Συνέντευξη Ιάκωβου Φαρσεδάκη στην Εύα Λαδιά
– Όποιες συµπεριφορές βλάπτουν την κοινότητα πρέπει να κολάζονται. Είχαµε κάνει προ καιρού αφιέρωµα στον επιφανή εγκληµατολόγο κ. Ιάκωβο Φαρσεδάκη που διέπρεψε στο χώρο του. Πρώτα σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή και τρίτος µε υποτροφία στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών, από όπου αποφοίτησε. Στο Πανεπιστήµιο Αθηνών, εκτός από τα Νοµικά, παρακολούθησε και τα µαθήµατα των Πολιτικών και Οικονοµικών Επιστηµών και µαθήµατα διακεκριµένων καθηγητών της Φιλοσοφικής Σχολής. Η δίψα του για περαιτέρω σπουδές έγινε ακόρεστη. Πρώτος σταθµός των Μεταπτυχιακών του σπουδών ήταν το Στρασβούργο της Γαλλίας, όπου παρακολούθησε τα µαθήµατα και έλαβε µέρος στις πρακτικές ασκήσεις και εξετάσεις του Centre Universitaire des Hautes Études Européennes, του Institut de Criminologie, των Μεταπτυχιακών προγραµµάτων των Sciences criminelles, του Droit comparé και της Histoire du Droit et des faits sociaux της Νοµικής Σχολής του Πανεπιστηµίου του Στρασβούργου και της Association Internationale pour l΄ Enseignement du Droit Comparé των Πανεπιστηµίων του Στρασβούργου και του Άµστερνταµ (Νοµική Σχολή του εκεί Ελευθέρου Πανεπιστηµίου), απ’ όπου έλαβε τρία µεταπτυχιακά Διπλώµατα. Στη συνέχεια εκπόνησε και υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβήκαί έλαβε το Κρατικό διδακτορικό στο Δίκαιο (Doctorat d’État en Droit) από την Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου του Στρασβούργου, µε την ανώτατη Διάκριση (Άριστα µε ειδικό έπαινο της Επιροπής (Très honorable avec Éloge spécial du Jury). Συµπλήρωσε τις σπουδές του ως επισκέπτης ερευνητής στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ στο Φράιµπουργκ, στη Σχολή Εγκληµατολογίας και στο Διεθνές Κέντρο Συγκριτικής Εγκληµατολογίας του Πανεπιστηµίου του Μόντρεαλ. Όλες οι µεταπτυχιακές και µεταδιδακτορικές του σπουδές έγιναν µε υποτροφίες των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυµάτων στα οποία αυτές πραγµατοποιήθηκαν. Η επιστήµη της Εγκληµατολογίας συνέχιζε να κεντρίζει το ενδιαφέρον του µε τις επιρροές που δέχτηκε από τη διδασκαλία του Κωνσταντίνου Γαρδίκα, και του Jacques Léauté στη Νοµική Σχολή του Στρασβούργου, όπως και οι έρευνες µαζί του στο Ινστιτούτο Εγκληµατολογίας του ίδιου Πανεπιστηµίου. Η συνέχεια ήταν ακόµα πιο σηµαντική για το βιογραφικό του. Μετεκπαιδεύτηκε στην Εγκληµατολογία και στις Ποινικές Επιστήµες, στην Ιστορία του Δικαίου και των θεσµών, στις Ευρωπαϊκές σπουδές, στους Διεθνείς Οργανισµούς, στο Συγκριτικό Δίκαιο, στη Φιλοσοφία του Δικαίου και στην Κοινωνιολογία του Δικαίου. Εκτενέστατο το βιογραφικό του που παραθέσαµε στο δηµοσίευµά µας. «Ανατοµία» της εγκληµατικότητας Μετά το αφιέρωµά µας στον καθηγητή κ. Ιάκωβο Φαρσεδάκη, είχαµε την ευκαιρία να συζητήσουµε µαζί του για θέµατα που άπτονται της επιστήµης του αλλά και της σηµερινής πραγµατικότητας Μας δέχτηκε µε το δηµοτικό παράγοντα Δρυµίσκου κ.