές του στον Αγώνα. Αυτός ο άξιος συνεχιστής της ιστορίας των μεγάλων Κληρικών του Έθνους.

Τα 8 χωριά σήμερα

Σε πείσμα των εκπροσώπων του ναζισμού – φασισμού που ισοπέδωσαν τα χωριά μας και σκότωσαν τους ανθρώπους μας, η ζωή συνεχίζεται.

Μετά το «κάψιμο», όπως συνηθίζεται να λέγεται η καταστροφή των 8 χωριών τον Αύγουστο του 1944, πολλοί από τους κατοίκους έφυγαν και εγκαταστάθηκαν στο Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Χανιά, Αθήνα, Θεσσαλονίκη και άλλοι σε ξένες χώρες.

Πολλά από τα παιδιά αυτών των χωριών στράφηκαν στα γράμματα και στις τέχνες και επιδίδονται με αξιομίμητη διάθεση σε διάφορες επιστήμες, σταδιοδρομούν σα στελέχη της κρατικής μηχανής ή σαν ελεύθεροι επαγγελματίες.

Έμειναν όμως αρκετοί στα χωριά, που κυριολεκτικά τα ανάστησαν. Σήμερα ο Σμιλές δεν κατοικείται και από τις 4 Κοινότητες έχει πρόβλημα δημογραφικό ο Γερακάρης και η Κρύα Βρύση. Στην απογραφή του 1981 κάθε κοινότητα είχε:

Άνω Μέρος 432, Βρύσες 146, Γερακάρης 365, Κρύα Βρύση 211 κατοίκους.

Οι ασχολίες των κατοίκων είναι γεωργικές – κτηνοτροφικές. Φημισμένα είναι τα Γερακαριανά, Βρυσανά και Καρδακιανά κεράσια, βύσσινα, μήλα, κρασί. Το Άνω Μέρος φημίζεται για το τυρί του και η Κρύα Βρύση για το λάδι της.

Κανείς απ’ όσους έφυγαν από τα χωριά δεν ξεχνά τα πατρογονικά του και όλοι φιλοτιμούνται να χτίσουν ένα σπίτι κοντά σ’ αυτά για να κάνουν τις διακοπές τους στο χωριό. Γι’ αυτό και τα χωριά γεμίζουν κατά τους καλοκαιρινούς μήνες από επισκέπτες.

Πρέπει να τονιστεί πως τα χωριά του Κέντρους δεν καυχώνται μόνο για τη συνεισφορά τους στον αντιστασιακό αγώνα εναντίον του φασισμού (εξ αιτίας του οποίου θυσιάστηκαν οι 164 κάτοικοί τους στο βωμό της ελευθερίας της χώρας μας). Δικαιολογημένα μπορούν να καυχώνται και για την αδιάκοπη συμμετοχή τους και σε έργα ειρήνης και κοινωνικής προκοπής του τόπου μας.

Θόδωρος Πελαντάκης

 

 

Άληστης μέρας  γέννημα μνήμη χαροκαμένη

τιμής κερί ανάβουμε στο συναπάντημά σου 

για τις ψυχές που άδικα στον Aδη κατεβήκαν

 

Στο έλεος πανάρχαιης χαθήκανε κατάρας

που έσπειρε ο πόλεμος  και γέννησε η διχόνια.

 

Aινος καρδιάς κανοναρχεί  όσο αυτές προβάλλουν

σαβανωμένες στην  αχλύ μιας μακρινής οδύνης.

 

Kι όσο ανεβαίνουν , ξέφρενο της μνήμης θρηνολόι

το συναξάρι μιας γενιάς πικρής ξαναθυμίζει

πολύπαθης ,ματόβρεχτης ,.μπαρουτοκαπνισμένης

που ήλιο δεν εχόρτασε ούτε φιλιού τη γλύκα

 

Στάζουν ακόμα δάκρυα οι μυροφόρες μνήμες

όταν αναλογίζονται όσα πικρά γενήκαν

μιας Tρίτης το ξημέρωμα εικοσιδυό τ’ Aυγούστου

δυο μήνες πριν ο ουρανός της Kρήτης ξαστερώσει.

 

H αρπαγή του Kράιπε κι όσα για τον αγώνα

προσφέραν τα οκτώ χρονιά, ανάψανε τη φλόγα

για κείνο τ’ Oλοκαύτωμα που οι λαοί με σέβας

μπροστά του γονατίζουνε κι ευλαβικά το υμνούνε.

