Κρητική Επιθεώρηση 04/02/1982
Πέθανε στις 18 Ιανουαρίου και κηδεύτηκε στο Νεκροταφείο Αμαρουσίου, ύστερα από σύντομη μεν ασθένεια, αλλά μετά από μακρά διάρκεια συνεχών ανωμαλιών της υγείας της η εκλεκτή Κρήσσα συγγραφέας και λαογράφος, αείμνηστη Ευαγγελία Φραγκάκη.
Η Μεγάλη μας τούτη κυρία της κρητικής λαογραφίας και ανεπανάληπτη γυναικεία μορφή των κρητικών γραμμάτων ήταν κόρη του Οπλαρχηγού Νιλ. Λογαριαστάκη. Γεννήθηκε το 1903 στο αγαπημένο της Κάστρο το Ηράκλειο της, όπου πέτρα στη πέτρα περιέγραψε πριν λίγα χρόνια, στο ομώνυμο βιβλίο της, τις μεστές αναμνήσεις των παιδιών και των νεανικών της χρόνων, με συναρπαστική γλαφυρότητα. Με κείνη την ιδιάζουσα που χαρακτήριζε όλο το περισπούδαστο συγγραφικό και συλλεκτικό λαογραφικό έργο της αείμνηστης Φραγκάκη.
Στην αρχή σπούδασε δασκάλα και μάλιστα με κρατική υποτροφία ένεκα της εξαιρετικής επιμέλειας της στα γράμματα, χωρίς ωστόσο να ασκήσει καθόλου το ωραίο τούτο λειτούργημα της εκπαιδευτικού. Συνέχισε σπουδές στη γαλλική σχολή των Καλογραιών και βιολί και φωνητική μουσική στο ωδείον του Ηρακλείου. Το έτος 1923 διορίστηκε υπάλληλος στην εθνική τράπεζα από την υπηρεσία της οποίας απεχώρησε οικειοθελώς το 1939. Όταν πια άρχισε να βρίσκει αλλού ενδιαφέροντα και να ανακαλύπτει τον εαυτό της μέσα από την γάργαρη λαϊκή παράδοση της λατρευτής Κρήτης που με πάθος και συνέπεια αφοσιώθηκε έκτοτε κι ως την ώρα που ο θεός την κάλεσε κοντά του.
Σημαδιακά του πάθους τούτου και της αγάπης της Ε. Φραγκάκη για τη διάσωση του πανάρχαιου και πάνσοφου λαϊκού πολιτισμού της Μεγαλονήσου μας, είναι και τα λίγα ποιήματα που εμπεριέχονται στο τελευταίο βιβλίο της συγγραφέως ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ που καλά καλά δεν πρόφτασε να θέσει στην κυκλοφορία γιατί άλλοι την πήραν στην αιωνία ανάπαυση. Ξεχωρίζουμε αυτό που γράφει και στον πρόλογο τούτου του βιβλίου, που δίνει ανάγλυφη αυτή της τη λατρεία για την Κρήτη και που είναι αληθινά συναρπαστικό και πολύ αποκαλυπτικό:
Κρήτη, πατρίδα μου,
γλύτωσε με απ’ την αγάπη Σου
Μάζεψα τα λόγια σου,
τα έργα των χεριών σου,
φυτά από το χώμα σου,
τα πάθη των παιδιών σου.
Σωρό στα πόδια σου τ’ απόθεσα
Χρωστώ σου χάρη που τα δέκτηκες
φτωχό απολλάτη μου σε Σε,
Την ιερή γη όπου μ’ εγέννα.
Την πρώτη της εμφάνιση στα γράμματα, εντυπωσιακή εξ αρχής την έκανε το 1949, με το βιβλίο της «Συμβολή στα λαογραφικά της Κρήτης», που τόσες επαινετικές κριτικές απέσπασε από τον Σπ. Μελά στην «Εστία» και τον Θ. Συνοδινό βιβλιοκριτικό της Εφημερίδος «ΒΗΜΑ».
Στη συνέχεια εξέδωσε το «Κρητικό παραμύθι» (μελέτη και συλλογή) και έτυχε επαίνου από την Ακαδημία Αθηνών. Ενώ με την έκδοση το έτος 1952 του βίου της οσίας Φιλοθέης, που ήταν και η πρώτη ολοκληρωμένη μελέτη για τη ζωή και το έργο της Αθηναίας Αγίας, έτυχε της πατριαρχικής ευλογίας.
