Το ολοκαύτωμα της Μονής Αρκαδίου υπήρξε η κορυφαία έκφραση της μεγάλης Κρητικής επανάστασης του 1866-69 κατά των Τούρκων και ήταν το γεγονός που συγκίνησε τη διεθνή κοινή γνώμη και προκάλεσε έντονο φιλοκρητικό και φιλελληνικό ρεύμα στην Ευρώπη και στην Αμερική. Η ομαδική αυτοθυσία των υπερασπιστών του Αρκαδίου, αποτέλεσε το σπουδαιότερο γεγονός στη μακραίωνη ιστορία της Μονής και ήταν αυτό που την καθιέρωσε ως το ιερό σύμβολο της Κρητικής Ελευθερίας1.
Το Αρκάδι, από το Μάιο του 1866, ήταν επαναστατικό κέντρο και γι’ αυτό ο Μουσταφά Πασάς στις 8 Νοεμβρίου 1866 πολιόρκησε στενά τη Μονή με 15.000 στρατιώτες και δυνάμεις πυροβολικού1-4.
Στη Μονή είχαν συγκεντρωθεί 964 περίπου άνθρωποι (κυρίως οικογένειες από τα γύρω χωριά), μεταξύ των οποίων ένοπλοι Κρήτες επαναστάτες και ελλαδίτες εθελοντές, οι οποίοι συνολικά δεν υπερέβαιναν τους 2591.
Η πολιορκία κράτησε δύο μέρες και η Μονή έπεσε στα χέρια των Τούρκων μόνο μετά τη χρησιμοποίηση βαρέως πεδινού πυροβόλου με το οποίο κατόρθωσαν να καταρρίψουν τη δυτική πύλη και να εισέλθουν στη Μονή1-4.
Η μάχη συνεχίστηκε σώμα με σώμα και η εθελοθυσία των Αρκαδιωτών ολοκληρώθηκε με την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης1.
Ο επίλογος της άνισης σύγκρουσης, γράφτηκε στις 9 Νοεμβρίου 1866 και ήταν τραγικός. Από τους 964 περίπου υπερασπιστές της Μονής 846 σκοτώθηκαν στη μάχη ή ανατινάχθηκαν στην Πυριτιδαποθήκη, 3ή 4 διέφυγαν και οι υπόλοιποι 114 συνελήφθησαν αιχμάλωτοι. Από την πλευρά του τουρκικού στρατού οι νεκροί και τραυματίες ξεπέρασαν τους 1.5001.
Σήμερα στο Ηρώον της Μονής φυλάσσεται σκελετικό υλικό, κυρίως κρανία, των θυμάτων του ολοκαυτώματος στο οποίο διακρίνονται βαρύτατες κακώσεις από θλαστικά μέσα, τέμνοντα όργανα ή πυροβόλα όπλα. Επίσης πολλά ιστορικά στοιχεία της εποχής όπως όπλα, έγγραφα, εφημερίδες, άμφια, σκεύη, προσωπογραφίες αγωνιστών κ.ά. εκτίθενται στο Μουσείο του Αρκαδίου. Όλο αυτό το υλικό καθώς και οι ειδικές περιοχές του χώρου της μάχης (Πυριτιδαποθήκη, Τράπεζα, Εκκλησία) προσφέρονται για μελέτη και εξαγωγή συμπερασμάτων.
Μέχρι σήμερα, ενώ υπάρχουν πολλές ιστορικές μελέτες για το Αρκαδικό δράμα, μα, δεν έχει πραγματοποιηθεί συνδυασμένη έρευνα η οποία να διασταυρώνει τα Ιατροδικαστικά ευρήματα από την εξέταση των σκελετικών υπολειμμάτων που σώζονται με τα ιστορικά δεδομένα και παράλληλα της εποχής.
Η παρούσα μελέτη με γνώμονα τη σύγχρονη μεθοδολογία των Ιατροδικαστικών Επιστημών, προσεγγίζει για πρώτη φορά το ιστορικό αυτό γεγονός, μέσα από τη μελέτη και αξιολόγηση των σκελετικών υπολειμμάτων των θυμάτων του ολοκαυτώματος και των ιστορικών παραλλήλων της εποχής.
