(ΠΗΓΗ: Δίκτυο Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών, http://www.greek-holocausts.gr/)
ΜΥΡΤΟΣ
Το πρωί της 15 ης Σεπτεμβρίου 1943, ημέρα Τετάρτη οι Γερμανοί ξεκινούν από τα Τσέρτσα και στις 9 η ώρα φτάνουν στο Βάτο. Ύστερα από δίωρη στάση στη τοποθεσία αυτή χωρίζονται σε δύο τμήματα και ο ένας λόχος με μια διμοιρία Βάφεν Ες Ες φτάνουν στο Μύρτο. Ο γερμανός αξιωματικός δηλώνει στον πρόεδρο του χωριού πως το χωριό θα καεί και δίνει προθεσμία δύο ώρες για να πάρουν οι κάτοικοι ότι μπορούν και φύγουν. Η διμοιρία των Ες Ες ξεχύνεται μέσα στο χωριό και συλλαμβάνει δέκα (10) άνδρες τους οποίους οδηγεί πίσω από τον Άγιο Αντώνιο και τους εκτελούν επί τόπου ενώ οι
άλλοι Γερμανοί πηγαινοέρχονται στο χωριό μήπως ξεφύγει κανείς και εκτελούν στις θέσεις Πέτρου και Μαγατζέ άλλα επτά (7) άτομα, μεταξύ των οποίων μια γυναίκα μέσα στο σπίτι της και έναν ανάπηρο άνδρα.
ΡΙΖΑ
Το πρωί της 15 ης Σεπτεμβρίου 1943 δύναμη Γερμανών φτάνει στο Λουτράκι, βάζει φωτιά στα σπίτια και στην εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ και εκτελεί τον μοναδικό κάτοικο που βρήκε εκεί, ενώ ένα άλλο τμήμα Γερμανών κατευθύνεται στη Ρίζα. Συλλαμβάνουν όσους άνδρες βρίσκουν εκεί, δέκα (10) τον αριθμό και τους εκτελούν έξω από το σχολείο κοντά στην εκκλησία του Αγίου Σπυρίδωνα. Στο συνοικισμό Καημένου συλλαμβάνουν ακόμη πέντε (5) άντρες και τους εκτελούν επί τόπου. Στο συνοικισμό Σφακούρα συλλαμβάνουν έξι (6) άνδρες και μία (1) γυναίκα που βρήκαν εκεί και την έκαψαν ζωντανή μέσα στο σπίτι της.
ΜΟΥΡΝΙΕΣ
Οι Γερμανοί κινούνται από τη Ρίζα προς τις Μουρνιές. Φτάνοντας εκεί συλλαμβάνουν δεκαπέντε (15) άντρες και τους οδηγούν στη Σφακούρα. Επίσης στο ίδιο σημείο οδηγούν έξι (6) άνδρες από τον Παρσά και στη συνέχεια εκτελούν όλους τους συγκεντρωμένους στα Σφάκουρα στη θέση Σελλί. Οι Γερμανοί που κατέστρεψαν τα Γδόχια και εκτέλεσαν τους κατοίκους (16 Σεπτεμβρίου 1943) μπαίνουν στις Μουρνιές. Διατάσσουν τα γυναικόπαιδα να συγκεντρωθούν για να φύγουν από την Ιεράπετρα. 1ο η ώρα το πρωί μόλις τα γυναικόπαιδα αποχώρησαν μια ομάδα Γερμανών που έμεινε πίσω έβαλε φωτιά στο χωριό. Κάηκε ζωντανή μέσα στο σπίτι της μία γυναίκα. Η ίδια ομάδα προχώρησε προς τη Ρίζα περίπου ώρα 11.30 και έβαλε φωτιά στο συνοικισμό Καημένου. Τα γυναικόπαιδα οδηγήθηκαν στην Ιεράπετρα. Η περιοχή κηρύχθηκε νεκρή ζώνη και οι εκτελεσμένοι παρέμειναν άταφοι μέχρις ότου 45 μέρες μετά δόθηκε η 24ωρη άδεια μετάβασης στην περιοχή για να περισυλλέγει ότι είχε απομείνει από τα πτώματα.
ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ
Στις 29-9-1943 το χάραμα της μέρας, μεταφέρθηκαν στο προκαθορισμένο τόπο της εκτέλεσης οι μελλοθάνατοι φρουρούμενοι από μουσουλμάνους Τσάμηδες και λίγους Γερμανούς. Ακολούθησαν σκηνές φρίκης. Πατέρας παρακαλούσε ν΄αφήσουν ελεύθερο το 16χρονο γιο του και ο γιος ικέτευε να σκοτώσουν αυτόν και να αφήσουν τον πατέρα να αναθρέψει τις μικρότερες αδελφές. Τελικά εκτελέσθηκαν πατέρας και γιος. Άλλοι προσπάθησαν με γενναιότητα να δραπετεύσουν αλλά
χτυπήθηκαν από τις σφαίρες των μουσουλμάνων Τσάμηδων που είχαν περιζώσει την περιοχή. Ώρα 7 το πρωί το κροτάλισμα των πολυβόλων έσβησε το χαμόγελο των αγέρωχων ανδρών.
ΣΟΥΓΙΑ
Τη νύχτα της 28 ης προς 29 η Σεπτεμβρίου 1943 εκατοντάδες Γερμανοί κινήθηκαν ύπουλα και σιωπηλά εναντίον των τριών χωριών και τα κύκλωσαν. Είχε προηγηθεί κατά την διάρκεια της ημέρας σφοδρός βομβαρδισμός των χωριών από αεροπλάνα στούκας και μερική καταστροφή του Κουστογέρακου. Με το ξημέρωμα της 29 ης Σεπτεμβρίου οι Γερμανοί μπήκαν στα χωριά και όσους ηλικιωμένους βρήκαν να πηγαίνουν στις δουλειές τους τους εκτέλεσαν επί τόπου. Οι άλλοι άνδρες προαισθάνθηκαν το κακό και έμεναν στην ύπαιθρο. Τα γυναικόπαιδα του Λιβαδά και μερικά της Μονής που πρόφθασαν να κρυφτούν τα οδήγησαν στις φυλακές της Αγιάς (Χανιά) που ήταν το κολαστήριο της Κρήτης. Εκεί γινόταν η διαλογή και άλλους τους έστηναν στα εκτελεστικά αποσπάσματα και άλλους τους έστελναν στα στρατόπεδα τους εξόντωσης. Λίγοι ήταν οι τυχεροί που αφήνονταν ελεύθεροι. Τα γυναικόπαιδα του Κουστογέρακου, 70 περίπου ψυχές τα συγκέντρωσαν σ’ ένα σπίτι με σκοπό να τα κάψουν. Τα κλάματα και οι φωνές τους όμως άλλαξαν την απόφαση των δημίων και τους πρόσφεραν ένα πιο «άνετο» θάνατο, εκείνο δια του εκτελεστικού αποσπάσματος. Τα μετέφεραν στην έξοδο του χωριού, τα έστησαν σε κύκλο και ο πολυβολητής στο κέντρο με την πρώτη ριπή θέρισε έξι. Μα δεν πρόλαβε να αποτελειώσει το έργο του και δέχτηκε τις ομοβροντίες των ανταρτών. Έπεσε νεκρός και οι άλλοι Γερμανοί έντρομοι και καταδιωκόμενοι από τους αντάρτες εγκατέλειψαν το χώρο της εκτέλεσης.
ΛΙΓΚΙΑΔΕΣ
Στις 3 Οκτωβρίου, ημέρα Κυριακή το πρωί εσηκωθήκαμε από τον ύπνο μέρα καλή. Δεν είχαμε νερό και κίνησαν έξι γυναίκες να πάνε για νερό στον Μπλήτσι στο Στρούνη με τα ζώα φορτωμένα βαρέλες και δοχεία και πήγαιναν. Μόλις πήγανε οι γυναίκες στο νερό έσπασε ένα πηγάδι πέντε μέτρα μέσα προς την λίμνη και πέταγε από μέσα μπάρες πολύ θολό νερό. Και κάθησαν οι γυναίκες να λαγαρήσει το νερό πολλήν ώρα εκεί και αφού λαγάρησε γέμησαν ταις βαρέλες και δοχεία τα φόρτωσαν στα ζώα και έρχονταν προς τα απάνω. Μόλις βγήκαν στο Δημόσιο δρόμο στης Αναστάσενας Κολόκα στο σπίτι, μια είχε βγει απάνω από τον δρόμο με δύο ζώα. Μόλις την είδαν το φυλάκιο από τον Αι-Λιά ψηλά από το Νησί της βάλανε με τα βαρέα μυδράλια να τη σταματήσουν εκεί όχι να τη σκοτώσουν ήταν η γριά Ρήνα Γεράκου. Τάχασε η καημένη η γριά πρόλαβε και έπιασε μια κοτρόνα πέτρα και δεν έβλεπε ούτε τα ζώα της τι έγιναν, ούτε τις άλλες γυναίκες από τον κουρνιαχτό γιατί ήταν και η γη πολύ ξερή και οι ριπές ασταμάτητες.