 

 

 

 

 

: Ίσκιος βαρύς η θύμιση το λόγο σκοτεινιάζει

οκτώ χωριά βρεθήκανε ίδιο πρωί στα βρόχια

θεριού που για εκδίκηση φρικτή λυσσομανούσε.

Στο Γερακάρι άνοιξε ο κύκλος του θανάτου ,

Σμιλές ,Kαρδάκι ,κι οι Δριγιές

Γουργούθοι,   Aνω Mέρος

Κι οι Bρύσες οι δροσόλουστες τ’ αφανισμού δοθήκαν

  για να τελειώσει ο χαλασμός πίσω στην Kρύα Bρύση.

Σ’ ένα πρωί εγίνανε τόσα που σημαδέψαν

την ανθρωπότη με ντροπή από της φρίκης έργα 

 

• Ο τραγικός Βλεπάκης μας μεταφέρει (όλοι οι ελληνομαθείς Γερμανοί του Ρεθύμνου βρισκόταν στο Κέντρος) τον εξής συγκλονιστικό διάλογο:
• -Γερμανοί:
• «Σε μισή ώρα θα σας τουφεκίσουμε, γιατί οι Άγγλοι κομάντος επέρασαν τον στρατηγό μας Κράιπε από το χωριό σας και δε μας το εμαρτυρήσατε σύμφωνα με τις διαταγές μας».
• -Εμμ. Βλεπάκης:
• «Παιδιά, είμαστε θνητοί και μια μέρα θα αποθάνουμε. Ας είναι σήμερα αυτή η μέρα. Ας σταθούμε στο ύψος των προγόνων μας, να δείξουμε στους δολοφόνους, ότι ξέρουμε να αποθαίνουμε».
• -Εμμ. Κυδωνάκης:
• «Κουμπάρε, μη νομίζεις ότι εμένα με νοιάζει για τη ζωή μου. Αυτά που είπες τα πιστεύω, μα δε θέλω να αποθάνω άναδρα. Θέλω να πολεμήσω και δεν πρέπει να μείνουμε να μας σφάξουν σαν τα πρόβατα. Εγώ, κουμπάρε, λεω να τωνε χυθούμε. Το ξέρω πως θα μας σκοτώσουν. Θα προλάβουμε όμως να κα΄νουμε σημάδια στα πρόσωπα των Γερμανών. Πηγαίνοντας στο Ρέθυμνο να δούνε οι δικοί μας και τότε θα καταλάβουν ότι κάποια πάλη έγινε. Να έχει να γράψει η ιστορία κάτι και για μας».
• Ο Εμμ. Κυδωνάκης αποφάσισε φαίνεται να κερδίσει την αθανασία με το θάνατο! Σε τούτο στάθηκε τυχερός. Αν έλειπε η διάσωση του Βλεπάκη, ουδέποτε θα μαθαίναμε τι είπε κατάματα με τους άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσματος. «Είστε άνανδροι, δολοφόνοι. Κοιτάξτε, τι ελεεινός λαός ήθελε να γίνει κυρίαρχος του κόσμου. Ζήτω η ελευθερία. Ζητούμε από τους αδερφούς μας Κρητικούς να εκδικηθούν το αίμα που χύνομαι σήμερο». Τα βροντοφώνησε, μ’ όλη τη δύναμή του, σα νάθελε ν’ ακουστεί στα πέρατα της Κρήτης. Να υλοποιηθεί η επιθυμία του, ν’ αλαφρώσει η ψυχή του!
• ΤΟ ΠΕΝΘΟΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ
• (απόσπασμα)
• Το Κέντρος έχει καταχνιά, το Κέντρος είν’ στα μαύρα