Η ιατρική εξέταση ανθρωπίνων υπολειμμάτων παλαιοτέρων εποχών, αποτελεί πολύτιμη και συγχρόνως «αντικειμενική» πηγή πληροφοριών για τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων, σε σχέση πάντα με τις παράλληλες ιστορικές εγγραφές. Η ιατρική και ιστορική αξιοποίηση της πηγής αυτής άρχισε μετά τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν ο θεμελιωτής της κυτταρικής Παθολογίας R. Virchow (1821-1902) μελέτησε σκελετικό υλικό που ήρθε στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη στην περίοδο εκείνη5.
Η αναγνώριση του κοινού πεδίου της ιατρικής και αρχαιολογικής – ιστορικής έρευνας, οδήγησε τις δύο πλευρές να καθορίσουν στόχους και να αναπτύξουν μεθόδους μελέτης των ανθρωπίνων λειψάνων ( μούμιες, σκελετικά υπολείμματα, δότια, τρίχες), έτσι ώστε σφαιρικά να αναπλάσουν και να ερμηνεύσουν τη φυσική κατάσταση, τις διατροφικές συνήθειες, την προσαρμογή στο περιβάλλον, τις μεταναστεύσεις αλλά και τα παθολογικά και τραυματιολογικά γεγονότα της Ιστορίας του ανθρώπου5.
Σκοπός της εργασίας είναι να αναγνωρίσει τα βιολογικά χαρακτηριστικά των κρανίων (φύλο, ηλικία, φυλετικά γνωρίσματα), να μελετήσει και αξιολογήσει τους ιατροδικαστικούς χαρακτήρες των κακώσεων που αυτά εμφανίζουν και να συγκρίνει τα ευρήματα με τα ιστορικά παράλληλα της εποχής και με τις πληροφορίες από τις ιστορικές πηγές. Επίσης η μελέτη επιχειρεί να συμβάλλει στη διερεύνηση και στην περαιτέρω έρευνα του ιστορικού γεγονότος, προσκομίζοντας τις «μαρτυρίες» των οστών, τα οποία σημειωτέον, ποτέ μέχρι σήμερα δεν έχουν μελετηθεί για το σκοπό αυτό.
Η προσέγγιση των στόχων αυτών, προϋποθέτει να δοθούν απαντήσεις σε έξι ερωτήματα, τα οποία είναι κοινά ερωτήματα της Ιατροδικαστικής και της Ιστορικής έρευνας.
1. Ποια ηλικία είχαν τα άτομα, στα οποία ανήκουν τα υπό μελέτη κρανία;
2. Σε ποιο φύλο ανήκουν;
3. Υπάρχουν φυλετικές διαφορές μεταξύ των κρανίων;
4. Οι κακώσεις των κρανίων προέρχονται πράγματι από όπλα της εποχής εκείνης;
5. Ποιος είναι ο αριθμός, η θέση και οι χαρακτήρες των κακώσεων; Προσκλήθηκαν με σφοδρότητα και μανία;
6. Είναι δυνατή η ταυτοποίηση επισήμων προσώπων;
Επίσης στόχος της μελέτης είναι η συντήρηση και η δελτίωση των κρανίων, ώστε η παρουσίασή τους να είναι επιστημονικά τεκμηριωμένη και κατατοπιστική για τους Έλληνες και ξένους επισκέπτες της Μονής.
Το σκελετικό υλικό της μελέτης αποτελούν 51 κρανία, 43 από τα οποία υπήρχαν σε ειδικά διαμορφωμένη προθήκη στο Ηρώο της Μονής, ενώ τα υπόλοιπα 8 βρέθηκαν μετά από έρευνα στον υπόγειο χώρο του Ηρώου μεταξύ πολλών άλλων σκελετικών υπολειμμάτων που λόγω κακής κατάστασης δεν ήταν δυνατό να μελετηθούν. Έτσι σήμερα, τα σκελετικά υπολείμματα των θυμάτων του ολοκαυτώματος της Μονής Αρκαδίου που έχουν ανθρωπολογικό και ιατροδικαστικό ενδιαφέρον, περιορίζονται σε 51 κρανία.