ΛΙΛΑΙΑ
Την επομένη μεγάλες δυνάμεις Γερμανών εξαπέλυσαν βιαιότατη επίθεση από όλη την περίμετρο του Παρνασσού και άρχισαν μάχες που μαίνονταν επί πολλές μέρες. Το Χωριό Κάτω Αγόριανη οι Γερμανοί το κυρίευσαν στις 7 Οκτωβρίου 1943 και άρχισαν αμέσως να το πυρπολούν από τη μια του άκρη ως την άλλη χρησιμοποιώντας τη γνωστή εμπρηστική σκόνη η οποία αναφλέγεται με έναν και μόνον πυροβολισμό. Οι κάτοικοι παρακολουθούν κρυμμένοι στους γύρω ορεινούς όγκους του Παρνασσού και η μεγάλη συμφορά είναι ορατή δια γυμνού οφθαλμού.
ΕΠΤΑΛΟΦΟ
Την επόμενη ημέρα (7 Οκτωβρίου 1943) καίνε οι Γερμανοί το Κάτω Χωριό (Λιλαία) και την μεθεπόμενη της μάχης (8 Οκτωβρίου 1943) εκδικούνται την Επτάλοφο (Άνω Αγόριανη). Καίνε ολόκληρο το χωριό. Από τα 184 σπίτια του κάηκαν τα 146 κι όσοι κάτοικοι του δεν μπόρεσαν ή πρόλαβαν να το εγκαταλείψουν κατεσφάγησαν ή κάηκαν ζώντες, από νήπια αβάπτιστα έως ανήμποροι γέροντες. Από μια και μόνη οικογένεια μαρτύρησαν 7 άτομα (Μια κόρη 17χρονη, πριν φονευθεί, βιάστηκε από 15 άτομα)
ΤΡΙΣΤΕΝΟ
Τις 17 Οκτωβρίου 1943 το 22 ο ορεινό σώμα στρατού, των Γερμανικών δυνάμεων κατοχής στην Ήπειρο, ανέλαβε τη διεύθυνση της επιχείρησης «Πάνθηρας». Το σχέδιο «Πάνθηρας» προέβλεπε την εισβολή στον Ηπειρωτικό ορεινό όγκο της Πίνδου, από τέσσερα σημεία. Οι γερμανικές δυνάμεις κινήθηκαν προς τα ορεινά χωριά της περιοχής μας ξεκινώντας από την Κόνιτσα, τα Γιάννινα, από την περιοχή της Άρτας και από την ανατολική πλευρά του περάσματος του Μετσόβου. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 18 ης Οκτωβρίου 1943, τα ναζιστικά στρατεύματα ξεκίνησαν τις εκκαθαρίσεις τους. Χωριά πυρπολούνται, κάτοικοι εκτελούνται, περιουσίες διαρπάζονται. Οι Γερμανοί έκαψαν 138 από τα 150 σπίτια, το σχολείο και δύο εκκλησίες, εκτέλεσαν πέντε κατοίκους.
ΓΡΕΒΕΝΙΤΙ
Την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, το Γρεβενίτι πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Το χωριό πυρπολήθηκε από τους Γερμανούς και κατεστράφησαν 295 σπίτια ενώ 22 κάτοικοι εκτελέσθηκαν. Το γεγονός αυτό δικαιολογεί και την απώλεια του παραδοσιακού χαρακτήρα από τα σπίτια του χωριού. Αξιοσημείωτο είναι ότι την περίοδο εκείνη λεηλατήθηκε και η Ι.Μ. Βουτσάς, μια από τις αρχαιότερες της Ηπείρου.