• Βιβλίο: Η ΟΛΟΚΑΥΤΩΣΗ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥΣ
• -ΑΦΙΕΡΩΜΑ-
• (Επιμέλεια ΣΠΥΡΟΥ ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΥ)
• ΘΡΥΛΟΙ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΚΤΕΛΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΝΤΡΟΣ
• Ιερομόναχος ΣΥΜΕΩΝ ΔΡΕΤΟΥΛΑΚΗΣ
• Ο ΠΑΠΑΣ ΤΩΝ ΒΡΥΣΩΝ ΠΟΥ ΔΕΝ ΤΡΥΠΟΥΣΑΝ ΟΙ ΓΕΡΜΑΝΙΚΕΣ ΣΦΑΙΡΕΣ (Του Σπύρου Απ. Μαρνιέρου) σελ.26-27-28
• Στην ηρωική και ατέλειωτη στρατιά των Ελλήνων, κληρικών που θυσιάστηκαν στο μεγάλο αγώνα της ελευθερίας, περιλαμβάνεται και ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης. Γεννήθηκε στον Οψιγιά Αμαρίου(1902). Εκεί τελείωσε και το Δημοτικό Σχολείο.
• Ο πατέρας του ήτανε προστάτης εντεκαμελούς οικογένειας (εννιά γιους και δυό κόρες). Ο αδελφός του ο Μιχάλης, γενναίος πολεμιστής, σκοτώθηκε στη Μικρά Ασία πολέμησε επίσης γενναία και ο Συμεών (Σταύρος το βαπτιστικό του) και μετά την επιστροφή του από το Μέτωπο χειροτονήθηκε διάκονος στη Μονή Ασωμάτων (1926) και κατόπιν ιερομόναχος (9128). Λίγα χρόνια αργότερα (1932) τοποθετήθηκε από την Επισκοπή Λάμπης και Σφακίων εφημέριος στο χωριό Βρύσες (Αμαρίου), τοποθέτηση που έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από το χριστεπώνυμο πλήρωμα. Στις Βρύσες τον βρήκε η Γερμανική Κατοχή. Παπά και Αγωνιστή από την πρώτη μέρα της Εθνικής Αντίστασης και στις Βρύσες εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 22 Αυγούστου 1944.
• Ολοζώντανος μεταφέρεται από στόμα σε στόμα στο Κέντρος, ο θρύλος για το μαρτυρικό θάνατο του Συμεών. Είναι βέβαια και ευρύτερα γνωστός από διάφορα δημοσιεύματα. Στις πληροφορίες για το τέλος του τραγικού παπά προστίθεται και πρόσφατη επιστολή του Μανόλη Τρουλλινού από το χωριό Μοναστηράκι. Αλλά στην επιστολή του Γ.Τ. εκτός από τα θρυλούμενα για την σφαγή του Συμεών, αναφέρεται και σε άλλο περιστατικό, που ξεφεύγει από τη σφαίρα των θρύλων. Πρόκειται για προσωπική συγκλονιστική μαρτυρία. Που διασώζει πως οι τριάντα μελλοθάνατοι των Βρυσών με τον παπά τους αντιμετώπισαν το θάνατο. Υπερήφανα τραγουδώντας ομαδικά πριν από τη μεγάλη θυσία. Τα χαρακτηριστικά και κρίσιμα αποσπάσματα της επιστολής αυτής, που παίρνει τη θέση ντοκουμέντου μεγάλης ιστορικής αξίας παραθέτουμε.