Τα κρανία αυτά εξετάσθηκαν με την κλασική μεθοδολογία των Ιατροδικαστικών Επιστημών, η οποία περιλαμβάνει τη συντήρηση των οστών, τον προσδιορισμό των βιολογικών χαρακτηριστικών (φύλο, ηλικία, φυλή) και τη μελέτη και αξιολόγηση των κακώσεων6-9.
Το φύλο προσδιορίστηκε από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά και από τα μετρικά στοιχεία του κρανίου. Η εκτίμηση της ηλικίας έγινε με βάση την ανάπτυξη των οστών, των δοντιών (νεογιλή, μικτή ή μόνιμη οδοντοφυία) και του βαθμού συνοστέωσης των ραφών του κρανίου. Ο προσδιορισμός της φυλής έγινε από τα κρανιοπροσωπικά γνωρίσματα και από τα μετρικά στοιχεία του κρανίου10-13.
Μετά τη μελέτη των βιολογικών χαρακτηριστικών των κρανίων εξετάσθηκαν και αξιολογήθηκαν οι κακώσεις. Συγκεκριμένα, διερευνήθηκαν οι χαρακτήρες των τραυμάτων της κεφαλής, προκειμένου να καθοριστεί το είδος των κακώσεων (θλαστικές, από τέμνον όργανο ή από πυροβόλο όπλο) και το όργανο που τις προκάλεσε. Επίσης προσδιορίσθηκε ο χρόνος κατά τον οποίο προκλήθηκαν οι κακώσεις ( εν ζωή, προθανάτιες ή μεταθανάτιες) και σημειώθηκε η περιοχή στην οποία εντοπίζονται, το σχήμα και οι διαστάσεις τους. Τέλος εκτιμήθηκαν τα αποτελέσματα και η βαρύτητα των κακώσεων καθώς και αν οι συγκεκριμένες κακώσεις υπήρξαν ή όχι η κύρια αιτία θανάτου των ατόμων. Η εξέταση ολοκληρώθηκε με ακτινογράφιση και φωτογράφιση των κρανίων, για καλύτερη τεκμηρίωση των ευρημάτων6,9,14.
Από το σύνολο των 51 κρανίων, 38 ανήκουν σε άνδρες, 7 σε γυναίκες και 6 σε άτομα αδιευκρίνιστου φύλου. Στα κρανία αδιευκρίνιστου φύλου περιλαμβάνονται 4 κρανία ανηλίκων ατόμων (7-15 περίπου ετών και δύο κρανία ενηλίκων για τα οποία υπήρξε ασυμφωνία μεταξύ των μορφολογικών και των μετρικών στοιχείων για την κατάταξή τους σε ένα από τα δύο φύλα. Η ηλικία των κρανίων προσδιορίστηκε με προσέγγιση πενταετίας. Εξαίρεση αποτέλεσαν τα κρανία ατόμων κάτω των 20 ετών, των οποίων η ηλικία εκτιμήθηκε με προσέγγιση μηνών, κυρίως από τον βαθμό ανάπτυξης της οδοντοφυίας και από το βαθμό συνοστέωσης της σφηνοϊνιακής συγχόνδρωσης (Πίνακας 1).
Στη συνέχεια μελετήθηκαν τα κρανιοπροσωπικά γνωρίσματα και τα μετρικά στοιχεία των κρανίων βάσει των οποίων γίνεται ο προσδιορισμός της φυλής. Το γενικό συμπέρασμα από την αξιολόγηση των προαναφερθέντων στοιχείων είναι ότι τα κρανία ανήκουν σε άτομα της λευκής φυλής (Caucasoid) και ειδικότερα στο μεσογειακό (Mediterranean) κλάδο της ευρωπαϊκής φυλής.
