Του+Σπύρου Απ. Μαρνιέρου
Συμπληρώνονται ακριβώς τέσσερις δεκαετηρίδες, τον Αύγουστο
τούτου του χρόνου, από τη ολοκαύτωση του Κέντρους. Του
τραγικότερου και συγκλονιστικότερου επεισοδίου της Γερμανικής
κατοχής στα Ρεθεμνιώτικα, εννιά περίπου εβδομάδες,
προηγουμένως από τη σύμπτυξη των εχθρικών στρατευμάτων στη
δυτική Κρήτη 1 !
Με σατανική μεθοδικότητα εξαιτίας της απαγωγής Του Γερμανού
στρατηγού Κράϊπε (Απρίλη 1944) εκδικούμενοι συγχρόνως οι
ναζήδες και το ακατάβλητο αντιστασιακό σθένος του Κεδριανού
πληθυσμού, ανενόχλητοι, ωσάν να επρόκειτο περί αοράτων
δαιμόνων λόγω και της πλήρους στην περιοχή μας, αποδιοργάνωσης
στον τομέα της εγρήγορσης, παρα τις αναμενόμενες επιδρομές των
κατακτητών, ύστερα από τις ξεκάθαρες απειλές των Αρχών Κατοχής
με τα σκληρότερα αντίποινα εναντνίον όσων θα βουηθούσαν τους
απαγωγείς (πως τους έμαθαν είανι άλλη υπόθεση) και την έναρξη
υλοποίησης των απειλών τους σε άλλες περιφέρειες, ένοχες έναντι
των Γερμανών με ταυτόσημες προς τις δικές μας «κατηγορίες» –
συμπαράσταση προς τους απαγωγείς και συνεχής αντιστασιακή
παρουσία- που υπέστησαν πάντως, από καλύτερη προνοητικότητα,
της αναπόφευκτες απώλειες, ισοπέδωσαν επτά χωριά στο Αμάρι (
Γερακάρι, Γουργούθους, Καρδάκι, Ανω Μέρος) και την Κρύα Βρύση
του Αγίου Βασιλείου.
Από τους άνδρες που εγκλωβίστηκαν στο σύνολό τους σχεδόν,
καθώς απορφανισμένοι από τους φυσικούς των ηγήτορες 2 και
μοιραίως ανυποψίαστοι και απροβλημάτιστοι στην κρισιμότερη
περίοδο, που εγκυμονούσε πολλούς κινδύνους και από τη
διαφαινόμενη υποχώρηση των Γερμανικών Δυνάμεων – στις
περιπτώσεις αυτές εφαρμόζονται συνήθως μέτρα τρομοκρατίας –
ξεδιαλέκτηκαν, προδομένοι για την αντιστασιακή τους δράση από
1 Από το Ρέθυμνο αποχώρησαν τα Γερμανικά Στρατεύματα Παρασκευή 13 Οκτωβρίου 1944. Βλπ.
Περ. «Προμηθεύς ο Πυρφόρος», τ. 31/1982 σελ. 258
2 Λόγω της συστηματικής καταδίωξης τους από τους Γερμανούς προς το τέλος του ’43, έγινε
αναπόφευκτη η αναχώρηση για την Αίγυπτο του Αλέξανδρου Κοκονά και Γιώργη Κουτελιδάκη
(Γερακαρι) και του Παπα Κυριάκου Κατσαντώνη (Ανω Μέρος. Βλ. Σπύρου Απ. Μαρνιέρου . η
Αντίσταση στο Αμάρι, σελ. 68,71,72.
δικούς μας άτιμους και διπλούς ξένους πράκτορες και εκτελέστηκαν,
με τον αγριότερο τρόπο, εκατό πενήντα εννιά και έξι γυναίκες!