Λευτέρη Κυριακάκη, στο αρχοντικό του στη Δρύµισκο , όπου περνά τις διακοπές του τα καλοκαίρια µε τη Γαλλίδα σύζυγό του. Μια εξαιρετική κυρία και άριστη οικοδέσποινα στα παραδοσιακά µας πρότυπα. Φωτογραφίες τριγύρω µας θύµισαν την καταγωγή του εκλεκτού συνοµιλητή µας Αγωνιστές και άνθρωποι της επιστήµης και του πνεύµατος, όπως ο Ευστράτιος Φωτάκης αδελφός της γιαγιάς του Αικατερίνης. Η προγιαγιά του η Ανεζήνα Πελεκανάκη από τον Βάτο είχε παντρευτεί τον Νικόλαο Φωτάκη, που ήταν Δήµαρχος – µέλος της Κρητικής Βουλής, όπως και ο πατέρας του. Στο αφιέρωµά µας είχαµε αναφέρει πως τον είχε επηρεάσει αρκετά ο θείος του Ευστράτιος Φωτάκης στην επιλογή της επιστήµης του. Από αυτόν ξεκινήσαµε την συζήτηση µε τον επιφανή επιστήµονα. – Ο θείος ,µας είπε, ήταν ποινικολόγος – εγκληµατολόγος, βουλευτής και γερουσιαστής Ρεθύµνου. Είχε γράψει και µια πολύ σπουδαία µονογραφία «Η εγκληµατούσα γυναίκα» που εκδόθηκε από τον Ελευθερουδάκη. Και είχε µεταφράσει δύο βιβλία του George Guilhermet, ο οποίος ήταν σηµαντικός εκπρόσωπος της γαλλικής Σχολής του Κοινωνικού περιβάλλοντος, που σε αντίθεση µε την ιταλική θετικιστική Σχολή που έλεγε ότι ο εγκληµατίας άνθρωπος γεννιέται κλπ, υποστήριζε πως το περιβάλλον είναι κατ’εξοχήν υπεύθυνο για την εγκληµατικότητα. Τα δύο βιβλία του Guilhermet που µετέφρασε ήταν το «Πώς γινόµεθα εγκληµατίες» και το άλλο «Το εγκληµατικό περιβάλλον». Και τα δύο εκδόθηκαν από τον Ελευθερουδάκη. Ο Ευστράτιος Φωτάκης κατέλιπε και ανέκδοτο έργο µε τίτλο «Οι εγκληµατούντες παίδες». Κληρονοµικά στίγµατα : Μύθος ή πραγµατικότητα; -Επιτρέψτε µου µια παρέµβαση κ.καθηγητά. Κάποτε διδασκόµεθα και για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ενός εγκληµατία όπως διογκώσεις στην κρανιακή χώρα Αυτά ισχύουν άραγε; Αναφέρεσθε στα κληρονοµικά στίγµατα του Καίσαρα Λοµπρόζο.Δεν ισχύει τίποτε από αυτά.