Η μελέτη των 51 κρανίων ως προς τις κακώσεις έδειξε ότι 38 κρανία, δηλαδή ποσοστό 74,5% του συνόλου εμφανίζουν κακώσεις ενώ 13 (25,5%) κρανία δεν παρουσιάζουν καμία βλάβη. Το σύνολο των κακώσεων που διαπιστώθηκε στα 38 κρανία ανέρχεται σε 110. Οι κακώσεις αυτές ανάλογα με το χρόνο που προκλήθηκαν διακρίνονται σε: α) κακώσεις που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της ζωής των ατόμων (intra vitam), β) προθανάτιες κακώσεις, δηλαδή αυτές που συνέβησαν λίγο πριν το θάνατο των ατόμων, ανεξάρτητα αν αποτελούν ή όχι κύριες αιτίες θανάτου και γ) μεταθανάτιες κακώσεις (Πίνακας 2) (Εικ. 1,2,3)
ΗΛΙΚΙΑ ΣΕ ΕΤΗ ΑΡΡΕΝΑ ΘΗΛΕΑ ΑΔΙΕΥΚΡΙΝΙΣΤΟΥ ΦΥΛΟΥ ΣΥΝΟΛΟ
7+/-9 μ. 1 1
11+/-9 μ. 1 1
15+/- 6 μ. 2 2
21-25 3 1 4
26-30 11 11
31-35 7 2 1 10
36-40 1 1
41-45 6 2 8
46-50 8 2 10
51-55 1 1
56-60 2 2
ΣΥΝΟΛΟ 38 7 6 51
ΠΟΣΟΣΤΟ 74,5% 13,7% 11,8% 100%
Πίνακας 1: Η ηλικία και το φύλο των κρανίων του Αρκαδίου
ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΚΑΚΩΣΕΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΑΚΩΣΕΩΝ 38 ΚΡΑΝΙΩΝ
Εν Ζωή 27 (24,5%)
Προθανάτιες 58 (52,8%)
Μεταθανάτιες 25 (22,7%)
ΣΥΝΟΛΟ 110 (100%)
Κακώσεις που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της ζωής των ατόμων βρέθηκαν να έχουν 15 κρανία δηλαδή ποσοστό 29,4% του συνόλου των εξετασθέντων κρανίων. Τα 13 κρανία ανήκουν σε άνδρες και τα δύο σε γυναίκες.
Το σύνολο των εν ζωή γενομένων κακώσεων στα 15 κρανία ανέρχεται σε 27. Οι 22 κακώσεις οφείλονται σε θλαστικό όργανο και οι 5 σε βαρύ τέμνον όργανο (Πίνακας 3). Τοπογραφικά, 25 εν ζωή κακώσεις εντοπίζονται στο εγκεφαλικό και 2 στο σπλαγχνικό κρανίο (Εικ. 4,5,6).
ΗΛΙΚΙΑ ΚΡΑΝΙΑ ΟΡΓ.ΜΗΧΑΝ.ΒΙΑΣ/ΘΛΩΝ ΟΡΓ.ΜΗΧ.ΒΙΑΣ/ΤΕΜΝΟΝ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΚΩΣΕΩΝ
21-25 1 2 2
26-30 4 5 5
31-35 3 2 2 4
36-40 1 1 1
41-45 2 9 9
46-50 3 2 3 5
56-60 1 1 1
ΣΥΝΟΛΟ 15 22 5 27
ΠΟΣΟΣΤΟ 100% 81,5% 18,5% 100%
Πίνακας 3: Η κατανομή των εν ζωή κακώσεων ως προς της ηλικία, τον αριθμό των κρανίων και το όργανο της μηχανικής βίας.
Προθανάτιες κακώσεις ανέρχονται συνολικά σε 58 και κατανέμονται ανάλογα με το όργανο που τις προκάλεσε, σε κακώσεις από θλαστικό όργανο 6, από τέμνον όργανο 34, από πυροβόλο όπλο 5 και από αταυτοποίητο μέσο 13 (Πίνακας 4) (Εικ. 7,8,9,10).
Η μελέτη της τοπογραφικής εντόπισης των προθανάτιων κακώσεων έδειξε ότι 46 εντοπίζονται στο εγκεφαλικό κρανίο και 12 στο σπλαγχνικό κρανίο, ενώ οι θανατηφόρες κακώσεις είναι 14 τον αριθμό, αφορούν αποκλειστικά το εγκεφαλικό κρανίο και ως ποσοστό ανάγονται στο 30,4% των κακώσεων που εντοπίζονται στο εγκεφαλικό κρανίο, ενώ ως ποσοστό επί του συνόλου των κακώσεων του κρανίου αποτελούν το 24,1%.