Βρισκόμαστε λοιπόν προ εκτελεσμένων κατόπιν επιλογής με
κριτήριο την αντιστασιακή τους δράση, που σημαίνει στην ουσία ότι
δεν πρόκειται περί θυμάτων από τον άμαχο πληθυσμό. Και γίνεται η
διάκριση, όχι προς θεού για να υποτιμήσουμε τους νεκρούς αυτής
της κατηγορίας. Απλώς για να επισημάνουμε με πιο ευδιάκριτο
τρόπο, ότι από τους εκτελεσμένους στο Κέντρος ( ο μεγαλύτερος
αριθμός) υπήρξαν εθελοντές – οργανωμένοι στον κοινό αγώνα κατά
του ολοκληρωτισμού, από το επικινδυνότερο πόστο της Εθνικής μας
Αντίστασης. Να κινούν τον Αγώνα στα πόδια και στην «μπούκα’ του
εχθρού. Απροστάτευτοι από τ εξωτερικά σύμβολα του πολέμου
(τουφέκια και φυσεκλίκια), πολύ πιο ευάλωτοι να πληρώσουν με το
υπέρτατο αγαθό τον πατριωτισμό τους. Και να πούμε ακόμη πως η
μοίρα αυτών των Αγωνιστών, που αριθμούν αμέτρητους νεκρούς
στη Κρήτη και την άλλη Ελλάδα, είναι να παραμένουν συγκριτικά με
τους άλλους εμπόλεμους αβοήθητοι όταν διατρέχουν τον έσχατο
κίνδυνο. Πως να μην αποφύγουν και οι εκτελεσμένοι στο Κέντρος; Το
έπαθλο της προσφοράς τους στο συμμαχικό Αγώνα και να
διατηρηθεί αλώβητη η αξιοπρέπεια της Κρήτης, ήταν να
παραμείνουν και τούτοι ανυπεράσπιστοι στο «έλεος» των στυγερών
δολοφόνων. Ούτε μια τουφεκιά για την τιμή των όπλων ν . ούτε μια
τουφεκιά έστω μετά το μακελειό. Για ν’ αλαφρώσουν επιτέλους οι
ψυχές των εθνομαρτύρων μας, από το βασανιστικό «νανούρισμα»
επι οκτώ μερόνυχτα, των ναζιστικών εμβατηρίων. 3
Μήπως υπερβάλλουμε; Ας ανατρέξουμε σε τί μεταξύ των άλλων,
έγραψε αμέσως μετά την καταστροφή (31.8.1944) σε στιγμές
αυτοκριτικής και μεγάλης συντριβής, αείμνηστος Δικηγόρος
Αντώνης Λίτινας:
3 Τον Τίτλο τιμής της εκδικητικής απάντησης (μετά το οκταήμερο) προς τους Γερμανούς, για τους
νεκρούς του Κέντρους διεκδικεί η Μάχη των Ποταμών, που δόθηκε το Σεπτέμβριο του 44, από
αντάρτες του ΕΛΑΣ. Τουτο πάντως αμφισβητείται από πολλούς Αμαριώτες και το θεωρούν καπηλεία
της Μνήμης των εκτελεσμένων. Σε καμία περίπτωση δεν αποδέχονται τη Μάχη των Ποταμών ως
απάντηση στα γεγονότα του Κέντρους. Εχει διατυπωθεί κατά το πλείστον από Αμαριώτες) και τούτο:
Η πολεμική ενέργεια του ΕΛΑΣ στους Ποταμούς (με σημαντικές όντως απωλειες του εχθρού) υπήρξε
αποξενωμένη από κάθε στοιχείο περίσκεψης και υπευθυνότητας, με επακόλουθο να διατρέξει το
Αμάρι τον κίνδυνο να υποστεί περισσότερα δεινά, απότι με την απαγωγή του Κράϊπε. Παραθέτουμε
αυτές τις εκτιμήσεις με τη διευκρίνηση ότι βρισκόμαστε στο στάδιο της αναζήτησης κρίσιμων
στοιχείων, μετά την επεξεργασία και αξιολόγηση των οποίων θα εκφράσουμε τις θέσεις μας, σε μια
προσπάθεια να σταθούμε παρά και πάνω από τις απόψεις επιβάλλουν οι παραταξιακές (κομματικές)
σκοπιμότητες.
«Το άνθος της περιφέρειάς μας εξέλιπε. Έπεσε άδικα, ύπουλα, χωρίς να
μπορέσει ν’ αντισταθεί, ενώ είχε τόση δυναμικότητα. Εμείς!
Στεκόμεθα βουβοί στα άταφα πτώματα, τα μισοψημένα, στα
πεταμένα κομμάτια των ωραίων ηρώων, που τα τρώνε τα σκυλιά τα
όρνεα, χωρίς να μπορούμε τουλάχιστον να το θάψουμε. Είμεθα ολοι
συνένοχοι της μεγάλης καταστροφής. Ξεθαρρέψαμε πως φεύγουν οι
Γερμανοί. Κάναμε σχέδια για την αιφνιδιαστική τους αναχώρησιν.
