του Θεόδωρου Πελαντάκη
Φιλολόγου
ΘΕΣΗ ΧΩΡΙΟΥ
Στους νότιους πρόποδες του Κέντρους, ανάμεσα στο λόφο της Κεφάλας και στο ύψωμα –πρόβαρμα- που λέγεται Βίγλα, ανατολικά του ρυακιού – χαράδρας – που μεταφέρει τα χιονόνερα και τα βρόχινα νερά της κορφής του Κέντρους τον Ακουμιανό ποταμό, σχηματίζεται ένας τόπος επίπεδος (σόπατο). Εκεί είναι χτισμένη η Κρύα Βρύση σε υψόμετρο 520μ. από την επιφάνεια του Λιβυκού πελάγους και 1257 μ. χαμηλότερα από την ψηλότερη κορυφή του βουνού.
Πίσω από το χωριό υψώνεται απότομα και μεγαλόπρεπα το Κέντρος και μπροστά του ανοίγεται ευρύς ορίζοντας που διακόπτεται ανατολικά από τον Ψηλορείτη, δυτικά από τον (Α)Σιντέρωτα (υψόμετρο 1170 μ. ) και νοτικά από το χωματόβουνο Βουβάλα (υψόμετρο 967 μ.), στις πλαγιές της οποίας είναι σκαρφαλωμένα το κεφαλοχώρι Μέλαμπες και τα (Πάνω – Κάτω) Σακτούρια. Προς τα Ν.Δ. φαίνεται σε μεγάλη έκταση το Λιβυκό πέλαγος μέχρι το νησί Γαύδος. Στα Ν.Α του ορίζοντα φαίνεται ο λόφος της Φαιστού, μέρος της πεδιάδος της Μεσαράς και , στο βάθος, τα Αστερούσια όρη (Κόφιανας).
Στο κάτω μέρος (κάτω Ρούγα) του χωριού βρίσκεται ένας γιγάντιος βράχος, ο «Χάρακας», που σύμφωνα με μια παράδοση «είναι στοιχειωμένος κι όποιος επιχειρήσει να τον σπάσει θα βρει σύντομα άσχημο θάνατο. Το χωριό απέχει 4, χιλιόμετρα από το Ρέθυμνο και έχει πυκνή συγκοινωνία με την πρωτεύουσα του Νομού (Από 2-4 φορές την ημέρα ανάλογα με την εποχή)
ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ
Άμεσες μαρτυρίες για την ίδρυση του χωριού δεν έχουν γίνει γνωστές. Η προφορική παράδοση (έμμεση ιστορική πηγή) δίδει μερικά στοιχεία καθώς και οι συγγραφή της ιστορίας της Κρύας Βρύσης παρουσιάζει τεράστιες δυσκολίες, γιατί το χωριό είναι σχετικά μικρό και έχει την ίδια τύχη με τους «πολλούς και μικρούς» που, και γράφουν την ιστορία με το αίμα ή το πνεύμα τους όμως μένουν αφανείς και άγνωστοι.
Η μορφολογία της περιοχής μαρτυρεί ότι τον πρώτο (βασικό) κάτοικο του χωριού ενδιέφερε: α) Να είναι το σπίτι του εξασφαλισμένο από επιδρομές κουρσάρων ( που κατάστρεφαν χωριά, όπως τον Άγιο Στέφανο, νοτικά των Σακτουρίων και το Παραχώρι, λίγες εκατοντάδες μέτρα νοτικά – και χαμηλότερα- από την Κρύα Βρύση). β) α είναι κάπως απόμερα για να είναι απρόσβλητο από την επιδημία της πανούκλας. Την άποψη αυτή ενισχύει και το γεγονός ότι η πηγή του χωριού βρίσκεται σε απόσταση 200 περίπου μ., νοτικά (και χαμηλότερα) από το μέρος που χτίστηκε το πρώτο σπίτι. γ) Να είναι απόμερα και μακριά από την άλλη πανούκλα που λεγόταν Φραγκοκρατία. (Οι Ευρωπαίοι! Γενουάτες και Βενετοί, όπως είναι γνωστό, είχαν στην κατοχή τους το νησί από το 1204 μέχρι το 1669, δηλ. 465 χρόνια , έναντι 244 χρόνων της τουρκικής κατοχής, 1669-1913). Σύμφωνα με τη μαρτυρία χωριανού μας: «Λένε πως ήρθενε ένας βοσκός κι έκατσενε επαδά και παντρεύτηκενε κι απόχτησενε απογόνους και μεγάλωσενέ το χωριό».
Νομίζω πως η παρακάτω παρατήρηση βγήκε από περιπτώσεις σαν αυτή της (ίδρυσης της) Κρύας Βρύσης: «Κατά την Ενετοκρατίαν οι κάτοικοι (της Κρήτης) εξ αιτίας και των υφισταμένων πιέσεων, αδικιών, επιβαλλομένων αγγαρειών κλπ. ηναγκάζοντο να καταφεύγουν εις τα ορεινότερα μέρη της νήσου ασχολούμενοι κυρίως με τη κτηνοτροφίαν η οποία κυριαρχεί εις ολόκληρον τον ορεινόν όγκον της νήσου.
ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ, ΤΟ ΚΛΙΜΑ ΚΑΙ Ο «ΒΟΡΕΣ»
Η ονομασία του χωριού προϋποθέτει τη ύπαρξη της πηγής (βρύση) με κρύο νερό. Πραγματικά, η πηγή αυτή βρίσκεται νοτικά του χωριού, στην τοποθεσία. «Κάτω Βρύση» και έχει λίγο νερό αλλά κρύο σαν καταψυγμένο. Απ’ αυτό πήρε το όνομα «Κρύα Βρύση» το χωριό μας.
Το κλίμα της περιοχής είναι πολύ υγιεινό. Είναι θαυμάσια η διαμονή στο χωριό, όταν δεν φυσά ο τύραννος του τόπου βόρειος άνεμος, ο «βορές», που φτάνει στο σημείο να ξεριζώνει ελαιόδεντρα. Ο «βορές» φυσά σε άτακτα χρονικά διαστήματα, , το χειμώνα και το καλοκαίρι, σε όλα τα νότια παράλια της Κρήτης, ίσως λόγω της υπερθέρμανσης των ανέμων στη Β. Αφρική. Ειδικά στο χωριό μας, που δεν είναι παραλιακό (απέχει χιλιόμετρα από την Αγία Γαλήνη και άλλα τόσα, περίπου από τη Σακτουριανή Γιαλιά) ο «βορές» φυσά τόσο δυνατά , ίσως λόγω της διάταξης των κοιλάδων του βουνού και, γενικά λόγω της μορφολογίας της περιοχής, ώστε λέγεται περιπαικτικά πως «ο πατέρας του βορέ είναι από την Κρύα Βρύση και η μάνα του από τα Κεραμέ (ή τα Σελλιά) της ίδιας επαρχίας». Δεν είναι υπερβολικός ο χαρακτηρισμός του «βορέ» σαν δυνάστη της περιοχής, αν λάβομε υπόψη μας πως απ’ αυτόν καθορίζονται : η βλάστηση της περιοχής, τα είδη των καλλιεργειών, οι ασχολίες των κατοίκων και γενικά η όλη οικονομική ζωή. Ακόμη, η αρχιτεκτονική των σπιτιών (είναι λ.χ. αδιανόητο να αφήσει κάποιος πόρτα ή παράθυρο από τη βόρεια πλευρά του σπιτιού).
ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΟΡΑ ΤΗΣ
Η κοινοτική περιφέρεια της Κρύας Βρύσης έχει έκταση χιλιάδες στρέμματα (τετραγωνικά χιλιόμετρα). Σύμφωνα με την απογραφή του 1971, οι καλλιεργούμενες εκτάσεις είναι 6,9 χιλιάδες στρέμματα, οι βοσκότοποι, είναι (κοινοτικοί ) 6,6 χιλ. στρέμ., και (ιδιωτικοί) 2,9 χιλ. στρέμματα. Εκτάσεις καλυπτόμενες από οικοδομές – δρόμους 700 στρέμματα.
ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
Η βλάστηση ήταν μεγάλη στο βουνό, στους πρόποδες και στις ρίζες του, και ο τόπος ήταν πρόσφορος για την κτηνοτροφία. Γι’ αυτό και οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού είχαν την κτηνοτροφία σαν αποκλειστική απασχόλησή τους. Από την αρχή της άνοιξης μέχρι το τέλος του Φθινοπώρου α αιγοπρόβατα έβοσκαν στο βουνό και το υπόλοιπο διάστημα του έτους στα νοτικά , που ήσαν δασώδη, αφού τα ελαιόδεντρα ήσαν ελάχιστα. Επειδή όμως ο πληθυσμός του χωριού αυξανόταν και η κτηνοτροφία δεν έφτανε για να εξασφαλίσει τα αναγκαία στους κατοίκους, άρχισαν να φυτεύουν ελαιόδεντρα και να ξεχερσώνουν τα χωράφια , όπου καλλιεργούσαν δημητριακά .
Πριν από δυο γενιές υπήρχαν 9 μητάτα με 200 αίγες ή πρόβατα το καθένα. Σήμερα μόνο δυο κοπάδια βόσκουν στο Κρυοβρυσανό αόρι, αλλά όλοι σχεδόν που μένουν στο χωριό συντηρούν πρόβατα, από 10 μέχρι 50, οικόσιτα και περιορισμένα σε περιφραγμένα χωράφια. Έτσι , τα έσοδα – λίγα ή πολλά – απ’ αυτή τη σύγχρονη κτηνοτροφική απασχόληση δεν βγαίνουν με πολύ μεγάλο κόπο. Αυτός ο αυτόματος προσανατολισμός της απασχόλησης των σημερινών κατοίκων , του χωριού αποδεικνύει περίτρανα ότι αυτός ο τόπος προσφέρεται βασικά για κτηνοτροφία, όπως υπολόγισαν και οι πρώτοι (βοσκοί) κάτοικοι του χωριού.
Σήμερα τα ελαιόδεντρα (χοντρολιές κυρίως) είναι 30.000(παραγωγικά είναι τα 25.000) και η ετήσια εσοδεία του λαδιού έχει φτάσει στους 253 τόνους . Στα τελευταία χρόνια έχουν φυτευτεί πολλά ελαιόδεντρα πυκνής φυτεύσεως και μεγάλης αποδοτικότητας.