Το ίδιο συµβαίνει µε αυτούς που εγκληµατούν. Το ότι µπορεί να υπάρχουν και κάποια στοιχεία της ατοµικής ιδιοσυστασίας που να παίζουν ρόλο, που ορισµένους ανθρώπους τους καθιστούν πιο ευάλωτους στην επίδραση εγκληµατογόνων παραγόντων όπως µπορεί να είναι οικονοµικοί παράγοντες πολιτισµικοί παράγοντες κλπ. Δεν αποκλείεται. Όµως δεν υπάρχουν µόνο εγκληµατογόνοι παράγοντες. Ταυτόχρονα µε τους παράγοντες που ωθούν υπάρχουν και παράγοντες που συγκρατούν. Είναι σαν ένα είδος διελκυστίνδας άλλοι τραβάνε από δω και άλλοι από εκεί. Είναι σαν ένα κλάσµα που στον αριθµητή του εγγράφονται οι εγκληµατογόνοι παράγοντες που ωθούν το άτοµο πρός το έγκληµα και στον παρονοµαστή οι παράγοντες που το συγκρατούν. Δηλαδή οι αξίες και οι αρχές που έχει εσωτερικεύσει το άτοµο. Για να περάσει λοιπόν κάποιος στο έγκληµα το κλάσµα θα πρέπει να είναι µεγαλύτερο της µονάδας. Να είναι δηλαδή ισχυρότεροι οι παράγοντες του αριθµητή από του παρονοµαστή. Όταν δεν είναι δεν θα περάσει στο έγκληµα όσο εγκληµατογόνοι κι αν είναι οι παράγοντες. Έχουµε στο σηµείο αυτό σηµαντικές σχετικές έρευνες της εγκληµατολογικής σχολής του Σικάγου. Επηρεασµένοι από την Γαλλοβελγική χαρτογραφική σχολή που είχε ανθίσει 100 χρόνια πριν, χώρισαν, µετά τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, την περιοχή του Σικάγου σε τετραγωνικά µίλια. Και σηµειώνανε τα εγκλήµατα σε κάθε τετραγωνικό µίλι από αυτά. Και όταν συµπληρώθηκε όλη αυτή η περιοχή διαπίστωσαν ότι αυτά τα τετραγωνικά µίλια που ενωνόταν µεταξύ τους δηµιουργούσαν ζώνες, µε επίκεντρο τη λίµνη του Μίτσιγκαν. Πρώτη ζώνη ήταν το city εκεί που υπήρχαν κατά βάση τα γραφεία, οι τράπεζες, κλπ.. Δεύτερη ζώνη τα εργοστάσια και οι παραγκουπόλεις , όπου διαµένουν οι πρωτοεγκαθιστάµενοι στο Σικάγο µετανάστες εργάτες . Στην τρίτη ζώνη κατοικεί η µεσοαστική τάξη, στην τέταρτη η ανώτερη αστική τάξη. Η δεύτερη ζώνη παρήγαγε την συντριπτικά µεγαλύτερη εγκληµατικότητα, απόδειξη του ρόλου που παίζουν οι συνθήκες οικονοµικές, µορφωτικές κ.α , γιατί ήταν άνθρωποι που ούτε σχολείο πήγαιναν, τα παιδιά τους παίζανε µπάλες µε νεκροκεφαλές – µιλάµε τώρα για εκείνη την περίοδο- και πράγµατι η εγκληµατικότητα εκεί αποτελούσε µια οιονεί εγγενή κατάσταση. Και όµως, µέσα σε αυτή την κατ’εξοχήν, εγκληµατογόνο ζώνη η πλειοψηφία των κατοίκων, παιδιών, εφήβων και ενηλίκων δεν εγκληµατούσε> Γιατί; Μα προφανώς γιατί υπήρχαν παράγοντες ικανοί να τους συγκρατήσουν, προερχόµενοι από τις αρχές και αξίες τις οποίες τους είχε εµφυσήσει η οικογένειά τους και τις οποίες είχαν εσωτερικεύσει. -Κύριε καθηγητά ένας έφηβος µπορεί να εκδηλώσει κάποια στοιχεία που αργότερα να εξελιχθούν σε µορφές εγκληµατικότητας; -Εγκληµατίας για το ποινικό δίκαιο είναι ο οποιοσδήποτε παραβαίνει τον ποινικό νόµο . Δηλαδή όλοι µας. Και χωρίς να το καταλαβαίνουµε πολλές φορές, αφού υπάρχουν τόσοι νόµοι που δεν τους ξέρουµε. Πόσους νόµους που απαγορεύουνε συµπεριφορές και προβλέπουν ποινές, έστω και χρηµατικές, δεν τους ξέρουµε! Η