Διψώντας για μάθηση και απόκτηση περισσοτέρων όσο γίνεται επιστημονικών εφοδίων που θα της έδιναν τη δυνατότητα να εντριφεί άνετα στα άδυτα της λαογραφίας μας δε δίστασε να καθίσει στα θρανία και να παρακολουθήσει το έτος 1954 τα θερινά μαθήματα γενικής μόρφωσης του πανεπιστημίου Αθηνών. Το έτος 1960 μετά από την μεγάλη προσπάθεια μας έδωσε τον πρώτο τόμο του συγγράμματος της «Η λαϊκή τέχνη της Κρήτης» (Ανδρική Φορεσιά) με πλούσια εικονογράφηση, που έτυχε ευμενέστατης υποδοχής. Κριτικές έγραψαν ο Σπ. Μελάς ο παν/κος καθηγητής αείμνηστος Γ. Σπυριδάκης, όπως και η εφημερίδα το «Βήμα» που αφιέρωσε μάλιστα ολόκληρη σελίδα με εικόνες από το βιβλίο τούτο.
Ενθουσιαστικές επίσης κριτικές απέσπασε από τον Πώλ Φώρ καθηγητή του παν/μίου τα Σορβόννης στο Παρίσι τον Στ. Αλεξίου Έφορο αρχαιοτήτων Κρήτης, τον Αντρέ Μιραμπέλ και άλλους. Στη συνέχεια εξέδωσε και το δεύτερο τόμο, για την γυναικεία φορεσιά της Κρήτης.
Το έτος 1964 έλαβε μέρος σε διεθνές συνέδριο για τις λαϊκές διηγήσεις και εξέδωσε αντί ανακοίνωσης συμφυρμό των παραλλαγών του κρητικού παραμυθιού «Ο Φχοισερεντινος» του οποίου τα κενά συμπλήρωσε με δικούς της στίχους.
Μεγάλης σπουδαιότητα είναι και το επόμενο βιβλίο της Ε. Φραγκάκη, η συμβολή στη δημώδη ορολογία των φυτών της Κρήτης, όπου με ξεχωριστή επιμέλεια αποθησαύρισε πλήρως την ονοματολογία των σπάνιων φυτών του νησιού μας, τόσο στην ντόπια γλώσσα, όσο και την επιστημονική (τη Λατινική). Για τη σπουδαιότητα τούτου του βιβλίου μίλησε σε ειδική παρουσίαση με πρωτοβουλία της ελληνικής εταιρείας Ιστορίας της ιατρικής ο παν/κός καθηγητής κ. Πουρνάροπουλος στην αίθουσα της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών. Πολύ επαινετικές δε κριτικές έγραψαν τότε οι καθηγητές της λαογραφίας κ.κ. Δ. Λουκάτος και Δ. Οικονομίδης και ο Β. Βιλχάβερ του Μουσείου Εθνογραφίας της Βασιλεία της Ελβετίας.
Το έτος 1969 προσκλήθηκε κι έλαβε μέρος στο παγκόσμιο κυπρολογικό συνέδριο και η ανακοίνωση της δημοσιεύτηκε στο Γ2 τόμο των πεπραγμένων του συνεδρίου.
Ακούραστη εργάτης του πνεύματος η αείμνηστη Ε. Φραγκάκη, συνέχιζε ακαταπόνητη και παρ’ όλον ότι ήδη είχε αρχίσει σοβαρά να κλονίζεται η υγεία της να ανεβοκατεβαίνει την εθνική βιβλιοθήκή. Να ανασκαλεύει μεσ’ από όγκο συγγραφών και συγγραμμάτων παντός είδους βιβλίων και να βρίσκει πηγές και ρίζες των βιβλίων της που το ένα ακολουθούσε πολύ κοντά στο άλλο. Μετά από το χωριό μου οι σκύλοι εκδίδει τον ίδιο χρόνο το 1974 το Γ τόμο της λαϊκής τέχνης της Κρήτης, σχετικά με την υφαντική και την βαφική.
Το έτος 1978 είδαν το φως της δημοσιότητας δυο νέα βιβλία της πολυγραφότατης κι ανεκτίμητης λαογράφου μας. Το ένα Χάνδακας το Ηράκλειο μου όπου σε μια εμπεριστατωμένη και πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη μας έδωσε ανάγλυφη την όψη, που παρουσίαζε παλαιότερα η θρυλική μεγαλοπολιτεία της Κρήτης, πριν πάρει την τόσο κοσμοπολίτικη μεν αλλά όμως δίχως ιδιαίτερες αρχιτεκτονικές αξιώσεις σημερινή μορφή της. Και το δεύτερο η δημώδης ιατρική της Κρήτης, για το οποίον και μετά από ενθουσιαστική εισήγηση του εκλεκτού συμπατριώτη Ακαδημαϊκού Π. Πρεβελάκη, η Ακαδημία Αθηνών, της απένειμε νέον έπαινον.