Στον Πίνακα 5 καταγράφεται η συχνότητα των προθανατίων κακώσεων, που κλιμακώνεται από μία μέχρι επτά ανά κρανίο.
Η έρευνα στράφηκε και προς την κατεύθυνση της ταυτοποίησης προσώπων. Για το σκοπό αυτό μελετήθηκαν σχολαστικά όλα τα ιδιαίτερα βιολογικά και τραυματιολογικά χαρακτηριστικά (φύλο, ηλικία, αριθμός δοντιών, οστικές ελλείψεις, κακώσεις κ.ά.) των κρανίων σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες ιστορικές πληροφορίες και φωτογραφικές μαρτυρίες που αναφέρονται στα θύματα του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου.
ΗΛΙΚΙΑ ΚΡΑΝΙΑ ΟΡΓΑΝΟ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΥΝ, ΠΡΟΘΑΝΑΤΙΩΝ ΚΑΚΩΣΕΩΝ
ΘΛΩΝ ΤΕΜΝΩΝ ΠΥΡΟΒΟΛΟ ΑΤΑΥΤΟΠΟΙΗΤΟ ΜΕΣ
11+/-9 μ. 1 1 1
15+/-6 μ. 1 1 1
21-25 3 10 2 12
26-30 6 2 14 3 6 25
31-35 2 2 1 1 2 4
41-45 1 1 5 1 7
46-50 2 1 4 2 7
56-60 1 1 1
ΣΥΝΟΛΟ 17 6 34 5 13 58
ΠΟΣΟΣΤΟ 100% 10,4% 58,6% 8,6% 22,4% 100%
Πίνακας 4: Κατανομή των προθανατίων κακώσεων ως προς την ηλικία, τον αριθμό των κρανίων και το είδος του οργάνου της μηχανικής βίας.
ΑΡ. ΠΡΟΘΑΝΑΤΙΩΝ ΚΑΚΩΣΕΩΝ ΑΡΙΘΜΟΣ ΚΡΑΝΙΩΝ ΟΡΓΑΝΟ ΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΒΙΑΣ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΚΩΣΕΩΝ
ΘΛΩΝ ΟΡΓΑΝΟ ΤΕΜΝΩΝ ΟΡΓΑΝΟ ΠΥΡΟΒΟΛΟ ΟΠΛΟ ΑΤΑΥΤΟΠΟΙΗΤΟ ΜΕΣΟ ΣΥΝΟΛΟ ΚΑΚΩΣΕΩΝ
ΜΙΑ 6 2 1 2 1 6
ΔΥΟ 2 1 1 2 4
ΤΡΕΙΣ 2 1 1 4 6
ΠΕΝΤΕ 2 7 3 10
ΕΞΙ 3 1 15 2 18
ΕΠΤΑ 2 3 9 1 1 14
ΣΥΝΟΛΟ 17 6 34 5 13 58
Πίνακας 5: Η κατανομή της συχνότητας των προθανατίων κακώσεων ως προς τον αριθμό των κρανίων και το είδος του οργάνου που τις προκάλεσε.
Με την συνδυασμένη αυτή μελέτη εντοπίσθηκε το κρανίο του οπλαρχηγού του Αρκαδίου Κωνσταντίνου Δασκαλάκη. Αυτό έγινε με τη βοήθεια μιας παλιάς φωτογραφίας με κρανία θυμάτων και μιας υποσημείωσης του Τ. Βενέρη στο βιβλίο του «Το Αρκάδι διά των αιώνων», που αναφέρει τα εξής: «Είναι εξηκριβωμένον ότι ο νεκρός του Κωνσταντίνου Δασκαλάκη παρελήφθη υπό της μητρός αυτού Χαρίκλειας και ενεταφιάσθη εις τον εν Αμνάτω οικογενειακόν αυτής τάφον. Μετά τους Βαλκανικούς πολέμους η αδελφή αυτού Κυριακούλα κατελθούσα εξ Αθηνών εις Αμνάτον μετεκόμισε το κρανίον αυτού εις Αρκάδι. Ετοποθετήθη τούτο εν τη προθήκη του οστεοφυλακείου μετ’ άλλων κρανίων και κατέχει εν αυτή το άκρον δεξιόν της δευτέρας σειράς ( εκ των άνω προς τα κάτω), διακρίνεται δε των λοιπών κρανίων εκ του υπομέλανος χρώματος και της εμφανούς φθοράς λόγω της πολυετούς εν τω τάφω παραμονής αυτού». (Εικ. 11).