ΦΛΑΜΠΟΥΡΑΡΙ
Το Φλαμπουράρι είναι χωριό του Ζαγορίου, βρίσκεται σε υψόμετρο 1.000 μέτρων, κτισμένο στην πλαγιά του όρους Τσούκα Ρόσα. Ανήκει διοικητικά στο δήμο Ζαγορίου. Οι κάτοικοί του σήμερα είναι κυρίως ξυλοκόποι λόγω της πλούσιας βλάστησης. Κατά τον 18 ο αιώνα στο χωριό κατοικούσαν 900 οικογένειες. Κατά την γερμανική κατοχή (1941-1944) πυρπολήθηκε μεγάλο μέρος του οικισμού, ως αποτέλεσμα σήμερα η παραδοσιακή ζαγορίσια αρχιτεκτονική έχει διατηρηθεί μόνο σε τμήμα του
χωριού. Παρόλα αυτά διασώθηκαν οι ιστορικές εκκλησίες, όπως του Αγίου Νικολάου, κτισμένη το 1774. Το πέτρινο γεφύρι της χτισμένο το 1748, ενώνει τις δύο γειτονιές του χωριού.
ΚΟΥΤΣΟΥΦΛΙΑΝΗ
Το σχέδιο «Πάνθηρας» προέβλεπε την εισβολή στον Ηπειρωτικό ορεινό όγκο της Πίνδου, από τέσσερα σημεία. Οι γερμανικές δυνάμεις κινήθηκαν προς τα ορεινά χωριά της περιοχής μας ξεκινώντας από την Κόνιτσα, τα Γιάννινα, από την περιοχή της Άρτας και από την ανατολική πλευρά του περάσματος του Μετσόβου. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 18 ης Οκτωβρίου 1943, τα ναζιστικά στρατεύματα
ξεκίνησαν τις εκκαθαρίσεις τους. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν 150 σπίτια στη Νέα Κουτσούφλιανη και 50 σπίτια στην Παλιά Κουτσούφλιανη.
ΜΑΚΡΙΝΟ Στη γεωγραφική έκταση του Δήμου Ζαγορίου συμπεριλαμβάνεται και το χωριό Μακρίνο. Βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα του Δήμου κοντά σε μερικές από τις πηγές του Βάρδα-Αράχθου, χτισμένο στις πλαγιές ενός λόφου κατάφυτου από παντός είδους χλωρίδα. Η κοινοτική έκταση ανέρχεται σε 20,1 χιλ. στρέμματα περίπου. Η χαμηλότερη περιοχή έχει υψόμετρο 900μ. και η υψηλότερη 1.750μ. Το
μεσοχώρι έχει υψόμετρο 1000μ. Τις πρώτες πρωινές ώρες της 18 ης Οκτωβρίου 1943, τα ναζιστικά στρατεύματα ξεκίνησαν τις εκκαθαρίσεις τους. Χωριά πυρπολούνται, κάτοικοι εκτελούνται, περιουσίες διαρπάζονται. Στο Μακρίνο οι Γερμανοί κατέστρεψαν 41 σπίτια και εκτέλεσαν 3 κατοίκους.
ΔΟΛΙΑΝΗ
Η Δόλιανη είναι χτισμένη σε υψόμετρο 920μ. στην κοίτη ρέματος, στη θέση Καλντερούσια. Τον περασμένο αιώνα είχε 450 κατοίκους ενώ το 1913 είχε 300 κατοίκους και 25 παιδιά στο σχολείο.
Στις 23/10/1943 η Δόλιανη πυρπολύθηκε από τους Γερμανούς. Καταστραφήκαν 135 πετρόκτιστα σπίτια, ενώ πέντε κάτοικοι εκτελέστηκαν. Το χωριό διατηρεί πολλά πράγματα από την παλιά του αίγλη, όπως τα ωραία του λιθόστρωτα, τις πέτρινες βρύσες, το χαγιάτι της εκκλησίας και το καμπαναριό της, τα λιγοστά παλιά σπίτια του, τα πέτρινα γεφύρια, καθώς και το μονότοξο που φαίνεται από το δημόσιο δρόμο.