Στο σχετικό απόσπασμα της συνταχθείσης από τον τότε γενικό γραμματέα της Ακαδημίας Ι. Θεοδωρακόπουλο έκθεση διαβάζομε τούτα τα χαρακτηριστικά «Βραβείον εις την κ. Ε. Φραγκάκη δια το βιβλίον της «δημώδης ιατρική της Κρήτης» και δια το όλον συγγραφικόν αυτής έργον. Το έργον της κ. Φραγκάκη χαρακτηρίζεται από βαθείαν γνώσιν και μέθοδον. Διά των συγγραμμάτων της πλουτίζει όχι μόνον την λαογραφίαν αλλά και την γλωσσολογίαν την ιστορίαν και άλλας επιστήμας».
Οι έπαινοι και τα βραβεία ήταν σαν τονωτική ένεση κι αύξησαν την προσπάθεια και το κουράγιο της ακαταπόνητης Κρήσσας λαογράφου, που συνεχίζει πέρα από τη σκληρή δοκιμασία της υγείας της που καθημερινά απελπιστικά τη βασάνιζε να συγγράφει και να δημοσιεύει. Έτσι μετά τον επιστημονικό τόμο της λαϊκής ιατρικής στον οποίον αν έσκυβαν με προσοχή οι γιατροί μας, πολλά θα είχαν να διδαχτούν κι ακόμη περισσότερον να ωφελήσουν το λαό μας ακολούθησε η έκδοση της Πετρωμένης κόρης. Ένα μικρό βιβλίο σχετικά με ένα θρύλο της Χερσονήσου Ηρακλείου. Και μετά η κεντητική της Κρήτης το 1979 το δε 1980 μας έδωσε μια σύντομη, αλλά πολύ χαρακτηριστική και χαριτωμένη αυτοβιογραφία της στο βιβλίο: Συνοικία η αρμενική εκκλησία.
Το 1981 η αείμνηστη Ε. Φραγκάκη αρχίζει να νοιώθει τις σωματικές της δυνάμεις να καταρρέουν ολοένα και περισσότερο παρά την πλήρη άνθιση του πνεύματος της. Δεν το βάζει κάτω και στα γρήγορα – γρήγορα μας δίνει την αποχαιρετιστήρια συγγραφή «Τα υπόλοιπα» της, που μόλις τώρα θ’ αρχίσει να κυκλοφορεί. Και το βιβλίο τούτο είναι ένα ξεχείλισμα αγάπης για τη γεννέτηρα γη της ηρωικής Κρήτης όπου μας δίνει λίαν ενδιαφέροντα στοιχεία για το κρητικό σπίτι (πόρτες, παράθυρα, τροφές, ποτά, σκεύη, έπιπλα κλπ.) και τελειώνει με την παράθεση 17 ποιημάτων της που τα περισσότερα εκφράζουν ένα αγνό λυρισμό και θερμό πάθος για την πατρώα γη:
Κρήτη μου, πατρίδα μου,
ποιος θα σε δει και
δε θα σ’ αγαπήσει…
Θεός λογάτ’ εκείνος, που θ’ αξιωθεί
στο χώμα σου να σβήσει αγάλια.
Ωστόσο εκείνη κι όσο κι αν μακάριζε σαν θεούς όποιος ευτυχήσουν στο χώμα της Κρήτης της να σβήσουν ν’ αποθάνουν δεν αξιώθηκε αυτής της χάρης. Έσβησε τα χαράματα της Κυριακής προς Δευτέρα στις 18 του Γενάρη σε μια Κλινική της Αγίας Φιλοθέης κι ετάφη στην στοργική Αττική γη, που αλωνίζοντας την επί 50 χρόνια έδωσε τους πλούσιους πνευματικούς καρπούς που αφιέρωσε με τόσο πάθος κι αληθινό μεράκι στον δικό μας τόπο, στην Κρήτη την αιώνια Πατρίδα.