Πράγματι τα ιδιαίτεαρ μορφολογικά χαρακτηριστικά του κρανίου 10-Α (Εικ. 12), τα οποία είναι, η εν ζωή γενομένη κάκωση στο θόλο του κρανίου, η οστική έλλειψη στην περιοχή του αριστερού ζυγωματικού οστού και η ύπαρξη ελευθέρων φατνίων και δύο μόνο οπισθίων δοντιών, φαίνεται ότι αντιστοιχούν με τα απεικονιζόμενα στη φωτογραφία του κρανίου της εικόνας του βιβλίου του Τ. Βενέρη. Επίσης το κρανίο 10-Α εκτιμήθηκε ότι ανήκει σε άνδρα, η ηλικία του οποίου προσδιορίστηκε μεταξύ 21-25 ετών. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές ο Κ. Δασκαλάκης ήταν ηλικίας 24 ετών1.
Για την ταυτοποίηση του κρανίου με τη μέθοδο της επιπροβολής10,13 ήταν απαραίτητη η φωτογραφία του Κ. Δασκαλάκη. Η φωτογραφία του οπλαρχηγού βρέθηκε στο βιβλίο του Ι. Μουρέλλου «Η ιστορία της Κρήτης» (Εικ. 13).
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την ταυτοποίηση του κρανίου του Κ. Δασκαλάκη έχει ως εξής:
Πρώτα έγινε η ψηφιοποίηση της αναμνηστικής φωτογραφίας του Κ. Δασκαλάκη με scanner και εισαγωγή της στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. Η φωτογραφία λόγω της παλαιότητας και της πτωχης ποιότητάς της δεν ήταν κατάλληλη να χρησιμοποιηθεί για οποιαδήποτε ανάλυση. Έτσι έπρεπε να γίνει καθαρισμός και επεξεργασία της χωρίς παράλληλα να επηρεασθούν τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Αυτό κατέστη δυνατό με την επεξεργασία της ψηφιοποιημένης φωτογραφίας σε ειδικό πρόγραμμα επεξεργασίας εικόνα Η.Υ το Photo Styler 2.0 TM (Eικ. 14).
Στη συνέχεια το κρανίο που με βάση τα ιστορικά και φωτογραφικά δεδομένα ανήκε στον Κων/νο Δασκαλάκη φωτογραφήθηκε με κλίμακα (Εικ. 12). Ακολούθως έγινε ψηφιοποίηση της φωτογραφίας του κρανίου. Η φωτογραφία του κρανίου εισήχθη σε άλλο ειδικό πρόγραμμα Η/Υ κεφαλομετρικής ανάλυσης (New Ceph, © A. Manios) για να σχεδιαστεί διανυσματικά το περίγραμμα του κρανίου και να καταστεί εφικτό να επιπροβληθεί στην ψηφιοποιημένη και βελτιωμένη φωτογραφία του προσώπου του Κ. Δασκαλάκη.
Αφού δημιουργήθηκε ένα διανυσματικό αρχείο του ιχνογραφήματος του υπό μελέτη κρανίου, έγινε τοποθέτησή του στη βελτιωμένη φωτογραφία χρησιμοποιώντας το ειδικό πρόγραμμα NEW – Ceph. Η χρήση του Η/Υ επέτρεψε μεγάλη ακρίβεια στην επιπροβολή του περιγράμματος του κρανίου πάνω στη βελτιωμένη φωτογραφία κάτι που είναι αρκετά δύσκολο να γίνει με φωτομοντάζ15,16. Από την επιπροβολή διαπιστώνεται πολύ καλή προσαρμογή του περιγράμματος του κρανίου στη φωτογραφία του προσώπου. Φαίνεται πόσο καλά συμπίπτουν και αντιστοιχούν όλα τα χαρακτηριστικά (κόγχοι, ρινικά οστά, ζυγωματικά οστά, θόλος κρανίου, κροταφικές ακρολοφίες) του κρανίου στο περίγραμμα του προσώπου (Εικ. 15). Μαζί με τα άλλα ιστορικά και φωτογραφικά στοιχεία θα πρέπει να δεχτούμε ότι το κρανίο αυτό ανήκει στον οπλαρχηγό Κωνσταντίνο Δασκαλάκη.