Πώς να παρουμε τις αρχές. Πώς να τηρήσουμε την τάξιν ενώ αυτοί
σμίλευαν έντεχνα και μυστικά την ολοκληρωτική μας καταστροφή.
Τωρα! Σε ποιον να μιλήσωμε για αγώνες μελλοντικούς; Ποιος θα μας
πιστέψει;
Οι σύμμαχοι .. οι μεγάλη μας Σύμμαχοι.. οκτώ ημέρες εκαίετο
ελεηλατείτο από μια δράκα Γερμανών η όμορφη, πλούσια και ηρωική
αυτή περιοχή, χωρίς έν αεροπλάνο να περάσει, να μας ρίξει, έστω
αυτό, τη χαριστική βολή. Ας ερχόταν. Ας έπαιρνε μια φωτογραφία, ας
έριχνε ύστερα προκηρύξεις, ας μας έδιδε ένα κουράγιο». 4 4
Οι Σύμμαχοι βέβαια είχαν προλάβει ..να μας βοηθήσουν με την
απαγωγή του Κράϊπε. Πράξη αφροσύνης, που καμία σκοπιμότητα
δεν μπόρεσε να εξυπηρετήσει και μάλιστα προς το τέλος του
πολέμου, παρά να γιγαντώσει το μίσος των Γερμανών εναντιον των
χωριών (όπως επρόκειτο και περί αντιστασιακών κέντρων) για τα
οποία είχαν πληροφορίες ότι υπόθαλψαν τους απαγωγείς. Μίσος
που εκδηλώθηκε με τη απόφαση τους να τα ξεκληρίσουν.
Ο Αντώνης Λίτινας, όπως παρατηρούμε στο κείμενο του,
περισσότερο επισημαίνει τις δικές μας ευθύνες για την Κεντρική
Τραγωδία και αρκείται, προκειμένου περί των Συμμάχων, να
εκφράσει το παράπονό του, που μας εγκατέλειψαν. Είναι οι πρώτες
μέρες και η υπέρμετρη συγκίνηση τον εμποδίζει φαίνεται να
συνειδητοποιήσει τη συνάρτηση μεταξύ της καταστροφής των
χωριών και της απαγωγής τους Κράϊπε. Μη ξεχνάμε και το «κλίμα»
θαυμασμού την εποχή εκείνη προς τους Άγγλους. Δύσκολο να
4 Απόσπασμα από τη συνοδευτική (δακτυλογραφημένη) αναφορά του Αντώνη Λίτινα (με την
ιδιότητα του ως Προέδρου της Επαρχιακής Επιτροπής Αμαρίου (ΕΕΑ) περιφερειακού οργάνου της
Εθνικής Οργάνωσης Ρεθύμνης (ΕΟΡ) ΣΕ ΜΙΑ Έκθεση για την καταστροφή των χωριών του Κέντρους,
του Δασκάλου Μανόλη Κουτάκη, που υποβλήθηκε στο Στρατιωτικό Διοικητή Ν. Ρεθύμνης (αρχηγό
της ΕΟΡ). Συν/ρχη Χρίστο Τσιφάκη. Εχει ημερομηνία 31 Αυγούστου 1944, δηλ. δυο μέρες μετα την
αναχώρηση των Γερμανικών στρατευμάτων από την Κεντριανή περιοχή (29.8.1982 σεκ, 297)
αμφισβητήσει κανείς (παρότι έγινε και τούτο το Αμάρι) τη ορθότητα
των πράξεων και των αποφάσεων τους. Πώς να το κάνουμε, από τη
νίκη τους περιμέναμε την αποτίναξη του Γερμαν. Ζυγού από τον
τράχηλο μας. Οι ευθύνες μας, που υπάρχουν ατυχώς, όπως
αναγνωρίζει ο Α.Λ και στι οποίες επανειλλημένα έχουμε αναφερθεί,
σχετίζονται άμεσα με την έκταση της καταστροφής στο Κεντρος.