«Κατά την εκτέλεση (του ιερομόναχου Συμεών Δρετουλάκη στις Βρύσες Αμαρίου) συνέβησαν τα εξής περιστατικά:

• Εκείνο τον καιρό (Απρίλη 1944) είχαν απαγάγει (Άγγλοι και Κρητικοί Κομάντος) το στρατηγό Κράϊπε. Δεν ήθελαν να τον σκοτώσουν, αλλά να τον φυγαδεύσουν στη Μέση Ανατολή, όπως και τα κατάφεραν. Οι Γερμανοί σαν αντίποινα έκαιγαν και σκότωναν τους κατοίκους από τα χωριά που πέρασαν το Γερμανό Διοικητή. Ανάμεσα (στα χωριά που υπέστησαν τα αντίποινα των Γερμανών για την απαγωγή του Κράϊπε) ήταν και οι Βρύσες Αμαρίου, που εφημέριος ήταν ο πάτερ Συμεών. Συνέλαβαν αρκετά παλικάρια, μέχρι που έφτασαν στο σπίτι του παπά. Τον πήραν βίαια, γιατί ήταν ξενύχτης από μια βάπτιση που είχε κάνει την προηγούμενη μέρα, και τον έκλεισαν στο σχολειό μαζί με τους άλλους.
  • Κάποιος αστυνομικός Γερμανός, που ήταν ο φόβος και ο τρόμος της Επαρχίας και υπηρετούσε στο χωριό Φουρφουρά και ακουγόταν σαν «ο Γιαννάκης ο Μουσάτος» διηγήθηκε το εξής περιστατικό μετά την εκτέλεση των Βρυσανών παλικαριών: «Μια ώρα πριν την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών ζήτησε την άδεια από τους Γερμανούς να πάει στο Ναό του χωριού. Εκείνοι του έδωσαν άδεια και δυό απ’ αυτούς τον συνόδεψαν μέχρι την εκκλησία. Έβαλε τα επίσημα άμφια, άνοιξε ένα κουτάκι ναι πήρε τίμιο Ξύλο. Το έθεσε στον κόρφο του, προσευχήθηκε και ακολούθησε τους Γερμανούς, που τον συνόδευαν και γύρισαν ξανά στο μέρος που ήταν συγκεντρωμένοι και οι άλλοι που προοριζόταν για εκτέλεση. Μετά μια ώρα τους εκτέλεσαν. Επειδή όμως ο πάτερ Συμεών κρατούσε μεγάλη δύναμη (Τίμιο Ξύλο) οι σφαίρες δεν τρυπούσαν. Ενώ λοιπόν όλοι σκοτώθηκαν εκείνος ξεπετάχτηκε ολοζώντανος από τη φωτιά! Αφού οι Γερμανοί είδαν ότι δε σκοτωνόταν με σφαίρες του έκοψαν το κεφάλι». Από τότε ο Γερμανός φρούραρχος είπε ότι ποτέ δεν θα ξανασκοτώσει παπά.
  • Ένα άλλο περιστατικό που συνέβηκε τότε, ήταν το εξής:
• Από τη Σχολή Ασωμάτων οι Γερμανοί είχαν πάρει τέσσερα 17χρονα παιδιά το πρωί της 22ας Αυγούστου, για να συνοδεύσουν τα μουλάρια, που θα φόρτωναν πράγματα από τα καταστραμμένα χωριά και να γυρίσουν πίσω. Μεταξύ αυτών ήμουν κι εγώ, ο Μανόλης Τρουλλινός. Φτάνοντας στις Βρύσες ακούσαμε στο σχολειό να ψάλλουν οι μελλοθάνατοι τον Εθνικό Ύμνο μεγαλόφωνα. Πλησίασα κοντά και βλέπω τον παπά Συμεών μπροστά, οι μισοί άνδρες αριστερά και οι άλλοι δεξιά. Σταμάτησε ο παπάς για μια στιγμή τον Εθνικό Ύμνο και μου φώναξε «νερό-νερό». Μαζί με τ’ άλλα παιδιά φέραμε στάμνες με νερό, καθώς και ποτήρια. Πήγα λοιπόν να προσφέρω νερό στον παπά και στους άλλους, αλλά οι Γερμανοί μου κλώτσησαν τη στάμνα και το ποτήρι, με αποτέλεσμα να σπάσουν και ύστερα με βία με έδιωξαν μακριά.

Ένα μήνα πριν από την εκτέλεση ο πάτερ Συμεών είχε κάνει ένα γάμο. Στεφάνωσε του παπά Δαμβουνέλη το γιο. Μετά τη στέψη στην πλατεία της εκκλησίας έγινε γλέντι. Στο γλέντι παρευρισκόταν και Γερμανοί. Έπιασε πρώτος το χορό και είπε τούτη τη μαντινάδα:

Της λευτεριάς το σήμαντρο

εδώ κοντά χτυπούνε

πλησίασέ νε ο καιρός

που θα λευτερωθούμε.

Δεν αξιώθηκε να δει ελεύθερη την πατρίδα του ο πάτερ Συμεών. Τον έσφαξαν, όπως λεω παραπάνω οι ναζήδες στις Βρύσες στις 22 Αυγούστου 1944.

ΜΑΝΟΛΗΣ ΤΡΟΥΛΛΙΝΟΣ

Μοναστηράκι Αμαρίου

Ιούνιος 1984

Το πρωτότυπο της επιστολής του Μ.Τ. θα καταθέσουμε στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης, σε φάκελο (531/83) που τηρείται και περιέχει στοιχεία από την Αντίσταση στο Αμάρι.

Σ.Α.Μ.

στρατιώτης, μπορεί και από έλλειψη ψυχραιμίας, δεν τον «φιλοδώρησε» με χαριστική βολή. Λαβωμένος με μοναδική παρέα τους σκοτωμένους συντρόφους του και την τύχη που δεν τον εγκατέλειψε μέχρι που νύχτωσε καλά, για να ξεφύγει από τον κλοιό και ύστερα από δραματική πορεία να φθάσει στο Μοναστηράκι να του παρασχεθούν οι πρώτες βοήθειες, να νοσηλευτεί στη συνέχεια πολλές μέρες από το γιατρό Σκορδίλη και να διασωθεί! Στη δίκη των εγκληματιών πολέμου στρατηγών Μπρόγερ και Μύλλερ ήτανε από τους παραστατικότερους μάρτυρες των γερμανικών ωμοτήτων στο Κέντρος. Οι δυο στρατηγοί που χρημάτισαν διοικητές «Φρουρίου Κρήτης», με θηριωδέστερο το Μύλλερ, καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν στο Χαϊδάρι (Μάη 1947). Έπρεπε να αντικρίσουν το εκτελεστικό απόσπασμα στο Χαϊδάρι της Κρήτης. Στον περίβολο των φυλακών της Αγιάς.