µόνη χώρα που έχει κάνει σχετική έρευνα είναι ο Καναδάς, επειδή όλα εκεί είναι µηχανογραφηµένα, και βρήκε ότι 40.000 ανθρώπινες συµπεριφορές είναι ποινικοποιηµένες. Εδώ στην Ελλάδα µε την πολυνοµία που έχουµε θα είναι περισσότεροι. Για την Εγκληµατολογία δεν είναι έτσι. Γι’ αυτήν εγκληµατίας είναι εκείνος που εµφανίζει «πρόωρη, βαριά και επαναλαµβανόµενη εγκληµατική δράση». -Κύριε καθηγητά ζούµε εγκλήµατα που µας ανησυχούν Πως αισθάνεστε εσείς µε όσα συµβαίνουν; -Βέβαια και µε ανησυχούν όσα ακούω και διαβάζω. Αλλά, δυστυχώς, ζούµε σε µια περίοδο κρίσης αξιών. Πολιτισµικής , βαθύτατης παρακµιακής µορφής κρίση. Το 1996 είχαµε οργανώσει – εγώ ήµουν οργανωτής – ένα συνέδριο µε θέµα «Κρίση αξιών και Εγκληµατολογία. Ο ρόλος των Δικαιωµάτων του Ανθρώπου» και ήρθαν πάρα πολλοί αξιόλογοι συνάδελφοι από το εξωτερικό για να συζητήσουµε το θέµα. Οι εργασίες του Συνεδρίου έλαβαν χώρα την πρώτη ηµέρα στην Πνύκα και τις επόµενες µέρες στην Παλιά Βουλή, στον Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών και στην Αίθουσα «Ευρώπη» του εκδοτικού οίκου «Νοµική Βιβλιοθήκη» ταυτοχρόνως, µε εξακόσιους συνέδρους. Σηµείωσε µεγάλη επιτυχία. Για να έρθουν το 1996 τόσοι επιφανείς Καθηγητές από την Αµερική και την Δυτική Ευρώπη για να συζητήσουµε αυτό το θέµα, σήµαινε ότι αναγνώριζαν την ύπαρξη, ήδη τότε, µιας τέτοιας κρίσης. Κρίσης αξιών. Τόσο στο επίπεδο της θεωρίας, όσο και στο επίπεδο της καθηµερινής πραγµατικότητας. -Θεωρείτε πως δεν είναι άµοιρο ευθυνών το ισχύον σύστηµα που επιτρέπει στον εγκληµατία να βγαίνει από τη φυλακή νωρίτερα από όσο ορίζει η ποινή του; Στο νόµο Παρασκευόπουλου αναφέροµαι σαφώς. Βέβαια. Παρ’ ότι ξέρω την νοοτροπία του, δεν θέλω να σχολιάσω κάτι. Δεν ήταν σωστά αυτά. Γιατί εξέπεµπε λάθος µήνυµα, καθώς ο ποινικός νόµος έχει και διδακτικό χαρακτήρα. Σου δίνει ένα µήνυµα και συµβολικό ακόµα, τί επιτρέπεται, τί απαγορεύεται, στο ξεκαθαρίζει. Οι συµπεριφορές κινούνται σε ένα συνεχές (continuum), ξεκινώντας από πράξεις αγιότητας φθάνουν µέχρι πράξεις θηριωδίας. Εξαιρετικές πράξεις, πολύ καλές, καλές. Αδιάφορες. Κακές, πολύ κακές, θηριώδεις πράξεις. Δηλαδή εγκλήµατα κατά της ανθρωπότητας κλπ. Ο ποινικός νοµοθέτης, ανάλογα µε τις συνθήκες της εποχής και την ανοχή του κοινωνικού σώµατος, τραβάει µια γραµµή και λέει «µέχρι εδώ είναι ανεκτά από εδώ και πέρα τιµωρούνται». Γιατί τιµωρούνται; Γιατί έχοµε µια εµπειρία κοινωνική πολλών χιλιάδων χρόνων που µας καθοδηγεί σχετικά, µας δείχνει ποια συµπεριφορά είναι ωφέλιµη για την κοινότητα και ποια είναι βλαπτική. Για την συνοχή της κοινότητος, την πρόοδο και την εξέλιξή της. Και όποιες είναι βλαπτικές για την κοινότητα αυτές πρέπει να κολάζονται. Όχι αναγκαστικά πάντοτε µε ενεγοποίηση του ποινικού οπλοστασίου. Μπορεί αυτό να επιτυγχάνεται µε διοικητικά µέτρα, ή µε πειθαρχικά, αλλά τα σοβαρά εγκλήµατα θα πρέπει να τιµωρούνται µε τον ποινικό νόµο.