Συνοψίζονται στο γεγονός ότι κατά την τελευταία περίοδο της
Κατορχής, παρα την αγωνιστική εμπειρία τόσων ετών και παρα τους
ορατούς κίνδυνους δεν διαθέταμε οποιαδήποτε μορφής ετοιμότητας
για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων με τους Γερμανούς.
Μέτρα όχι για να αποκρούσομε τους επιδρομείς. Αν υπήρχαν τέτοιες
προϋποθέσεις (λ.χ ισχυρές ανταρτικές ομάδες) θα το γνώριζε η
Γερμανική αντικατασκοπεία και δε θα επιχειρούσαν οι Γερμανοί με
ελάχιστες δυνάμεις (400-500 άνδρες) έναντι των αντικειμενικών
στόχων, να θέσουν σε εφαρμογή το σχέδιο κύκλωσης κλπ, σε μια
εκτεταμένη και απομακρυσμένη, από τις έδρες των μονάδων, ορεινή
περιοχή. Διατρέχαν τον κίνδυνο να επιστρέψουν άπρακτοι και
αποδεκατισμένοι.
Αλλά μέτρα εννοούμε που θα μπορούσαν να ελαχιστοποιήσουν τις
συνέπειες της επιδρομής, σε απώλειες ανθρωπίνου δυναμικού ή για
να γίνουμε ρεαλιστικότεροι να ελαχιστοποιηθούν οι απώλειες
ατόμων νέων ηλικιών. Ποια είναι αυτά, ας τα ονομάσουμε «μέτρα
επαγρύπνησης» που δεν εφαρμόστηκαν; Επιχειρούμε μια ενδεικτική
απαρίθμησή τους:
Α. Η συνεχής ενημέρωση του πληθυσμού από ανθρώπους
κατάλληλους, για την κρισιμότητα των περιστάσεων και ότι οι
Γερμανοί είχαν ακόμη την ικανότητα να μας πλήξουν θανάσιμα
οποιαδήποτε στιγμή. Η σωστή ενημέρωση ποτέ δεν κάμπτει το ηθικό
του αγωνιζόμενου λαού. Επιδρά ίσα- ίσα ευεργετικά, τονώνει την
αγωνιστικότητα του και τον προβληματίζει πως θα διαφυλαχτεί από
το φυσικό αφανισμό, για να συνεχίσει τον αγώνα του.
Αντίθετα υποθάλπετο αλόγιστα η ευφορία και πόρος τα ενεργά μέλη
της Αντίστασης, ότι χει ξεψυχήσει το γερμανικό τερας. Με
επακόλουθο όλοι να ξεθαρρέψουν, να κοιμούνται τον «υπνο του
δικαίου» στα σπίτια τους, ότι τα προηγούμενα χρόνια (ας αφήσουμε
τα Καλοκαίρια) και τους Χειμώνες με τις βροχές και το κρύο
διανυκτέρευαν στο Κέντρος και τις εξοχές. Ξεθάρρεψαν και οι
βοσκοί που ελάχιστα έμεινα στα χωριά τους και παρουσιάστηκε το
φαινόμενο να κινδυνεύσει να αφανιστούν όλοι, γιατί, γιατι πιο πολύ
ασχολούνταν με τις δουλειές της Αντίστασης παρά με τα κοπάδια
τους και τους είχαν προγραμμένους.
Β. Η εντατικοποίηση του τομέα της κατασκοπίας και η σωστή
αξιολόγηση των διαφόρων πληροφοριών. Λέγεται το ανήκουστο ότι
διάρρευσε το σχέδιο εξολόθρευσης μας, έφταξε τις παραμονές της
καταστροφής μέχρι στα καφενεία (υπάρχουν αυτήκοοοι μάρτυρες)
και κανείς δεν προβληματίστηκε!
Γ. Η επιτήρηση με σκοπιές (σε 24 ωρη βάση) και οπωσδήποτε κατά
τις νυχτερινές ώρες των επίκαιρων σημείων, ώστε έγκαιρα να
γίνονται αντιληπτές οι εμφανίσεις των εχθρικών στρατευμάτων και
ταυτόχρονα η μεγάλη αύξηση του αριθμού των αγγελιοφόρων, για
να επιτυγχάνεται με ταχύτητα η αλυσιδωτή η ακτινωτή ενημέρωση
των διαφόρων χωρίων.