γιατί δεν έχει πια χωριά, μόνο του Χάρου λαύρα.

Γύρω τριγύρω στο βουνό οχτώ χωριά χαθήκαν,

σαράντα νιοι κάθε χωριού σφαγήκαν και καήκαν.

Εις το σαράντα τέσσερα στσ’ εικοσιδυό τ’ Αυγούστου,

την Τρίτη το ξημέρωμα γίνει το πράμα τούτο…

 

 

 

Βιβλίο: Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΑΜΑΡΙ

ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΚΟΚΟΝΑ – (Σπύρου Μαρνιέρου)

Οι πρώτες γραφτές μαρτυρίες για την ολοκαύτωση των χωριών του Κέντρους – Η «ΕΚΘΕΣΙΣ ΑΥΤΟΨΙΑΣ» του Εμμανουήλ Κουτάκι –

(απόσπασμα)

Αναμφισβήτητα το συγκλονιστικότερο επεισόδιο στην ιστορία τ’ Αμαρίου, αλλά γενικότερα στα Ρεθεμνιώτικα, μετά την ομαδική αυτοθυσία των πολιορκημένων  στ’ Αρκάδι (1866), είναι η Ολοκαύτωση των χωριών του Κέντρους. Νέοι Αγαρηνοί, ελάχιστα πρωτού ροδοχαράξει η μέρα της απελευθέρωσης, προέβηκαν σε πράξεις βίας, εξανδραποδισμού, ληστείας και απερίγραπτης θηριωδίας, ξεπέρασαν όλους τους προηγούμενους τύραννους, αφιονισμένοι από τις «περιούσιες» αρχές του εθνικοσοσιαλισμού και γαλουχημένοι στα «νάματα» της Φασιστικής ιδεολογίας.

Ιστορικό ντοκουμέντο, το σημαντικότερο, για το χρονικό της τελειωτικής καταστροφής, λογίζεται η «Έκθεσις Αυτοψίας» που θα παραθέσουμε του Δάσκαλου κι ηγετικού στελέχους της Εθνικής Αντίστασης Μανώλη Κουτάκι (1). Καθώς συντεταγμένη – κατόπιν εντολής της Επαρχιακής Επιτροπής Αμαρίου (Ε.Ε.Α.) (2) – αμέσως με την αποχώρηση από την καιόμενη περιοχή των ρομπότ του επονομαζόμενου δήμιου της Κρήτης Γερμανού στρατηγού Μύλλερ, διεκδικεί τη θέση της πρώτης γραφτής μαρτυρίας για τις συνθήκες πυρπόλησης κι αφανισμού του μεγαλύτερου μέρους από την αρένα «ενεργό» πληθυσμό σ’ επτά χωριά σκαρφαλωμένα αιώνες στους βόρειους πρόποδες του θρυλικού βουνού της δυτικής (κεντρικής) Κρήτης.

Η αμεσότητα και η νωπότητα των γεγονότων, η ευαισθησία του συντάκτη, η συντριβή μπροστά στα ερείπια, τα μισοκαμένα άταφα πτώματα, συνεργατών, συναγωνιστών και αγαπητών φίλων, που μπορούσαν ν’ ανεκτούν τα όρια της ξηρής περιγραφής του «εκ καθήκοντος» άψυχου υπηρεσιακού εγγράφου; Η «Έκθεσις Αυτοψίας», του Δάσκαλου των Ελένων στην Κατοχή, δεν εντάσσεται απλώς στις πρωτογενείς πηγές που αγωνιωδώς αναζητεί ο ιστορικός μελετητής. Από το περιεχόμενο της, αναδύεται η συνταρακτικότερη παρουσίαση της μεγάλης τραγωδίας. Αναθυμίζει στο νου κι αναζωντανεύει στις καρδιές μας μ’ απαράμιλλη ενάργεια κι ιστορική πληρότητα, τη βιβλική εικόνα των καταδικασμένων χωριών, από το πέρασμα των χιτλερικών, τη μαρτυρική πορεία των ξεριζωμένων από τις εστίες τους Κεντριανών, το Δράμα, τη Θυσία και τη Μεγαλοσύνη, αντικριστά με τις δολοφονικές κάνες, των ανυπεράσπιστων, των καταπροδομένων Μελλοθάνατων του Κέντρους.