ΠΑΛΙΟΙ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΣ
Στην περιφέρεια της Κρύας Βρύσης υπάρχουν τα ερείπια των παρακάτω παλαιών χωριών, που δεν είναι γνωστό πότε καταστράφηκαν και για ποια αιτία.
- Περαχώρι. Πεντακόσια, περίπου , μέτρα νοτικά του χωριού, Σύμφωνα με μια παράδοση διαλύθηκε από επιδημία πανούκλας , ή κουρσάρικη επιδρομή.
- Άγιος Αντώνιος. Χίλια πεντακόσια, περίπου Ν.Α. του χωριού.
Διακρίνονται τα χαλάσματα των σπιτιών και μνήματα. Διασώζεται η εκκλησία του Αγίου Αντωνίου που επισκευάστηκε το 1970 με συνεισφορά των κατοίκων της Κρύας Βρύσης.
- Γέροντες. Δυο περίπου χιλιόμετρα νοτικά του χωριού. Διακρίνονται υπολείμματα σπιτιών. Η εκκλησία του χωριού (Αγία Κυριακή) που είχε χαλάσει πριν από 80 περίπου χρόνια ανακαινίστηκε με έξοδα του Δημόκριτου Φωτάκη το 1971
- Κάτω Κέρας. Τρία περίπου χιλιόμετρα ΝΔ του χωριού. Διακρίνονται υπολείμματα σπιτιών (στην τοποθεσία «Καταλύματα»). Σώζεται η εκκλησία του χωριού, που επισκευάστηκε το 1972 με έξοδα της Ενορίας. Στην απογραφή του 1659 το χωριό είχε 5 σπίτια.
- Κλαπατάς. Τρία περίπου χιλιόμετρα ΝΑ του χωριού, πολύ κοντά στο χωριό Ορνέ. Σώζονται ερείπια του χωριού και της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου. Επίσης τα θεμέλια του «Αρχοντικού». (Μόνο σ’ αυτό το χωριό της περιφέρειας υπήρχε «Αρχοντικό».
Εκτός από τις εκκλησίες που αναφέρθηκαν παραπάνω υπάρχουν ακόμη: Στη Νέα Κρύα Βρύση ο Άγιος Ευμένιος. Χτίστηκε το 1959 με έξοδα της διαθήκης του Δαμουλή Λαγουδάκη (Κρυοβρυσανού που πέθανε στην Αμερική). Είναι σταυροειδής με τρούλο, μοναδική εξαίρεση από τις εκκλησίες της Κοινοτικής περιφέρειας που είναι μονόκλιτες (ρυθμού Βασιλικής ), όπως και ο περισσότερες εκκλησίες της επαρχίας. Μέσα στην Κρύα Βρύση υπάρχει ο Άγιος Νικόλαος. Στη θέση της παλαιάς εκκλησίας κτίστηκε δίκλιτη με αμφικλινή στέγη. Ισοπεδώθηκε από τους Γερμανούς το 1944 και ξαναχτίστηκε – με συνεισφορά των κατοίκων και μ έσοδα από εράνους- το 1950 . Είναι ρυθμού Βασιλικής, μονόκλιτη και καμαροσκέπαστη . Στο νεκροταφείο του χωριού , στην τοποθεσία «Σελλί» υπάρχει η εκκλησία του Αγίου Πνεύματος που χτίστηκε το 1918 και συντηρήθηκε το 1979 – 80.
ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΣΥΝΟΙΚΙΣΜΟΥ
Η Κοινότητα της Κρύας Βρύσης ιδρύθηκε το 1925 με το Δ. 26.1.1925 Φ.Ε.Κ. Α΄, 27/1925. Σήμερα συναποτελούν την ομώνυμη Κοινότητα το χωριό Κρύα Βρύση και ο συνοικισμός «Νέα Κρύα Βρύση». Ο συνοικισμός χτίστηκε το 1946 – 48, από το (τότε) Υπουργείο Ανοικοδομήσεως, στην τοποθεσία «Συκιάς Νερό», ένα χιλιόμετρο ΝΔ του παλιού χωριού. Τα σπίτια («πυρήνες») διανεμήθηκαν σε μερικούς κατοίκους του χωριού, που τα σπίτια τους είχαν ισοπεδωθεί από τους Γερμανούς το (1914). Είναι κοινή πίστη πως αυτό εζημίωσε πολύπλευρα, επειδή : α) Το κλίμα και η τοποθεσία στου συνοικισμού δεν είναι τόσο καλά, όσο του παλαιού χωριού. β) Οι χώροι των σπιτιών δεν επαρκούσαν για τη στέγαση αγροτικής οικογένειας. Έτσι, όσοι πήραν σπίτια, ή δεν κατοίκησαν καθόλου, ή τα εγκατέλειψαν πολύ σύντομα, ή υποβλήθηκαν σε έξοδα και κόπους για να χτίσουν προσθήκες στα υπάρχοντα δωμάτια. γ) Συντέλεσε στη διαίρεση και αποδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού του χωριού . Αν το Κράτος έδιδε τα ίδια χρήματα στους δικαιούχους, με κριτήρια αντικειμενικά για να ξαναχτίσουν τα ισοπεδωμένα σπίτια τους, τότε και σωστό χωριό θα γινόταν και χρήματα θα περίσσευαν γι αποχέτευση (ακόμη δεν έχει γίνει στο χωριό), διαμόρφωση δρόμων, πλατειών κ.α.
ΓΡΑΠΤΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΧΩΡΙΟ
Η παλαιότερη , γνωστή σε μας, γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη της Κρύας Βρύσης (και δύο πλησιόχωρων χωριών: Κάτω Κέρας και Γέροντες) υπάρχει στην απογραφή (του 1583) του Καστροφύλακα . (Τα στοιχεία προέρχονται από ανέκδοτη εργασία του κ. Στέργιου Σπανάκη). Σύμφωνα λοιπόν με τη μαρτυρία αυτή τα τρία χωριά είχαν τον παρακάτω πληθυσμό
Άντρες Γυναίκες Παιδιά
Κρύα Βρύση 26 29 19
Κάτω Κέρας 13 19 19
Γέροντες 19 22 22
Άλλη μαρτυρία (του 1930) μας πληροφορεί ότι «….. στο χωριό Άγιο Βασίλειο, όπου συγκεντρώνονται οι προνομιούχοι … υπάγονται τα χωριά: Κρύα Βρύση , Γέροντες, Κάτω Κερέ (=Κάτω Κέρας)». Μια μαρτυρία του 1659 μας πληροφορεί , σχετικά με τον αριθμό των σπιτιών, ότι η Κρύα Βρύση είχε 20 και ο Κάτω Κέρας 5 σπίτια . Από τη χρονολογία αυτή μέχρι την επανάσταση του 1821 δεν είναι γνωστές μαρτυρίες για το χωριό. Για τη συμμετοχή του στον αγώνα έχουμε αρκετές μαρτυρίες:
α) «Η Κρύα Βρύσις, πατρίς του Ιωάννου Ασουμανή , όστις διά λίθου ετίναξε τον Χάνταλην νεκρόν από του ίππου».
β) «Πλησίον των Μελάμπων κατεστράφη ο Χάνταλις τω 1822 με 1.400 Τούρκους, Κρύα Βρύσι, πατρίς του Ασουμανή, του φονεύσαντος τον Χάνταλιν»
Για τη συμμετοχή του χωριού στον ξεσηκωμό του 1866-69 έχομε επίσημη μαρτυρία, επιστολή του Πρόξενου στα Χανιά Νικόλαου Σακόπουλου στον τότε Υπουργό Εξωτερικών Πέτρο Δεληγιάννη (ημερομηνία: 1 Ιουλίου 1868).
«Εν τούτοις δεν δύναμαι ν’ αποσιωπήσω υμίν ότι η επανάστασις διατρέχει νέαν κρίσιν, εφ’ ης επικαλούμαι… Αρχηγοί και αντιπρόσωποι της νήσου…. Συνέρχονται εις γενική συνέλευσιν….. εν τω χωρίω του τμήματος Ρεθύμνου Κρύα Βρύση». Η προφορική παράδοση μαρτυρεί ότι κάτοικοι του χωριού έλαβαν μέρος στην πολιορκία του Αρκαδιού (1866). Επίσης πολλοί πήγαν εθελοντές στο Μακεδονικό αγώνα (1904 κ.ε.) και στη Μάχη της Κρήτης (1941).
ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
Η πληθυσμιακή εξέλιξη της Κρύας Βρύσης φαίνεται από τα παρακάτω στοιχεία :
1890 Κάτοικοι 327
1928 Κάτοικοι 423
1940 Κάτοικοι 432
1951 Κάτοικοι 374
1961 Κρύα Βρύση κάτοικοι 267
Νέα Κρύα Βρύση κάτοικοι 93
1971 Κρύα Βρύση κάτοικοι 199
Νέα Κρύα Βρύση κάτοικοι 44
ΜΟΝΙΜΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΤΩΝ ΚΑΤΑΤΡΕΓΜΕΝΩΝ
Δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί πόσα χρόνια πριν από το 1583 χτίστηκε η Κρύα Βρύση. Αυτό είναι ένα πρόβλημα που θα μας απασχολήσει αργότερα. Κατά τους μέχρι τώρα υπολογισμούς μας, το χωριό πρέπει να δημιουργήθηκε την εποχή της Βενετοκρατίας. Ήταν πάντοτε, λόγω της φύσεως των κατοίκων και της περιοχής, ένα χωριό – καταφύγιο για κάθε καταδιωκόμενο από τους δυνάστες του μαρτυρικού τόπου μας. Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες στο χωριό δεν κατοίκησαν ποτέ ούτε Βενετοί ούτε Τούρκοι. Τούτο επιβεβαιώνεται και από την έλλειψη ξενόγλωσσων τοπωνυμίων στη περιφέρεια του.
Για την φιλελεύθερη και αντιστασιακή διάθεση των κατοίκων της η Κρύα Βρύση έχει καεί οκτώ φορές (από Βενετούς, Τούρκους και Γερμανούς. Φημισμένο και τιμημένο ήταν πάντοτε το «Κρυοβρυσανό μπαϊράκι».
ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ 22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944 ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ
Η τελευταία καταστροφή του χωριού έγινε :
«Εις το σαραντατέσσερα, σ’ τσ’ εικοσιδυό τ’ Αυγούστου την Τρίτη το ξημέρωμα γίνει το πράμα τούτο»
Το ολοκαύτωμα αυτό δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός , αφού την ίδια μέρα , «Γύρω τριγύρω στο βουνό εφρά χωριά καήκαν», αλλά εντάσσεται στο γενικό πλαίσιο της αντίστασης του λαού στον (κάθε) κατακτητή. Η αντίσταση του ελληνικού λαού στον τελευταίο πόλεμο άρχισε στις 28 του Οκτώβρη 1940 και δεν σταμάτησε παρά μόνον όταν έφυγαν οι Γερμανοί από τον τόπο μας . Στην Κρήτη, η αντίσταση άρχισε την ίδια μέρα και εντάθηκε στη θρυλική «Μάχη της Κρήτης» (20-30.5.1941). Άλλαξε μορφή και συστηματοποιήθηκε μετά την κατάχτηση του νησιού από τους Γερμανούς με πρώτη εκδήλωση την απόκρυψη, φιλοξενία και φυγάδευση (από τα νότια παράλια) των Άγγλων, Αυστραλών και Νεοζηλανδών στρατιωτών που δεν παραδόθηκαν στους Γερμανούς. Άλλες μορφές αντίστασης ήταν : η δημιουργία αντάρτικων ομάδων,η οργάνωση δολιοφθορών σε βάρος του καταχτητή, οι εκτελέσεις μεμονωμένων στρατιωτών, η απόκρυψη και διατροφή Ελλήνων και ξένων ανταρτών. Μια σημαντική μορφή αντίστασης ήταν η σωστή διαφώτιση του λαού, που, καθώς ζούσε απομονωμένος στα χωριά και ήταν μονόπλευρα ενημερωμένος από το ραδιόφωνο (που διατυμπάνιζε μέρα – νύχτα όσα εξυπηρετούσαν τους τυράννους ), περίμενε σαν το «μάννα εξ ουρανού» ένα δελτίο από τα «παράνομα» ραδιόφωνα , που παράτολμοι πατριώτες συντηρούσαν με καθημερινό κίνδυνο της ζωής τους.
Σ’ όλα , σχεδόν , τα είδη της αντίστασης έλαβαν μέρος οι Κρυοβρυσανοί, που η παλληκαριά τους είναι ξακουστή. Σ’ όλο το διάστημα της κατοχής το ραδιόφωνο ήταν η πηγή για σωστή πληροφόρηση της περιοχής, που ήταν γεμάτη από αντάρτες (Έλληνες ή Άγγλους) που τροφοδοτούνταν από τους χωριανούς και έμεναν σε σπηλιάρια του βουνού ή ακόμη και μέσα στο χωριό μας. Και , φυσικά, δεν αγνοούσαν οι Κρυοβρυσανοί τις συνέπειες αν οι κατακτητές ανακάλυπταν αυτή τη δραστηριότητά τους. Χρειάζεται τόμος ολόκληρος για να γραφούν οι δραστηριότητες των Κρυοβρυσανών στα πλαίσια της αντίστασης του Ελληνικού λαοί κατά των Γερμανών.
Δεν έλειπαν βέβαια οι καλοθελητές και οι «φίλοι προσκείμενοι» προς τους καταχτητές. Γι’ αυτό και τα αντίποινα των Γερμανών ήσαν πολύ σοβαρά: εγκατάσταση (περιοδεύοντος) φυλακίου, συλλήψεις για εκφοβισμό και συστάσεις, μεταφορά ανδρών στο Ρέθυμνο και κλείσιμο στη Φορτέτζα , χωρίς συγκεκριμένη κατηγορία.
Μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε (26 Απριλίου 1944), τα αντίποινα των Γερμανών έγιναν με σατανικό προγραμματισμό: Από τις ανακρίσεις προχώρησαν στα πρωτάκουστα βασανιστήρια για να καταλήξουν σε ομαδικές εκτελέσεις και πυρπολήσεις χωριών. Πρώτα καταστράφηκαν τα Σακτούρια (5 του Μάη) και γιατί από εκεί διοχετεύτηκαν όπλα στα βουνά. Η Κρύα Βρύση δεν μπορούσε να ξεφύγει από αυτό το μαρτύριο, αν και οι κομάντος – Έλληνες και Άγγλοι- που έκαμαν αυτό το πολυσυζητημένο εγχείρημα , δεν πέρασαν από το χωριό μας. Η καταστροφή της Κρύας Βρύσης έγινε με σχέδιο σατανικό και ταυτόχρονα με άλλα επτά χωριά (ή συνοικισμούς) του Αμαρίου: Γερακάρι, Καρδάκι, Σμιλές, Γουργούθοι, Βρύσες, Δρυγιές και Άνω Μέρος.
Τα γεγονότα εκτυλίχτηκαν – σύμφωνα με μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων- ως εξής:
Πριν από τα χαράματα της Τρίτης, 22 Αυγούστου 1944, ακούστηκαν πυροβολισμοί δυτικά του χωριού μας. Λίγοι τις άκουσαν, μα δεν έδωσαν σημασία, αού οι πυροβολισμοί ήταν κάτι το συνηθισμένο για κείνη την εποχή, όπως ήσαν συχνές και οι επισκέψεις των Γερμανών στα χωριά για να πάρουν άντρες «για τα έργα».