Δ. η συγκρότηση μικρών ενόπλων ομάδων, που θα δρούσαν με
περίσκεψη, ευθύνη των επικεφαλής. Σε περίπτωση που οι ύπουλες
προθέσεις των Γερμανών ήσαν καταφανείς. Κλασσική περίπτωση η
νυκτερινή εξόρμηση προς το Κέντρος. Δεν επρόκειτο για μια
επιδρομή – αστραπή. Κράτησε πολλές ώρες και από τη στιγμή που οι
Γερμανοί πήραν συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Δυναμικές
παρενοχλήσεις κατά την πορεία προς τα Κεντριανά χωριά θα
επέφεραν κάποια σύγχυση στους επιδρομείς, πολλή καθυστέρηση
και το σπουδαιότερο, θα αφύπνιζαν τους Κεντριανούς, που είχαν
εύκολο καταφύγιο το φιλόξενο βουνό, ενώ από την άλλη μεριά, όπως
και τ’ άλλα βουνά της Κρήτης, προκαλούσε τρόμο στους Γερμανούς.
Πως θα διαβιούσαν στο Κέντρος υπήρχαν εκατό λύσεις. Στην
Τουρκοκρατία λ.χ οι σπηλιές του χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές
ως μόνιμη κατοικία (και τους χειμερινούς μήνες) στις Κρητικές
Επαναστάσεις. Οι Τούρκοι έκαιγαν τα χωριά, μοιραίως
αποχωρούσαν και το κακό σταματούσε στις υλικές ζημιές.
Αυτά είναι τα «μέτρα επαγρύπνησης» ή και άλλα
αποτελεσματικότερα, που δεν μπορούμε εμείς να συλλάβουμε, από
τα οποία αν εφαρμοζόταν ένα – δύο δε θα φτάναμε στο σημείο να
λέμε: «το άνθος της περιφέρειάς μας εξέλιπε».
Αναφερόμαστε σ’ αυτά όχι με την έννοια να επιρρίψουμε ευθύνες
εναντίων ορισμένων προσώπων που κατείχαν ηγετικές θέσεις στο
αντιστασιακό κίνημα και των οποίων τον πατριωτισμό ποιος μπορεί
να αμφισβητήσει. Η αναφορά μας έχει την έννοια ότι δεν πρέπει να
αποσιωπώνται σφάλματα και παραλείψεις απ’ όποιους και αν
διαπράκτησαν. Τούτο επιτάσσει το χρέος και προς τους
μεταγενέστερους. Δεν ξέρουμε τί μας επιφυλάσσει η μοίρα, καθώς
λενε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται . αποτελεί δε πρόσθετη
περγαμηνή στη μνήμη του Αντώνη Λίτινα η περικοπή κειμένου του,
που προηγουμένως παραθέσαμε.
Πρέπει ακόμη να παραδεχτούμε, για να επανέλθουμε στους
συμμάχους, ότι η Κρητική Αντίσταση βοήθησε και κάλυψε την
απαγωγή του Κράϊπε από τις προπαρασκευαστικές πράξεις ως την
τελική φάση. Μπορούσε να αποτρέψει τους /Άγγλους να παίξουν με
τις κεφαλές μας; Αν είχε τη δυνατότητα και δεν το έπραξε,
καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η απαγωγή του Κράϊπε
συγκαταλέγεται στα λάθη και της Κρητικής Αντίστασης.
Μεγάλη η ατυχία μας που πέτυχε το εγχείρημα της απαγωγής ή που
δεν βρέθηκε ( ας πούμε και πράγματα που δεν μπορούσαν να
γίνουν)κάποιος θερμοκέφαλος, με διορατικότητα καπετάνιος, ν’
αρπάξει τον Στρατηγό από τους Αγγλους και να τον επιστρέψει
στους Γερμανούς. Πράξη προδοσίας θα λέγαμε τότε. Και πολύ
φοβούμαστε, καθώς θα είχαμε αποφύγει τα όσα σήμερο θρηνούμε,
ότι αυτό ο Καπετάνιος θα περνούσε στην ιστορία με το στίγμα της
προδοσίας. Ας είχαμε στο παθητικό μας και μια «προδοσία»,
εφταναν τα άλλα ολοκαυτώματα της Κρήτης.