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Εθνική Οργάνωσις Ρεθύμνης (Ε.Ο.Ρ.)

Επαρ(χιακή) Επιτρ(οπή) Αμαρίου

Έκθεσις Αυτοψίας 22-8-(19)44 (3)

Του Τομεάρχου Περιφερείας Κέδρους

Εμμανουήλ Σ. Κουτάκι

Διδασκάλου Ελένων

«ΓΕΝΙΚΑ»

Τύχη σκληρά μ’ επεφύλασσε πρώτος ν’ αντικρίσω το αποτέλεσμα της Γερμανικής θηριωδίας της 22 Αυγούστου 1944. Φοβούμαι ότι δεν θα μπορέσω να βρω τ’ απαιτούμενα χρώματα και τις λέξεις να σκιαγραφήσω την τρομερή και αποτρόπαιη εικόνα, της βαρβάρου και ακατανομάστου θηριωδίας της Ουννικής Επιδρομής, ήτις μετέβαλλε την μαγευτική κοιλάδα του Κέδρους, σε μια σωστή κόλαση του Δάντη. Σ’ ένα σωρό από καπνίζοντα ερείπια, βουβό, και που κάτω απ’ αυτά, καμένα σώματα, βρίσκονται τροφή των ορνέων και των άλλων αρπακτικών ζώων.

Ήτανε μια ήσυχη σεληνόφωτη καλοκαιρινή νύχτα του Αυγούστου, όταν κατά την 12 (δωδεκάτην) νυχτερινήν ώραν, ολόκληρος η Επαρχία μας συνταράχτηκε από τον θόρυβο των Γερμανικών αυτοκινήτων και άλλα μεν από αυτά κατηυθύνθυσαν προς την Σχολήν Ασωμάτων, άλλα δε προς το χωριον Μέρωνα. Εξετελείτο διαταγή του αιμοσταγούς Διοικητού Φρουρίου Κρήτης, νεωτέρου Νέρωνος (4), περί καταστροφής τελειωτικής της Περιφερείας του Κέδρους, σφαγής και λεηλασίας, εξανδραποδισμού των κατοίκων. Για λόγους ότι ετροφοδοτούντο οι Άγγλοι κατάσκοποι, οι ανταρτικές Ομάδες και γιατί πέρασε από ’κει ο αρπαγής στρατηγός Γερμανός Κράϊπε (5).

Κατά την 1 (πρώτην) μ.μ. ώραν από τα σταθμεύσαντα αυτοκίνητα εις Μέρωνα (αποβιβάζονται οι Γερμανοί) και πεζοί οι κακούργοι κατευθύνονται προς τον τόπον των μελλοντικών εγκλημάτων των το Γερακάρι. Τα σταθμεύσαντα εις Σχολήν Ασωμάτων κενούνται και πεζοί στρατιώται κατευθύνονται (εν τμήμα) διά του χωριού Νέφς Αμάρι εις Βρύσες, οι δε άλλοι διά των χωριών Λαμπιώτες – Πετροχώρι, προς το χωρίον Άνω-Μέρος. Άλλοι Γερμανοί στρατιώται, ορμώμενοι εκ Σπήλι Αγίου Βασιλείου, έρχονται προς Γερακάρι ίνα συντελεσθή τελειωτική η κύκλωσις του διαμερίσματος. Ήτο η ώρα 3 (τρίτη) πρωϊνή, όταν η κύκλωσις είχε συντελεσθή και διά πυροβολισμών παντοίων όπλων εδόθη το σύνθημα και η αρχή της δράσεως (6). Επί 8 (οκτώ) ημέρας εσκόρπισαν τον όλεθρον στα μαγευτικά χωριά και τα όμορφα τοπία της Περιφερείας, εκεί που κατά το τετραετές διάστημα της Σκλαβιάς ήταν τα λημέρια των ανταρτών και της κατασκοπείας και καθενός καταδιωκομένου παρά των Γερμανών.