Από τη σύγκριση των αποτελεσμάτων της μελέτης των κρανίων με τα ιστορικά δεδομένα και παράλληλα της εποχής, προκύπτουν τα παρακάτω συμπεράσματα:
1. Στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου μεταξύ των θυμάτων υπήρξαν και άμαχοι από τα δύο φύλα και από όλες τις ηλικίες και αυτό συμφωνεί με τις ιστορικές αναφορές και τις μαρτυρίες των αυτοπτών. Έτσι καταδεικνύεται ότι η συγκεκριμένη μάχη είχε τα χαρακτηριστικά όλων των πολεμικών συγκρούσεων που διεξήχθησαν μετά το 17ο αιώνα, και κυρίως μετά τη Γαλλική επανάσταση, η οποία χειραφέτησε πολιτικά τους λαούς της Ευρώπης και καθιέρωσε την έννοια του «ενόπλου έθνους». Ο πόλεμος από περιορισμένες πολεμικές επιχειρήσεις που ήταν μέχρι τότε, έγινε ολοκληρωτικός. Ο ολοκληρωτικός πόλεμος, δηλαδή η «συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα»17 κατά τον Causeqitz (1780-1831), έγινε αγώνας μέχρις εσχάτων ανάμεσα σε λαούς ή έθνη, χωρίς να γίνεται διάκριση μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών στόχων, ενώ σε μερικές περιπτώσεις έχει πάρει τη μορφή γενοκτονίας.
2. Τα κρανιοπροσωπικά γνωρίσματα και τα μετρικά στοιχεία των κρανίων δείχνουν ότι τα άτομα αυτά κατατάσσονται στο μεσογειακό κλάδο της λευκής φυλής και συμφωνούν με τα αποτελέσματα άλλων μελετών που έγιναν σε κρανία Μινωικής εποχής καθώς και με τα ευρήματα ανθρωπολογικής έρευνας σε σύγχρονο Κρητικό πληθυσμό18,19,20.
3. Η ανάδειξη των τραυμάτων της κεφαλής με όπλα της εποχής, ανασυνθέτει ανάγλυφα και με επιστημονικό τρόπο τη συμμετοχή των θυμάτων στο ιστορικό γεγονός του ολοκαυτώματος του Αρκαδίου.
Ορισμένες από τις κακώσεις της κεφαλής, που συνέβησαν κατά τη διάρκεια της ζωής των ατόμων και οι οποίες αναγνωρίσθηκαν στα κρανία των θυμάτων, πρέπει να ερμηνευθούν σαν αποτέλεσμα της δραστηριοποίησης και της συμμετοχής των ατόμων αυτών σε προηγούμενους αγώνες εναντίον των Τούρκων και όχι σαν τυχαίοι τραυματισμοί της καθημερινής δραστηριότητας.
Οι προθανάτιες κακώσεις από τέμνοντα όργανα και από θλαστικά μέσα, υπερτερούν στο σύνολο των προθανατίων κακώσεων αλλά και σε συχνότητα εμφάνισης τους ανά κρανίο, στοιχείο το οποίο επιβεβαιώνει τις μαρτυρίες και τις ιστορικές πηγές για την εκ του συστάδην μάχη που ακολούθησε την άλωση της Μονής, καθώς επίσης χαρακτηρίζει τη σφοδρότητα και βιαιότητα της σύγκρουσης.
4. Η αξιοποίηση των ιστορικών πληροφορικών και φωτογραφικών μαρτυριών από τα βιβλία των Τ. Βενέρη και Ι. Μουρέλλου για τον οπλαρχηγό του Αρκαδίου Κωνσταντίνο Δασκαλάκη, οδήγησαν σε επιτυχή ταυτοποίηση του κρανίου του με την επιστημονικά παραδεκτή μέθοδο της επιπροβολής της φωτογραφίας του κρανίου στη φωτογραφία του προσώπου.