Αλλα, όπως είναι γνωστό, υποθέτουμε σ’ ολόκληρη την Κρήτη, τον
Αύγουστο του ’44 δεν έτρεξε μόνο ποταμός το αίμα στο Κέντρος.
Εκατοντάδες οικογένειες, χιλιάδες γυναικόπαιδα, με σκοτωμένους ή
φυλακισμένους τους προστάτες τους, με πυρπολημένα τα σπίτια
τους, ρίχτηκαν στη δυστυχία και την απαθλίωση των δρόμων. Για να
γραφτούν φαίνεται και άλλες λαμπρές σελίδες ανιδιοτελούς
φιλοξενίας για τους Αμαριώτες και Αγιοβασιλιώτες, που τα χωριά
του ξέφυγαν από την οργή των Γερμανών. Μαζί –ανυπολόγιστη και
τουτη η ζημιά- ενας λαϊκός πολιτισμός από τους
χαρακτηριστικότερους της Κρήτης, μνημεία μεγάλης καλλιτεχνικής
και θρησκευτικής αξίας αφανίστηκαν από τους «πολιτισμένους» του
Βορρά.
Απερίγραφτες οι εφιαλτικές ώρες από τη βάναυση συμπεριφορά
των απαίσιων επιδρομέων, πάνοπλων εναντίον άοπλων.
Απερίγραφτη αυτή η ορμή των Κεντριανών προς το Ολοκαύτωμα. Ο
παράτολμος ανδρισμός, η προτίμηση προς τον ένδοξο θάνατο.
Ξεπερνούσε τα ανθρώπινα μέτρα δυναμική αναμέτρηση των
μελλοθάνατων με τους δήμιους τους.
Αντιστάθηκαν με τη δύναμη της ψυχής τους. Τους αποκάλεσαν
μπροστά στα εκτελεστικά αποσπάσματα-είναι τα λόγια του
Καρδακιανού μελλοθάνατου Μανώλη Κυδωνάκη- «Άνανδρους,
βάρβαρους δολοφόνους» 5 .
Θυμηθήκαν παλιά και καινούρια θούρια, που τα έψαλλαν ομαδικά,
για να γιορτάσουν τον Αγώνα τους, όπως έκαναν όλοι οι Έλληνες
Αγωνιστές, πριν την Μεγάλη Θυσία τους. Τούτα δεν τα μεταφέρουμε
παρασυρόμενοι από αισθήματα καυχηολογίας. Μεταφέρθηκαν από
διασωθέντες μελλοθάνατους και από άλλους αυτόπτες μάρτυρες
συγκλονιστικών περιστατικών. 6
Ακούσαμε και τούτο, που το εχει πάρει ο θρύλος και πρώτη φορά το
καταγράφουμε.:
Αποχωρούντες οι φονιάδες από τα καιόμενα χωριά, εκστασιασμένοι
προφανώς από τη μεγαλειώδη πατριωτική συμπεριφορά των
μελλοθάνατων, απόδωσαν τιμές μαχητών με ομοβροντίες
οπλοπολυβόλων στους χώρους των εκτελέσεων.
Πράξεις προσωπικής ανδρείας, μεγαλοψυχίας, και ηθικού μεγαλείου
σημειώθηκαν, αγαπητοί αναγνώστες, στις ρίζες του θρυλικού
βουνού τη χαραυγή της απελευθέρωσης μας, από το φασιστικό ζυγό.
Πράξεις που λαμπρύνουν περισσότερο τη μακραίωνη ηρωική
Κρητική Ιστορία.
Το εκατοντάπηγο Κέντρος στις 22 Αυγούστου 1944 πέρασε Μεγάλη
Ωρα. Έγινε συνώνυμο με τη ΔΟΞΑ!
ΣΠΥΡΟΣ. ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΣ
5 Βλ. Ελευθερίου Παπαγιαννάκη. Ένα πραγματικό Δράμα ( η μαρτυρία του διασωθέντα από το
εκτελεστικό απόσπασμα Εμμανουήλ Βλεπάκη), περι. Κρητική Εστία, τ. 280-281/1982 σελ. 297.
6 Βλ. Σπύρου Απ. Μαρνιέρου, «Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΟ ΑΜΑΡΙ», Αθήνα 1984 σελ 252-253. Του ίδιου,
«Θρύλοι από τις εκτελέσεις στο Κέντρος» σε τούτο το φύλλο.