Μα η συγγραφική προσφορά της Φραγκάκη δεν περιορίστηκε μόνο στις προαναφερθείσες εκδόσεις βιβλίων. Γιατί πνεύμα ανήσυχο βαθειά καλλιεργημένο και εύστροφο καθώς ήταν αρθρογραφούσε εν τω μεταξύ και σ’ ένα πλήθος από περιοδικά, εφημερίδες και άλλα έντυπα. Έκανε κριτικές και αντέκρουε τυχόν λανθασμένες κατά την πολύπειρη γνώμη και την γνώση της, απόψεις άλλων πάνω σε θέματα λαογραφικά της Κρήτης προ πάντων. Κι ήταν οι γνώσεις της τόσες πολλές κι είχαν τόσο εκτιμηθεί ώστε κατέφυγαν σ’ εκείνη οι πάντες Έλληνες και ξένοι επιστήμονες να την συμβουλευτούν και να τους δώσει τα λαογραφικά στοιχεία της Μεγαλονήσου μας, που τους ενδιέφεραν.
Ωστόσο και μετά από μια τόση αξιοζήλευτη πνευματική προσφορά της εκλεκτής μας Κρήσσας διανοούμενης στην, μεγάλης σπουδαιότητας υπόθεση της αποθησαύρισης, της μελέτης και της έκδοσης σε βιβλία, πλείστων τόσων στοιχείων και βιωμάτων του πανάρχαιου λαϊκού μας πολιτισμού δίκαια γεννάται το ερώτημα: Πως πέρασε έτσι απαρατήρητη θάλεγα από τις δημόσιες αρχές τον πνευματικό κόσμο, τις πολιτιστικές και άλλες οργανώσεις και τους υπεύθυνους της Κρήτης, εντός και εκτός ώστε μετά από τόση προσφορά και τόσες τιμές που η αείμνηστη Ε. Φραγκάκη έδωσε στον τόπο της, δεν ευτύχησε να τύχει απ’ αυτόν καμιά μα καμιάς ξέχωρης τιμής. Μιας βράβευσης, μιας τιμητικής παρουσίασης εφ’ όσον ζούσε η ίδια και το πολυβραβευμένο από τα ανώτερα πνευματικά ιδρύματα της χώρας μας ανυπολόγιστης αξίας έργο της. Οι γυναικείες μας οργανώσεις, τα Λύκεια των Ελληνίδων προπάντων που ασχολούνται μάλιστα με τη διαφύλαξη του λαϊκού μας πολιτισμού δεν έτυχε ποτέ να ακούσουν το όνομα εκείνης που έβγαλε στα μεσούρανα την Κρητική παράδοση; Να ελπίζομε τουλάχιστον πως έστω και μετά θάνατο θα τύχει κάποιας τιμής για να γίνει έτσι και ευρύτερα γνωστό στον κρητικό κόσμο που άμεσα τον αφορά και τον ενδιαφέρει το πολύτιμο έργο της. Αλλά και παράδειγμα προς μίμηση γιατί όπως είναι φυσικό, η αποθησαύριση όλων των στοιχείων που συνθέτουν τον λαϊκό μας πολιτισμό δε θα μπορούσε να γίνει έργο ενός και μόνο λαογράφου. Απαιτεί το μόχθο πολλών ακόμη όσο κι αν έχουν γίνει ήδη αρκετές και από άλλους ως τώρα λίαν φιλότιμες και αποδοτικές προσπάθειες.
Στη νεκρόσιμη ακολουθία του σεπτού λειψάνου της αείμνηστης Ε. Φραγκάκη που ψάλθηκε στο ειδυλλιακό εκκλησάκι της Αγίας Φιλοθέης δεν μπόρεσα να διακρίνω ουτε ένα έστω εκπρόωπο των κρητικών γραμμάτων που νάρθε και ν’ αποτίσει τον οφειλόμενο ύστατο φόρο τιμής σε εκείνην που ήταν ολόκληρη μια Κρήτη. Την αποχαιρέτησαν ωστόσο με λόγια θερμά και ιδιαίτερα τιμητικά ο παν/κός καθηγητής και πρόεδρος της λαογραφικής εταιρείας Αθηνών της οποίας ήταν μέλος η μεταστάσα, κ. Δ. Λουκάτος. Επίσης έπλεξε το εγκώμιο της και την αποχαιρέτησε εκ μέρους του λαογραφικού τμήματος της Ακαδημίας Αθηνών ο ακαδημαϊκός – λαογράφος κ. Κ. Ρωμαίος.