Την 31 (τριακοστήν πρώτην) του μηνός Αυγούστου, μετά το κόρεσμα της θηριωδίας των κτηνανθρώπων του χιτλερισμού, εγκατέλειψαν το διαμέρισμα του Κέντρους αγνώριστο. Τότε διετάχθην παρά της Επαρχιακής Επιτροπής (Αμαρίου), ής Μέλος τυγχάνω, να μεταβώ δι’ αυτοψίαν ίνα υποβάλω σχετικήν Έκθεσιν.

…..

«ΚΑΡΔΑΚΙ»

Την άλλην ημέραν το πρωί εξηκολούθησα τον δρόμο μου προς τα άλλα χωριά. Μόλις βγήκα έξω από το χωριό Ελένες τράβηξα το δρόμο προς το Καρδάκι μικρό χωριουδάκι μεταξύ Γερακαρι και Βρυσών πιο κάτω από τους Γουργούθους, που καϋμένοι τώρα δεν μπορούν να προσφέρουν καταφύγιο στον Παπού (8), στον Τόμ (9) και στον Κατεχάκη, που κατά   την κύκλωσι ήσαν εκεί και μόλις κατόρθωσαν να γλιτώσουν προς το βουνό. Μαύροι καπνίζουν κι οι Γουργούθοι. Στις 8 π.μ. φτάνω στο Καρδάκι. Άλλον τόπον μαρτυρίου. Κανένα σπίτι, καμμιά εκκλησία, κανείς δρόμος. Μόνο χαλασματα. Μέσα στα ερείπια ακούω κλάματα, φωνές. Πλησιάζω εκεί και μερικές γυναίκες κλαινε πάνω από τα λείψανα των 19 (δέκα εννέα) δολοφονηθέντων κατά την αυτήν ώραν που εξετελέσθησαν και οι του Γερακαρίου. Δύο (2) μονάχα γλίτωσαν από το χωριό αυτό. Ο Σωτήριος Μοναχογιός και ο Δημήτριος Γιαννακουδάκης (Γιαννουλάκης) ή Κοντύλης, που ξέφυγαν από τον κλοιό. Γλίτωσε και ο Μανώλης Βλεπάκης, από τους είκοσι (20) που κράτησαν, γιατί πετρωμένος από τα πτώματα των άλλων δεν δέχτηκε την χαριστική βολή. Είναι όμως θανάσιμα τραυματισμένος στο στήθος με πολλές σφαίρες και τη νύχτα κρυφά έφυγε γεμάτος αίματα και μυαλά των εκτελεσθέντων. Πέρασε από τα χωριά Αμάρι-Οψιγιά και έφτασε στο Μοναστηράκι. Αυτός έδωσε και την είδηση για τα γεγονότα. Επλησίασα στον τόπο του μαρτυρίου και βλέπω κεφάλια καμένα, μαλλιά, πρόσωπα με ανοιχτά μάτια με έξω τις γλώσσες. Πάνω τους έκλαιε ο Κυδωνάκης Στυλιανός πατέρας δυό λεβέντηδων που εξετελέσθησαν εκεί.

«ΒΡΥΣΕΣ»

Με σφιγμένη καρδιά και δάκρυα στα μάτια φεύγω για τις Βρύσες. Σε πέντε λεπτά (5΄) φτάνω και αντικρίζω σωρούς από ερείπια. Με θρήνους και κλάματα υποδέχονται την άφιξή μου. Φτωχές γυναίκες και γέροι με περικυκλώνουν. Δρόμοι δεν υπάρχουν, εκκλησίες βρύσες όλα χαλασμένα, όλα καπνίζουν. Ένας από τα απομεινάρια των χωριανών ο Περισσονικολής, μου λεει: «Δάσκαλε που ’ναι οι φίλοι σου που ’ναι οι πιστοί συνεργάτες σου; Τους εδολοφόνησαν οι αναζήσαντες Ούννοι». Μου ομολογεί, ότι την Τρίτη το πρωί (22 Αυγούστου) εκυκλώθη το χωριό, συνελήφθησαν όλοι οι άρρενες και ενεκλείσθησαν στο Σχολείο που τώρα δεν υπάρχει και άρχισε η διαλογή τους. Ξεχώρισαν 30 (τριάντα) και τους κράτησαν κι έστειλαν άλλους 7 (επτά) στο Καρδάκι για να συμπληρωθεί ο αριθμός. Έδιωξαν τα γυναικόπαιδα κατόπιν και κατά την 3 (τρίτην) απογευματινήν εγένετο η Εκτέλεσις εις το σπίτι του Ευάγγελου Χαριτάκη. Τελευταίος οδηγείτο ο ιερομόναχος Συμεών Δρετουλάκης, ο οποίος παρά τας επανειλημμένας ριπάς του πολυβόλου δεν έπιπτεν νεκρός. Λέγουν ότι φορούσε Τίμιο Ξύλο. Μισοσκοτωμένο τον έριξαν με τους άλλους κι έβαλαν φωτιά. Το πρωί της άλλης μέρας εγκρέμισαν με δυναμίτες το σπίτι (11). Δεν υπάρχει ούτε σπίτι όρθιο. Όλα χάμω γκρεμισμένα είναι από τους δυναμίτες και τις εκρηκτικές ουσίες που τους έβαλαν. Όλα τα τρόφιμα, τα ζώα, τα έπιπλα και σκεύη του χωριού εκλάπησαν από τους στυγερούς δολοφόνους και κακούργους. Έφυγα από το χωριό γεμάτος πόνο αλλά και μίσος κατά του κατακτητού.