Οι ποινικές κυρώσεις είναι οι πιο σοβαρές, αφού προσβάλλουν τα πιο πολύτιµα αγαθά του ατόµου, την ελευθερία, την τιµή, την περιουσία, ακόµη και τη ζωή του δράστη. -Αλλά να ισχύουν, όµως Ναι, µα τώρα πια δεν ισχύουν. Στην Ελλάδα λένε ισόβια και τα ισόβια είναι 16 χρόνια. Αυτά είναι ανεπίτρεπτα. Δυστυχώς, δεν είναι σοβαρά πράγµατα αυτά. Δεν είµαστε σοβαρό κράτος. Βάση είναι οι σωστοί θεσµοί. Που επιτρέπουν στο άτοµο να µάθει να συµπεριφέρεται σωστά. Εµείς, όµως, περί άλλα τυρβάζουµε. Δείτε την εκπαίδευση. Δεν ρωτάµε τι είδους πολίτες, τί “output” θέλουµε να βγάλει αυτό το εκπαιδευτικό σύστηµα. Οι αρχαίοι ηµών πρόγονοι είχαν ως στόχο διαπαιδαγώγησης των νέων το «καλός κα’αγαθός» πολίτης. Και είχαν στο εκπαιδευτικό τους πρόγραµµα, όχι τόσα πράγµατα µε τα οποία γεµίζουµε το µυαλό των παιδιών µας σήµερα και δεν καταλαβαίνουν τίποτα και δεν θυµούνται τίποτα. Είχαν ελάχιστα, τέσσερα µαθήµατα όλα κι όλα. -Κύριε καθηγητά όσο γραφικό κι αν ακούγεται στις µέρες µας , να αποδώσουµε την έκρηξη αυτή της κάθε µορφής εγκληµατικότητας στο γεγονός ότι δεν υπάρχει φόβος Θεού κατά τον απλό κόσµο άλλων εποχών ; Δεν αποκλείεται να είναι και αυτός ένας αρνητικός παράγων. Αποτελεί µια βάσιµη υπόθεση εργασίας. Χρήζει έρευνας για την εµπειρική επιβεβαίωσή της. Ο Καθηγητής µου στο Στρασβούργο Jacques Léauté στο περίφηµο σύγγραµµά του Criminologie et Science pénitentiaire, ανάµεσα στους άλλους σηµαντικούς εγκληµατογόνους παράγοντες, διαθέτει κι ένα ολόκληρο κεφάλαιο σε αυτό που αποκαλεί µε τον τίτλο «αποχριστιανισµός» (déchristianisation). Ώστε η παρατήρησή σας δεν είναι καθόλου άστοχη. Αν ήµασταν όλοι πραγµατικοί Χριστιανοί, δεν θα είχαµε εγκληµατικό πρόβληµα. Δυστυχώς δεν είναι εύκολο να γίνεις, και όταν έρθει η κρίση, κάποιο πολύ ισχυρό γεγονός µπορεί να µην µπορέσεις όσο και να θες. Οπωσδήποτε, οι αρχές που ο χριστιανισµός διδάσκει κατ’ εξοχήν έχουν τέτοιες βάσεις οι οποίες αποτρέπουν, µας συγκρατούν από το να περάσουµε στο έγκληµα. Εγγράφονται στον παρονοµαστή του κλάσµατός. Δηλαδή , όποιος εσωτερικεύσει τις αρχές της χριστιανικής διδασκαλίας, δεν θα κλέψει, δεν θα σκοτώσει. Η πρώτη από τις τέσσερις βασικές προϋποθέσεις, τις οποίες ο µεγάλος κοινωνικός ανθρωπολόγος Léonce Manouvrier θεωρεί απολύτως αναγκαίες προκειµένου να περάσει κανείς στο έγκληµα είναι «η