Ελάχιστοι χωριανοί έφυγαν, ίσως από κάποια προαίσθηση οδηγούμενοι. Άλλοι συγκεντρώθηκαν σ’ ένα καφενείο και , αφού αντάλλαξαν απόψεις για τους πυροβολισμούς που είχαν ακουστεί, κατάληξαν στο συμπέρασμα πως δεν υπήρχε κίνδυνος , γι’ αυτό και γύρισαν στα σπίτια τους. Σε λίγη ώρα όμως ολόκληρο το χωριό βρέθηκε περικυκλωμένο αππο ειδικά εκπαιδευμένους στρατιώτες, περίπου 350.
Πολύ λίγοι πρόλαβαν να ξεφύγουν από τον κλοιό , μερικοί είχαν ήδη φύγει για να πάνε στα περβόλια (να ποτίσουν) ή είχαν διανυκτερεύσει στην εξοχή για να μαζέψουν χαρούπια από μακρινές περιουσίες. Όλοι οι άλλοι οδηγήθηκαν βίαια στο Δημοτικό Σχολείο που τότε ήταν στην πλατεία τους χωριού . Τους άντρες τους ξεχώρισαν από τα γυναικόπαιδα και τους οδήγησαν στην εκκλησία. Εκεί έγινε ονομαστικό προσκλητήριο των καλύτερων ανδρών του χωριού μας και συμπληρώθηκε ο προκαθορισμένος αριθμός των μελλοθανάτων, αφού βρέθηκαν αναπληρωματικοί για όσους απουσίαζαν. Αξίζει να τονιστεί ότι είχε προκαθοριστεί να θανατωθούν 30 χωριανοί μας, καθορισμένοι όμως και γραμμένοι σε ειδικές καταστάσεις, όπως μαρτυρούν αυτόπτες μάρτυρες. Δεν είναι παράλογο να υποθέσει κανείς ότι δεν αποκλείεται να είχαν συνταχτεί αυτές οι καταστάσεις από δοσίλογους και συνεργάτες των Γερμανών. Αφού μετάφεραν τους άντρες στην εκκλησία , και μέχρι να γίνει η διαλογή των μελλοθάνατων , έδωσαν διαταγή στις γυναίκες να πάρουν μαζί τους ό,τι μπορούσαν να σηκώσουν και να φύγουν – με συνοδεία- για το Σπήλι. Σε απερίγραπτες σκηνές έγινε η αποχώρηση των γυναικών από την πλατεία , γιατί όλοι έβλεπαν πως θα γίνει μεγάλο κακό. Μετά τη διαλογή των μελλοθάνατων, οι υπόλοιποι άντρες του χωριού, ( και οι άλλοι από τα γύρω χωριά που είχαν μεταφερθεί από τους Γερμανούς για «κάλυψη» ή για εφεδρεία ), μεταφέρθηκαν με συνοδεία στη διακλάδωση του δρόμου για την Κρύα Βρύση . Από εκεί με αυτοκίνητα, και ένοπλους φρουρούς, οδηγήθηκαν στο Σπήλι, όπου είχαν οδηγηθεί προηγουμένως τα γυναικόπαιδα. Αφού τους συγκέντρωσαν όλους έξω από το Δημοτικό Σχολείο Σπηλίου, τους είπαν πως είναι απαγορευμένη ζώνη η Κρύα Βρύση και όποιος πλησιάσει θα θανατωθεί . Ακόμη, πως μπορούν να πάνε στα γύρω χωριά.
Κατά το απόγευμα (5μ.μ περίπου), σύμφωνα με πληροφορίες μαρτύρων αξιόπιστων , έγινα η εκτέλεση. Δεν σώθηκε κανείς αυτόπτης μάρτυρας. Συνάγεται όμως πως οι μελλοθάνατοι οδηγήθηκαν στο (τότε) Κοινοτικό Γραφείο και αφού έριξαν οι Γερμανοί κάποια πολύ δυνατή εκρηκτική ύλη (ίσως μελανίτιδα) την πυροδότησαν και σε λίγα δευτερόλεπτα τα πάντα έγιναν στάχτη. Τόσο υψηλή θερμοκρασία αναπτύχθηκε , ώστε και τα οστά των αγωνιστών της ελευθερίας αποτεφρώθηκαν και ελάχιστα μόνο βρέθηκαν (στην ανάχωση που έγινε το 1948) και είναι τοποθετημένα σε ειδικές θήκες του μνημείου των πεσόντων που φιλοτεχνήθηκε από το γλύπτη Γιάννη Κανακάκη και βρίσκεται σήμερα στην μέση της ευρύχωρης πλατείας του χωριού. Κανένας , φυσικά , δεν ήταν βέβαιος για την τύχη όσων κράτησαν οι Γερμανοί στο χωριό. Όσα εκτέθηκαν παραπάνω έγιναν γνωστά πολύ αργότερα. Η αγωνία όλων, λοιπόν, ήταν συγκεντρωμένη στο πως θα σώσουν τους «κρατούμενους». Διαδόθηκε πως τους πήγαν στις φυλακές της Αγιάς στα Χανιά ή στη Γερμανία. Άρχισε η αγωνιώδης αναζήτηση. Στο μεταξύ οι εκπρόσωποι του « ευρωπαϊκού πολιτισμού», έχοντας αυστηρά αποκλεισμένο το χωριό, με ειδικά συνεργεία κατεδαφίσεως άρχισαν να το ισοπεδώνουν . Άρχισαν από την ανατολικά η άκρη του χωριού, αφού προηγουμένως έπαιρναν από τις αποθήκες των σπιτιών τα εισοδήματα που ο τίμιος ιδρώτας των Κρυοβρυσανών είχε μαζέψει. Η πυρπόληση του χωριού διάρκεσε μέρες . Η αγωνία των ξεσπιτωμένων χωριανών είχε κορυφωθεί, γιατί εκτός από τον καημό για τους 35 αγνοούμενους έβλεπαν τα σπίτια τους να γίνονται στάχτη και δεν τολμούσαν να επιτεθούν στους Γερμανούς, γιατί νόμιζαν πως ζούσαν ακόμη οι αγνοούμενοι και θα έχαναν τη ζωή τους, από ένα τέτοιο τόλμημα. Ακόμη, και οι αντάρτικες ομάδες που επίμονα ζήτησαν να τους επιτραπεί να επιτεθούν στους Γερμανούς, συνάντησαν την άρνηση των ξεσπιτωμένων χωριανών.