ΚΑΒΑΛΛΑΡΙ
Το 1870 το Καβαλλάρι είχε 36 σπίτια και 310 κατοίκους και στις αρχές του 21 ο αιώνα μ.Χ. ο πληθυσμός του ανερχόταν στους 200 κατοίκους. Οι κάτοικοι του Καβαλαρίου ήταν φτωχοί αγρότες, γεωργοί και κτηνοτρόφοι και μέχρι τα τέλη του περασμένου αιώνα δεν είχαν ούτε σχολείο. Με την απογραφή του 2010 είχε 88 κατοίκους και 78 με την απογραφή του 2011. Στο Καβαλάρι οι Γερμανοί κατέστρεψαν 45 σπίτια και εκτέλεσαν 6 κατοίκους.
ΚΑΛΟΥΤΑΣ
Και τι δεν έκαναν εκείνη τη νύχτα! Ξεφωνητά, ουρλιάσματα, ντουφεκιές, οχλοβοή, αλλόκοτα τραγούδια και χορούς, όπως ήταν χορτάτοι απ’ τ’ αγαθά μας και μεθυσμένοι απ’ τα κρασιά μας τα ολόγλυκα. Κι εμείς αλαφιασμένοι, άγρυπνοι εξουθενωμένοι περιμέναμε το τέλος της τραγωδίας μας! Το πρωί της Παρασκευής (23 Οκτ. 1943) η μισή φάλαγγα έφυγε προς το νότο για τα χωριά Καμνιά –Καβαλάρι και η άλλη μισή από την Πέφτη έφυγε για τα Γιάννενα από τον Αη Γιάννη του Δίκορφου και το Λυκόστομο. Έμεινε πίσω το απόσπασμα της καταστροφής. Η πρώτη φωτιά φάνηκε στην καλύβα του Βαρνάβα κάτω από την Αγία Παρασκευή κι αμέσως τα τρία συνεργεία γέμισαν το χωριό με φλόγες και καπνούς. Θεέ μου, τι χαλασμός! Πέτρες που σχίζονταν, σκεπές που σωριάζονταν, φλόγες που έζωναν τους μαχαλάδες, καπνοί ολόμαυροι και πνιγεροί που ανέβαιναν μεσούρανα κι ύστερα απλώνονταν για να σκεπάσουν τις ράχες, τα δάση, τις ρεματιές και να κρύψουν τον ήλιο. Κι εμείς αντίκρυ κλαίγαμε τα συντρίμμια της ζωής μας και τον αφανισμό πλούσιων δημιουργημάτων πεντακοσίων χρόνων.
ΜΑΝΑΣΣΗΣ
Στα μέσα του περασμένου αιώνα είχε 400 κατοίκους και 2 σχολεία. Κάηκε στις 23 Οκτώβρη 1943 από τους Γερμανούς. Μόνο ένα σπίτι σώθηκε και η Εκκλησία, ενώ υπήρξε και ένα θύμα. Στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου μερικές οικογένειες έφυγαν από το χωριό και εγκαταστάθηκαν σε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Με προεδρικό διάταγμα του 2005 αναγνωρίστηκε επίσημα ως μαρτυρικό χωριό.
ΣΚΕΠΑΣΤΟ
Στις 9 Δεκεμβρίου το πρωί θυμάμαι που πιάσανε όλους τους άντρες και τους πήγανε στον Αγία Άννα. Τους είχανε μαζέψει για να τους σκοτώσουνε. Ύστερα, ήρθε κάποιος από την Πάτρα, μίλησε με τον αξιωματικό που ήταν υπεύθυνος και τους άφησαν ελεύθερους. Τους είπαν –όπως μάθαμε από τον πατέρα μου, όταν επέστρεψε στο σπίτι- ότι δεν θα τους πειράξουν, αν δε φύγουν απ’ το χωριό . οι
περισσότεροι όμως φοβήθηκαν κι έφυγαν. Στις 12 του μήνα βγήκαν οι Γερμανοί και μάζεψαν όλα τα πρόβατα και τα παιδιά που ήταν μαζί τους και τους πήγαν στα Καλάβρυτα. Εκείνη τη μέρα έπιασαν
τέσσερις-πέντε και μας είπαν πως, αν δε φέρουμε το καλύτερο χαλί που έχει ο καθένας στο σπίτι του, θα τους σκοτώσουν. Πήρα κι εγώ ένα χαλί απ’ το γιούκο –απ’ τα ρούχα τα καλά που είχαμε- το πήγα στην πλατεία –όχι εγώ μόνο, όλο το χωριό- και τους αφήσανε ελεύθερους. Την ώρα που πήγα στην πλατεία, ο πατέρας, που είχε μάθει ότι μας πήραν το παιδί, έφυγε για τα Καλάβρυτα, για να μάθει τι απέγινε. Μετά, τον πιάσανε κι αυτόν, τον κρατήσανε μέσα και την άλλη μέρα, στις 13, τον εκτέλεσαν.