µη συγκράτηση του µελλοντικού δράστη από την ηθική απαξία που έχει η εγκληµατική πράξη», την οποία αποφασίζει να διαπράξει. -Αλλά για να γίνουν όλα αυτά θα πρέπει να σταθεροποιηθούν και κάποιες αξίες, όπως ο θεσµός της οικογένειας. Δεν είναι έτσι; Ναι,της σωστά λειτουργούσας οικογένειας. Άλλωστε, οι γονείς είναι οι φυσικοί παιδαγωγοί των παιδιών τους. Πέραν τούτου, αυτό που δεν έχουµε λάβει υπόψη είναι τα υπάρχοντα κοινωνικά πρότυπα. Όσο πιο ψηλά στην κοινωνική ιεραρχία βρίσκονται αυτά, τόσο περισσότερο µας επηρεάζουν. Και, δυστυχώς, στις µέρες µας συχνότατα αυτά τα πρότυπα είναι αρνητικά. Ο Gabriel Tarde, πολύ µεγάλος δικαστής, καθηγητής, συγγραφέας, από τον 19ο προς τον 20ο αι.,έχει διατυπώσει τους περίφηµους νόµους της Μίµησης. Είναι εκείνος που κατάφερε όσο κανείς να συνδέσει το µακροεπίπεδο, το επίπεδο της συνολικής εγκληµατικότητας µε το ατοµικό επίπεδο του κάθε εγκληµατία. Ας κάνουµε σε αυτό το σηµείο µια παρένθεση (Το ζεύγος των καθηγητών Sheldon και Eleanor Glueck, στο Harvard, µε την ερευνητική τους οµάδα και µετά από δεκαετίες µελετών κατάφεραν να συντάξουν «πίνακες πρόγνωσης» της µελλοντικής εγκληµατικής δράσης, που µπορούσαν να εφαρµοσθούν σε παιδιά, ήδη από την ηλικία των έξη ετών. Για την εξέταση της αποτελεσµατικότητας αυτών των πινάκων οργανώθηκε ένα παγκόσµιο συνέδριο στη Μαδρίτη, όπου εξετάσαµε κάπου 93 έρευνες – προοπτικές ή αναδροµικές – από την Ιαπωνία µέχρι την Αµερική, επαληθευτικές σε ποσοστά µεταξύ 85-92%, ανάλογα αν επρόκειτο για αρνητικές ή θετικές προβλέψεις αντιστοίχως. Δηλαδή πολύ υψηλό ποσοστό. Γιατί µέχρι τότε οι περισσότερες σωστές πριγνώσεις για τη µελλοντική τους συµπεριφορά, όπως του Ελβετού Frei, έφθαναν µέχρι 55% Όµως οι πίνακες Glueck δεν µπορούσαν να ξεχωρίσουνε τα άτοµα από την οµάδα γιατί αυτοί οι πίνακες είχαν προκύψει από την σύγκριση δύο οµάδων, 500 παραβατικών και άλλων τόσων µη παραβατικών ανηλίκων και παρακολούθησής τους επί µακρόν, κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Τους εξέταζαν οµαδικά. Με στατιστικές προσεγγίσεις, δηλαδή. Λόγω µεθοδολογίας δεν µπορούσαν να µας πουν αν πχ ο Κώστας που είναι στην οµάδα Α θα εγκληµατήσει ή όχι). Ας επανέλθουµε στον Tarde. Ξεκίνησε την σταδιοδροµία του ως επαρχιακός ποινικός δικαστής για πολλά χρόνια. Κι ερχόταν σε επαφή εποµένως µε κατηγορούµενους , µε µάρτυρες κλπ. Σε µια µικρή περιοχή µαθαίνεις τα πάντα για τον κατηγορούµενο, από την αστυνοµία, από εδώ από εκεί .. Παρατήρησε κι έγραψε το περίφηµο βιβλίο του «ο επαγγελµατίας εγκληµατίας»,. Τον µιµήθηκε αργότερα ο αµερικανός «Σάδερλαντ» (Sutherland) που