Η εγκληματική δραστηριότητα των Γερμανών στα 8 χωριά του Δέντρους έγινε γνωστή από τον Τύπο, όπου δημοσιεύτηκε σχετική «Γνωστοποίησι» του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης.
Στον παρακάτω πίνακα αναγράφονται τα στοιχεία των θυμάτων της γερμανικής θηριωδίας της Κρύας Βρύσης.
ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΗΣ 22ας ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944
| Ονοματεπώνυμο | Όνομα Πατέρα | Έτος γεννήσεως | Επάγγελμα |
| 1.Ασουμανάκης Γιώργος
2. Ασουμανάκης Μιχαήλ 3. Βαβουράκης Γεώργιος 4. Βαβουράκης Εμμανουήλ 5.Βαβουράκης Ευάγγελος 6. Βαβουράκης Ιωσήφ 7.Βαβουράκης Μιχαήλ 8.Κανακάκης Γεώργιος 9.Κανακάκης Εμμανουήλ 10. Κανακάκης Ηλίας 11. Κανακάκης Ιωσήφ 12.Λαγουδάκης Γεώργιος 13.Λαγουδάκης Μανούσος 14.Λαμπάκης Νικόλαος 15.Λεβεντάκης Γεώργιος 16. Λεβεντάκης Εμμανουήλ 17.Λεβεντάκης Εμμανουήλ 18.Μανουσάκης Γεώργιος 19.Μανουσάκης Ελευθέριος 20.Μανουσάκης Οδυσεύς 21.Μανουσάκης Χαράλαμπος 22.Μαυροτσουπάκης Εμμ. 23.Πετρακάκης Γεώργιος 24.Πετρακάκης Εμμανουήλ 25.Πετρακάκης Ευάγγελος 26.Πετρακάκης Κων/νος 27.Πετρακάκης Μιχαήλ 28.Πιτσιδιανάκης Αντώνιος 29.Πιτσιδιανάκης Κων/νος 30.Σαρτζετάκης Γεώργιος 31.Φωτάκης Εμμανουήλ 32.Φωτάκης Ιωάννης 33.Ψυχαράκης Βασίλειος 34.Ψυχαράκης Γεώργιος 35. Ανυφαντάκης Ιωάννης
|
Μιχαήλ
Κων/νος Ιωάννης Ιωάννης Πέτρος Ηλίας Ηλίας Ηλίας Κων/νος Γεώργιος Κων/νος Παντελής Παντελής Γεώργιος Μιχαήλ Μιχαήλ Νικόλαος Νικόλαος Οδυσεύς Νικόλαος Νικόλαος Μιχαήλ Νικόλαος Πέτρος Πέτρος Πέτρος Γεώργιος Μιχαήλ Γεώργιος Νικόλαος Κων/νος Κων/νος Στυλιανός Ιωάννης Εμμανουήλ
|
1917
1892 1912 1917 1908 1892 1889 1883 1914 1918 1910 1910 1914 1925 1922 1925 1915 1905 1925 1896 1906 1905 1901 1904 1900 1902 1904 1907 1909 1889 1910 1915 1915 1924 1914
|
Γεωργός
Αγροφύλακας Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Αγροφύλακας Γεωργός Ζαχαροπλάστης Γεωργός Γεωργός Βοσκός Γεωργός Υποδηματοποιός Γεωργός Βοσκός Βοσκός Βοσκός Βοσκός Γεωργός Γεωργός Επιλοχίας Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός Καφετζής Γεωργός Γεωργός Γεωργός Γεωργός
|
Την Τρίτη 29.8.1944, τη νύχτα, οι Γερμανοί εξαφανίστηκαν από το χωριό που το είχαν μετατρέψει σε ένα σωρό ερειπίων. Ψάχνοντας σ’ αυτά οι χωριανοί , αντίκρισαν με συντριβή καρδιάς τα λείψανα των 35 που μέχρι τότε ήλπιζαν πως ήταν ακόμη στη ζωή. Σύντομα τους ετοίμασαν μνημόσυνο αλλά παράλληλα έπρεπε να αναζητήσουν στέγη, αφού δεν ήταν δυνατό να μείνουν στο ισοπεδωμένο χωριό, και ο χειμώνας επλησίαζε. Ζήτησαν και βρήκαν στέγη και άσυλο στα γύρω χωριά, που οι κάτοικοι τους έδειξαν φιλόξενη διάθεση και αδελφική συμπαράσταση την τρομακτική συμφορά που χτύπησε το χωριό μας.
ΑΓΩΝΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ
Την αρχή της άνοιξης του επόμενου χρόνου άρχισαν να σκάβουν τα ερείπια του μαρτυρικού χωριού για να το ξαναδημιουργήσουν . Με φοβερές θυσίες, στερήσεις και κόπους άρχισε να ξαναχτίζεται το χωριό, αλλά ο πόνος από το χαμό των 35 ήταν απαρηγόρητος. ‘Ήταν απερίγραπτο το χτύπημα του χωριού από την απώλεια των 35 συγχωριανών, γιατί ολόκληρες οικογένειες σχεδόν ξεκληρίστηκαν, μάνες έμειναν χωρίς παιδιά, γυναίκες χωρίς τους συζύγους τους , αδέρφια χωρίς τους αδερφούς τους και παιδιά , αρκετά παιδιά, χωρίς πατέρα.
Με μεγάλο αγώνα το χωριό άρχισε να δημιουργείται από τη στάχτη. Οι χωριανοί, βοηθώντας ο ένας τον άλλο, ξανάχτισαν πολλά σπίτια. Το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως έχτισε το συνοικισμό «Νέα Κρύα Βρύση», για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Πολλά σπίτια διατηρούνται στην κατάσταση που τα άφηκαν οι Γερμανοί , γιατί ο πληθυσμός του χωριού λιγόστεψε σημαντικά από δύο λόγους . Ο ένας είναι η εκτέλεση των 35 και ο άλλος η απομάκρυνση πολλών από το χωριό για αναζήτηση καλύτερης τύχης σε κάποιο αστικό κέντρο ή σε κάποια άλλη χώρα.
ΦΘΙΝΕΙ ΤΟ ΚΥΤΤΑΡΟ ΤΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Με το ρεύμα αυτό της μετανάστευσης, έφυγαν λίγοι για το εξωτερικό (Γερμανία, Αμερική, Αυστραλία) και πολλοί στο Ρέθυμνο και στην Αθήνα (εσωτερική μετανάστευση). Μεγάλος είναι και ο αριθμός των Κρυοβρυσανών που έφυγαν για να σπουδάσουν και να σταδιοδρομήσουν σαν επιστήμονες.
Έτσι, το χωριό μας έχει την ίδια τύχη με χιλιάδες χωριά του τόπου μας , που συνεχώς φθίνουν. Και αυτό είναι το ιδιαίτερα ανησυχητικό, γιατί καταστρέφεται ανεξέλεγκτα το κύτταρο του νεοελληνικού πολιτισμού, που λέγεται χωριό, χωρίς να βρίσκεται κάποιο στοιχείο που να το υποκαθιστά.
ΠΑΡΗΓΟΡΑ ΣΗΜΑΔΙΑ
Η Κρύα Βρύση σήμερα αγωνίζεται, σ’ αυτή τη δύσκολη για τα χωριά εποχή, να επιζήσει.
Η περίπτωση του χωριού μας αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα για κοινωνιολογική έρευνα και συναγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων πάνω στο πρόβλημα της απασχόλησης του πληθυσμού μετά τη συνταξιοδότηση . Παρατηρείται δηλαδή ότι όσοι ξεκίνησαν (ανατράφηκαν) με γεωργικές εργασίες ( πέρασαν την παιδική ηλικία σε γεωργικό περιβάλλον) και στη συνέχεια σταδιοδρόμησαν σ’ ένα αστικό επάγγελμα , μετά τη συνταξιοδότησή τους ξαναγυρίζουν στις ασχολίες των παιδικών τους χρόνων, άσχετα αν ο γεωργικός κλήρος τους είναι μικρός ή μεγάλος. Ακόμη πολλοί απ’ όσους έχουν φύγει από το χωριό , συνεχίζουν με μεγάλες θυσίες να καλλιεργούν τις περιουσίες τους . Αυτά είναι στοιχεία που επιτρέπουν να πιστεύουμε πως η παραδοσιακή γεωργική παραγωγή, παραλλαγμένη λίγο, θα διατηρηθεί μερικές γενεές ακόμη.
Στις προσπάθειες της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, που σχεδόν αβοήθητη, κάνει άτολμα βήματα προστέθηκε από το 1978 ο
«Εκπολιτιστικός Σύλλογος οι 35 εθνομάρτυρες». Ο Σύλλογος αγωνίζεται να συντονίσει τις ενέργειες της νεολαίας του χωριού αλλά και των «απανταχού Κρυοβρυσανών» για την προκοπή του χωριού μας. Και είναι παρήγορες οι ενδείξεις, για πολλούς λόγους αλλά και γιατί ο τουρισμός δεν έχει ανακαλύψει (και φθείρει) το χωριό μας, που θα συνεχίσει τη λαμπρή παράδοση της φιλοξενίας, της λεβεντιάς και της ανθρωπιάς.