ΖΑΧΛΩΡΟΥ
8 Δεκεμβρίου 1943, ημέρα Τετάρτη. Οι Γερμανοί κατεβαίνουνε σκοτώνοντας και καίγοντας από τα χωριά Κερπινή, Ρωγούς, Άνω Ζαχλωρού και φτάνουνε στην Κάτω Ζαχλωρού. Θα ‘τανε εννιά η ώρα το βράδυ. Εννιά το βράδυ είναι νύχτα και μήνα Δεκέμβριο. Αμέσως ξαπλωθήκανε μέσα στα σπίτια και συλλάβανε είκοσι κατοίκους. Οι κάτοικοι είναι πολύ περισσότεροι. Κάθε χρόνο, στις 21 Νοεμβρίου φεύγανε οι κάτοικοι, ο παπάς, ο δάσκαλος (κλείνει το σχολείο και μεταφέρεται) και κατεβαίνανε στα πεδινά, στα Ζαχλωρίτικα. Επιστρέφανε πάλι στην Άνοιξη στο χωριό, στις 25 Μαρτίου. Οι πιο πολλοί απ’ αυτούς που συλλάβανε είχαν ακούσει, γιατί είχε διαδοθεί, ότι οι Γερμανοί ανεβαίνοντας προς τα πάνω (Καλάβρυτα) λεηλατούν, μπαίνουνε στα σπίτια και αρπάζουνε ό,τι πιο πολύτιμο ή χρήσιμο υπήρχε μέσα. Αυτοί, λοιπόν, που επιστρέψανε από τα πεδινά, ήρθανε μόνο και μόνο να προφυλάξουν τα πράγματά τους και αν τα κατάφερναν, να τα ‘κρυβαν σε ασφαλές μέρος.
ΚΕΡΠΙΝΗ
Εκτέλεσαν 9 άτομα μέσα στο χωριό σε διάφορα σημεία, στις αυλές των σπιτιών και στο δρόμο, ανάμεσά τους και τον άρρωστο από τύφο Κωνσταντίνο Καλλιά, τον οποίο έσυραν από το κρεβάτι του έξω από το σπίτι και τον σκότωσαν. Στο μεταξύ έβαλαν φωτιά στο χωριό. Τα σπίτια λαμπάδιαζαν το ένα μετά το άλλο από τη δύναμη της φωτιάς και της πυρίτιδας που έριχναν. Οδήγησαν στη συνέχεια τους συγκεντρωμένους άνδρες στο πρανές ενός χωραφιού πιο κάτω από το χωριό, κοντά στην εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, όπου ήταν ήδη στημένα τα πολυβόλα και τους εκτέλεσαν. Ο κρότος των πολυβόλων ακούστηκε μέχρι το χωριό. Συνολικά στις 8-12-1943 εκτελέστηκαν 36 άνδρες ηλικίας από 17 έως 80 ετών. Από την εκτέλεση διασώθηκαν 4 άνδρες μεταξύ των οποίων ένας βαριά τραυματίας που πέθανε λίγες μέρες μετά.