επηρεάσθηκε από αυτόν και έγραψε το δικό του βιβλίο, µε τον τίτλο «ο επαγγελµατίας κλέφτης» . Όταν µεγάλωσε κι έγινε σπουδαίος διανοητής – καθηγητής στο Πανεπιστήµιο στο Παρίσι και καθηγητικό µέλος του «Κολλεγίου της Γαλλίας»» (Collège de France), τον διόρισαν Διευθυντή της Υπηρεσίας της Εγκληµατολογικής Στατιστικής του Υπουργείου Δικαιοσύνης. Κι έτσι ήρθε σε επαφή µε την συνολική εγκληµατικότητα και τις διακυµάνσεις της. Και µε την υψηλή διάνοιά του κατάφερε, µελετώντας το συνολικό φαινόµενο και έχοντας ήδη στο παρελθόν µελετήσει τις ατοµικές περιπτώσεις, να φτάσει σε ένα σηµείο συνάντησης των πορισµάτων της Ψυχολογίας και της Κοινωνιολογίας, πράγµα που τον οδήγησε στη διατύπωση των νόµων της Μίµησης που εξηγούν κατά τον καλύτερο µέχρι στιγµής τρόπο αυτό το όποιο ψάχνουµε να βρούµε. Γιατί, ουσιαστικά , αυτό το Σωκρατικό «εν oιδα ότι ουδεν oίδα» ισχύει. Αν θέλαµε µια απόδειξη αυτού του τελευταίου, µας την έδωσαν οι έρευνες για την αποκρυπτογράφηση του ανθρωπίνου γονιδιώµατος.Οι Αµερικανοί ερευνητές κατάφεραν πρώτοι µετά από πολλά χρόνια ερευνών µε επικεφαλής τον Έλληνα Τζορτζ Πατρίνος να το αποκωδικοποιήσουν και να το χαρτογραφήσουν.. Κι έρχεται πρόπερσι άλλος ένας Έλληνας, καθηγητής και αυτός στο Columbia, και ανακαλύπτει ότι πίσω από αυτό το σύστηµα υπάρχει ένα άλλο σύστηµα που το ελέγχει. Και ποιος ξέρει τί θα ανακαλύψουµε αύριο. Όπως είναι γνωστό, όλοι οι ερευνητές είναι σαν να βρισκόµαστε µέσα σε ένα λαβύρινθο και να προσπαθούµε να βγούµε έξω . Να βρούµε απαντήσεις στα ερωτήµατα που κάθε επιστήµη θέτει. Να βρούµε την αλήθεια. Όταν είσαι µέσα σε ένα λαβύρινθο τι κάνεις; Χιλιάδες οι διάδροµοι.,. Με βάση τις γνώσεις που έχεις αποκτήσει µέχρι τότε, υποθέτεις «αν µπω σε αυτό τον διάδροµο αυτός θα µε οδηγήσει στην έξοδο». Κι όµως συναντάς αδιέξοδο. Γυρίζεις πίσω. Και διατυπώνεις άλλη υπόθεση, αλλά και πάλι δεν έχεις τύχη. Πριν µπεις σε άλλο διάδροµο, υποθέτοντας πως αυτός είναι ο σωστός, θα πρέπει , δεοντολογικά, µε ένα άρθρο σου ή µε µια εισήγηση σε συνέδριο, να ενηµερώσεις τους άλλους ερευνητές, που κι αυτοί βρίσκονται ερευνώντας µέσα στον ίδιο λαβύρινθο, για την αποτυχία σου, ώστε να αποφύγουν και αυτοί να εισέλθουν στον αδιέξοδο διάδροµο. Το γεγονός, βέβαια, πως δεν έχουµε καταφέρει να βγούµε από τον λαβύρινθο δεν σηµαίνει πως δεν ξέρουµε τίποτα. Οι αποτυχίες µας, µας έχουν προσφέρει πολλά. Η επιστήµη έτσι προχωρεί, αρνητικά, διαψεύδοντας λανθασµένες υποθέσεις. Ας ελπίσουµε ότι κάποτε θα βρεθεί ο µίτος που θα µας οδηγήσει στην έξοδο του λαβυρίνθου, στην πραγµατική αλήθεια. Μέχρι τότε ας ελπίζουµε και ας ερευνούµε.