5. Ένα κύριο με γενική εφαρμογή συμπέρασμα είναι ότι η προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων με τη μεθοδολογική σύνθεση διαφορετικών επιστημών, υπογραμμίζει την ενότητα των επιστημών του Ανθρώπου, κάνει μια νέα τοποθέτηση των προβλημάτων, υποδεικνύει μία νέα και όχι οριστική αποτίμηση των γεγονότων, διατηρεί ζωντανή τη σχέση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος και τέλος συμβάλλει σε μία σφαιρική και έγκυρη γραφή της Ιστορίας, αποκλείοντας κάθε είδους και προέλευσης ρητορικούς λόγους για τα ιστορικά γεγονότα.
Η παρούσα μελέτη, η οποία πραγματοποιήθηκε μετά από 130 χρόνια σιωπής των τραγικών πρωταγωνιστών του ολοκαυτώματος, ευλαβικά, αφιερώνεται στη μνήμη των ιερών σκιών του Αρκαδίου.
– Εκφράζουμε τις θερμές ευχαριστίες μας προς τον Ηγούμενο της Μονής Αρκαδίου κ. Άνθιμο Καλπάκη και τον Ιερομόναχο κ. Τίτο Βαμβακά, για την αμέριστη συμπαράσταση και βοήθειά τους σε όλη τη διάρκεια της διεξαγωγής αυτής της μελέτης.
Σημείωση: Οι εκθέτες του παραπάνω κειμένου παραπέμπουν στη βιβλιογραφία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Τ. Βενέρη, Το Αρκάδι διά των αιώνων, Αθήναι 1938.
2. Θεοχ. Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Αθήνα 1986.
3. Ι. Μουρέλλου, Η ιστορία της Κρήτης, Έκδοσις Β΄ Ηράκλειον 1950.
4. Γ. Χρηστάκη, Γ. Πατεράκη, Η Κρήτη και η Ιστορία της, Εκδόσεις Καλέντη, Αθήνα 1995.
5. MD. Grmek, Οι ασθένειες στην αυγή του δυτικού πολιτισμού, Ι. Χατζηνικολή, Αθήνα 1989.
6. W. Spitz, Spitz and Fisher’s Medicolegal Investigation of Death, 3η έκδοση, Charles Thomas, Springfield 1993.
7. K. Simpson, Foresnic Medicine, 8η έκδοση, Edward Arnold, London 1979.
8. Εμμ. Μιχαλοδημητράκη, Σημειώσεις Ιατροδικαστικής και Τοξικολογίας, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα 1987.
9. Γ. Αγιουτάντη, Ιατροδικαστικά Θέματα, 2η έκδοση, Παρισιάνος, Αθήνα 318, 1980.
10. MW. Krogman, The Human Skeleton in Foresnic medicine, Springfield, Illinois, Charles & Tomas, 1978
11. MY El- Najjar, RK . Mc Williams, Forensic Anthropology, Springfield, Illinois, Charles & Tomas, 1978.
12. SL Rogers, The Human Skull, Springfield, Illinois, Charles & Tomas, 1984.
13. JK Reichs, Forensic Osteology, Springfield, Illinois, Charles & Tomas, 1986.
14. Εμμ. Μιχαλοδημητράκη, Ιατροδικαστική των κρανιοεγκεφαλικών κακώσεων, Εκδόσεις Πασχαλίδη, Αθήνα 1986.
15. DH Ubelaker and G. O’ Donnel, Computer – Assisted Facial Reproduction, Journal of Forensic Sciences, JFSCA, 37: 155-162,1992
16. GJ Maat, The positioning and magnification of faces and skulls for photografhic superimposition, Forensic Sci Int, 41: 3. 225-235, 1989
17. C. Clausewitz, Η φιλοσοφία του πολέμου, Εκδόσεις Σ. Τζηρίτα, Αθήναι 1960.
Μάριος Φραγκάκης , Εμμανουήλ Μιχαλοδημητράκης