….

1. Μανόλης Σ. Κουτάκις, δάσκαλος στις Ελένες (Αμαρίου) στην Κατοχή, Μέλος (πρωταρχικό) της Ε.Ε.Α. κι επιτελής στο Φρουραρχείο Ρεθύμνου από 14.10.1944-30.5.1945. περισσότερα βιογραφικά στοιχεία στο περ. Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τευχ. 30)1982. Στο ίδιο τεύχος έχουμε παρουσιάσει και την Έκθεση του, για την καταστροφή των χωριών του Κέντρους.
2. Η Ε.Ε.Α., από τους κόλπους της Αντιστασιακής Οργάνωσης Αμαρίου (διαπιστώνεται (περίπου) η ταυτότητα προσώπων -βλ. σελ. 44,76.) με αρμοδιότητες στην πολιτική Οργάνωση του πληθυσμού, εντάκτηκε (1942) διατηρούσα την αυτοτέλειά της στο «Εθνικόν Απελευθερωτικόν Μέτωπον Ρεθύμνης –Ε.Α.Μ.Ρ.) και αργότερα μετά την διάσπαση της Οργάνωσης αυτής (Μάη 1943), λόγω διαφοράς θέσεων πολλών Μελών της Κεντρικής (έδρα Ρέθυμνο) και Μελών των Επαρχιακών Επιτροπών (περιφερειακών οργάνων), στον πολιτικό, πολιτειακό και κοινωνικό τομέα έναντι των θέσεων του Ε.Α.Μ. της Ηπειρωτικής Ελλάδας, στην «Εθνικήν Οργάνωσιν Ρεθύμνης» (Ε.Ο.Ρ.).

Η προϊστορία της Ε.Ο.Ρ. κι οι επιπτώσεις από την παρουσία της οργάνωσης αυτής στο οργανωμένο Αντιστασιακό Κίνημα της Κρήτης, αλλά και στις περαιτέρω, μετά την απελευθέρωση εξελίξεις, αποτελούν ένα κεφάλαιο που δεν αποτέλεσε μέχρι σήμερα αντικείμενο ειδικής έρευνας και μελέτης.

3. Η 22.8.1944 ασφαλώς δεν έχει σχέση με την ημερομηνία που συντάχθηκε το κείμενο του Κουτάκι. Προφανώς τέθηκε για να υποδηλώσει τη μέρα που συνέβηκαν τα φοβερά γεγονότα. Οι δυνάμεις επιδρομής αποχώρησαν μετά δεκαήμερο περίπου από την περιοχή στις 31 Αυγούστου 1944, η «Αυτοψία» έγινε το πιθανότερο τις δυό επόμενες μέρες κι η Έκθεση συντάκτηκε στις 3 Σεπτέμβρη 1944. Στο εξώφυλλο του χειρόγραφου σημειώνεται: «Έκθεσις Παρατηρητού της καταστροφής, περιφερείας Κέδρους, κατά την 22 Αυγούστου 1944. Ο Τομεάρχης της Περιφέρειας (υπογραφή) Εμμ. Κουτάκις». Με την ίδια ημερομηνία υπογράφεται και το κείμενο της Έκθεσης.
4. Πρόκειται για το Γερμανό στρατηγό Μύλλερ. Ο Μύλλερ κι άλλος Γερμανός διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» ο Μπρόγερ καταδικάστηκαν σε θάνατο για ωμότητες στην Κρήτη από το ειδικό δικαστήριο εγκληματιών πολέμου (Α.Ν. 384)1945, Σ.Π. 73)8.10.1945.) κι εκτελέστηκαν στην Αθήνα.