Ιδιαίτερα συγκινητικά ήταν τα λόγια που απηύθυνε ο ιερέας της εκκλησίας αρχιμανδρίτης πατήρ Δημήτριος ο οποίος μάλιστα εξέφρασε και τη βαθειά ευγνωμοσύνη του προς την νεκρά, γιατί υπήρξε η πρώτη που ασχολήθηκε ερεύνησε και συνέγραψε το βίο της Οσίας Φιλοθέης και τον παρέδωσε στην Ιστορία της Εκκλησίας για τα περαιτέρω.
Τέλος με πολλή συγκίνηση μπόρεσα να πω κι εγώ λίγα λογια αγάπης, σύντομο απόσπασμα των οποίων παραθέτω στη συνέχεια:
Με λίγα λουλούδια στα χέρια που τρέμουν, ένα δάκρυ στα μάτια και πικρό καημό στη καρδιά ήρθα να σ’ αποχαιρετήσω κι εγώ φίλτατη μου Ευαγγελία. Γλυκειά και γλυκομίλητη μου, καλή μου κι ακριβή μου…
Μεγάλη μας κυρία της κρητικής λαογραφίας φεύγεις λοιπόν πια από το φθαρτό τούτο κόσμο, όμως αφήνεις πίσω σου άφθαρτους τους αιώνες να σε θαυμάζουν. Τον κρητικό κόσμο που θα πρέπει να σ’ ευγνωμονεί για όσα του πρόσφερες με συνέπεια και γνώση. Μ’ αγάπη κι αυτοθυσία στην ανεκτίμητη υπόθεση της λαογραφίας του νησιού μας, που με πάθος αφοσιώθηκες, από τη μεστή ακόμη άνθιση της όμορφης νειότης σου ως την τελευταία στιγμή της επι γης ζωής σου, έχοντας πάντα άξιους συμπαραστάτες σου τον αφοσιωμένο σου σύντροφο Κώστα, την πολυαγαπημένη σου θυγατέρα Νανά.
Κι είναι να θαυμάζει κανείς φίλτατη κι αλησμόνητη Κρήσσα διανοούμενη με πόσο στ’ αλήθεια ενθουσιασμό, με πόση αγάπη, ευαισθησία και σπάνια λαογραφική κατάρτηση και πληθωρικό μεράκι, έσκυψες κι αφουγκράστηκες. Συνέλαβες κι έκλεισες με στοργή μητρική στα κατάβαθα μέσα της λεβέντικης κρητικής καρδιάς σου, όλους τους ζεστούς παλμούς της πανάρχαιας και πολυκύμαντης ζωής της Μεγαλονήσου μας. Μπόρεσες κι έκαμες βίωμα σου και μας ξανάδωσες ζωντανεμένες στις περισπούδαστες συγγραφικές σου εκδόσεις ένα απέραντο πλήθος από τις προαιώνιες και ακατάλυτες μορφές του ανόθευτου Κρητικού λαϊκού μας βίου. Την αξεπέραστη έκφραση μιας ανεξάντλητης πηγής γνώσεων και εμπειριών που δεν έπαψαν εδώ και χιλιάδες χρόνια τώρα να ποτίζουν με νάματα υψηλής τέχνης και ανώτερης σοφίας τον ελλαδικό χώρο, μα και τον κόσμον ολόκληρο…
Μα για το έργο σου έχουν ήδη μιλήσει πολλοί και θα γράψουν ακόμη περισσότεροι. Ιδιαίτερη αξία παίρνει βέβαια και θάχει πάντα για μας τους Κρητικούς αυτή σου η τόσο πολύτιμη πνευματική προσφορά. Σα φωτισμένη διανοούμενη σαν ένθερμη λάτρις της Κρήτης και κάθε τι του Κρητικού έδωσες το παν κι έκανες το παν, για τη διάσωση από τη φθορά και τη λησμονιά του χρόνου των Κρητικών μας παραδόσεων. Το ευχαριστώ είναι λίγο. Η ευγνωμοσύνη μας κι αυτή λίγη, μπρος στο τεράστιας εθνολογικής σημασίας έργο, που μας αφήνεις…
Και τώρα μαζί με τον τελευταίο ασπασμό μου, δέξου και τη διαβεβαίωση μου, πως πάντα η θύμηση σου θα παραμένει λαμπάδα άσβεστη στη μνήμη μου και η αγάπη σου θα δεσπόζει στα αισθήματα μου…
Ας είναι αιωνία η μνήμη σου Ευαγγελία Φραγκάκη
Ειρήνη Μπριλλάκη – Καβακοπούλου