ΜΟΝΗ ΜΕΓΑΛΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ
Και μετά τα Καλάβρυτα γύρισαν οι Γερμανοί στο Μ. Σπήλαιο, στις 14 του μηνός πρωί. Ήρθαν εδώ και άρχισαν να καίνε και να λεηλατούν. Ούτε κοτέτσια άφησαν ούτε τίποτα. Σπάσανε την πόρτα και πήγαν κάτω στα κελάρια και στις αποθήκες. Έχυσαν κρασιά, πήραν τα στάρια και ρίξανε στα μουλάρια, αραποσίτια και όλα τα κατέκαψαν. Το κτήριο δεν καιγόταν, γιατί ντουβάρια και τζαμαρίες ήταν, δεν είχε τίποτα να καεί. Αλλά έξω δεν άφησαν τίποτα. Το σπουδαίο ήταν πως το εκκλησάκι που ήταν μέσα η εικόνα και τα άγια λείψανα και ό,τι πολύτιμο είχαμε παρέμεινε ανέπαφο. Οι πόρτες έμεναν κλεισμένες! Δεν παραβιάστηκαν.
ΡΩΓΟΙ Οι Γερμανοί μπήκαν στο χωριό στις 8 Δεκεμβρίου 1943 το απόγευμα και κάλεσαν τον ιερέα του χωριού Παπά-Χρήστο Κανελλόπουλο να χτυπήσει δυνατά την καμπάνα για να συγκεντρωθούν όλοι οι άντρες στην πλατεία με την πρόφαση πως θα τους αποζημίωναν για τα ζώα που τους είχαν επιτάξει. Ξεχύθηκαν σε μια έρευνα των σπιτιών, των σταύλων, και των αχυρώνων για να μη διαφύγει κανείς. Δύο υπερήλικες που δεν ακολούθησαν τους άλλους στην πλατεία εκτελέστηκαν επί τόπου. Στη συνέχεια τους έκλεισαν μέσα στην εκκλησία της Αγίας Βαρβάρας και να βγαίνουν έξι-έξι για να πληρωθούν. Ο εκνευρισμός όμως των Γερμανών, οι αυστηρές διαταγές, το στήσιμο των πολυβόλων δεν άφηναν ουδεμία αμφιβολία για τις προθέσεις τους. Ο Παπά-Χρήστος Κανελλόπουλος διαισθανόμενος το τέλος από την Ωραία Πύλη καλεί όλους να γονατίσουν και να αλληλοσυγχωρηθούν διαβάζοντας μια συγχωρητική ευχή καλείται η πρώτη εξάδα να εξέλθει προπορεύονται έξι ηλικιωμένοι τα πολυβόλα κροτάλισαν στη συνέχεια άλλοι έξι και άλλοι έξι. Απολογισμός 65 αθώοι νεκροί. Επέζησαν (5) πέντε. Τέσσερις τρέχοντας μέσα στις φλόγες και στη βροχή των σφαιρών πήδησαν στο γκρεμό και ένας βαριά τραυματίας. Τρεις απανθρακώθηκαν κρυμμένοι στο ταβάνι και τέμπλο.
ΒΡΑΧΝΙ
Μετά τις εκτελέσεις στη Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου και στο χωριό Σούβαρδο, οι Γερμανοί στις 9 Δεκεμβρίου έφτασαν στο γειτονικό χωριό Βραχνί. Είχαν μαζί τους 3 άνδρες αιχμαλώτους, το φαρμακοποιό Δημητρίου από τη Βυσωκά τον οποίο βρήκαν στο Σούβαρδο όπου είχε προσπαθήσει να κρυφτεί, τον νεαρό Παύλο Σωτηρακόπουλο από την Κερπινή και τον Ηλία Κατσανιώτη από τους Ρογούς, τους οποίους είχαν πάρει μαζί τους για οδηγούς.
ΣΟΥΒΑΡΔΟ
Στις 9-12-1943 λίγες μέρες πριν το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων (13-12-1943) οι Γερμανοί έφτασαν στο χωριό και εκτέλεσαν πέντε αντιστασιακούς Καλαβρυτινούς λίγο μετά την κάτω βρύση. Την νύχτα οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό και σώθηκε μόνο η εκκλησία και δύο σπίτια. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1944 δεν αρχίζει αμέσως η επούλωση των πληγών του πολέμου και η ανοικοδόμηση της γιατί μεσολαβεί ο εμφύλιος ο οποίος ουσιαστικά ξεκινάει τον Δεκέμβριο του 1944. Έτσι η ζωή στο Σούβαρδο δεν αποκαθίσταται αμέσως στον προπολεμικό της ρυθμό, ιδίως την περίοδο 1943-1949
δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για θερινή διαμονή γιατί η μη ομαλή κατάσταση σε όλη τη χώρα, ιδίως στην ύπαιθρο είναι απαγορευτική. Όμως κατά το έτος 1949 η επάνοδος των κτηνοτρόφων από το Κουρτέσι Ηλείας και των γεωργών από τα Βραχνέικα και Τσουκαλέικα Αχαΐας συνεχίζεται, εκείνη την περίοδο οι Σουβαρδίτες με στερήσεις ξαναχτίζουν τα σπίτια τους επάνω στα ερείπια.
ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΩΝ ΚΑΛΑΒΡΥΤΩΝ
13 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1943
Οι Γερμανοί μπήκαν στα Καλάβρυτα στις 9/12. Δημιούργησαν έναν ασφυκτικό κλοιό γύρω από την πόλη, προκειμένου να μην μπορεί κανείς να ξεφύγει. Την έντονη ανησυχία των κατοίκων κατάφερε, παραπλανώντας τους, να κατευνάσει ο Γερμανός Διοικητής, ο οποίος τους διαβεβαίωσε ότι δεν πρόκειται κανείς να πάθει τίποτε και ότι ο στόχος τους ήταν η εξόντωση των ανταρτών. Προχώρησαν αρχικά στην πυρπόληση σπιτιών που ανήκαν σε αντάρτες και αναζήτησαν την τύχη των Γερμανών τραυματιών της Μάχης της Κερπινής.
ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΛΑΥΡΑΣ
Στις 14 Δεκέμβρη 1943 εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς κάτω από τον ιστορικό πλάτανο της Αγίας Λαύρας οι:
Χρυσανθακόπουλος Ευθύμιος (ιερομόναχος)
Νασιόπουλος Βασίλειος (ιερομόναχος)
Νεόφυτος Αρφάνης (μοναχός)
Ασημακόπουλος Αγαθάγγελος (ιερομόναχος)
Παπαρρηγόπουλος Αμβρόσιος (ιερομόναχος)
Μπράτσικας Παναγιώτης (φύλακας της μονής)
ΠΤΕΡΗ
17 Δεκεμβρίου 1943
Το 1943 έγινε η μάχη στο Πυργάκι εναντίον των Ιταλών, όπου είχαν συμμετάσχει και Φτεραίοι.
Εν συνεχεία οι Ιταλοί με ένα τάγμα εγκαταστάθηκαν στη Φτέρη, έμειναν τέσσερις ημέρες και συνέλαβαν τους: Θ. Αντωνιάδη και Γ. Πανουτσόπουλο και τους εκτέλεσαν στο προσκυνητάρι Πετσάκων, όπου στη θέση αυτή υπάρχει ένα μικρό απέριττο μνημείο. Οι Ιταλοί έκαψαν ένα τμήμα της Φτέρης και ολοκλήρωσαν την καταστροφή οι Γερμανοί, μετά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, την 17 η Δεκεμβρίου 1943. Έκαψαν και την κεντρική εκκλησία της Θεοτόκου. Στο ναό αυτό υπήρχαν πριν από την καταστροφή προπολεμικά δυο παλιές εικόνες αξίας, του Χριστού και της Παναγίας. Από το Λεύκωμα Φιλοδασικού Συλλόγου Φτέρης, 2004
(Άρθρο: Η Φτέρη Αιγίου-Περικλής Τρακαδάς, Φιλόλογος, Συγγραφέας)
ΔΡΑΚΕΙΑ
18 Δεκεμβρίου 1943
Στις 18 Δεκεμβρίου 1943 τα Γερμανικά στρατεύματα Κατοχής εκτελούν 118 κατοίκους της Δράκειας. Από τις 350 οικίες του χωριού καταστράφηκαν οι 58. Μόλις πέντε ημέρες μετά το ολοκαύτωμα των Καλαβρύτων, οι Γερμανοί κατακτητές έδειξαν πάλι το απάνθρωπο πρόσωπό τους, αυτή τη φορά στο Πήλιο. 17 Δεκεμβρίου 1943 Μια γερμανική περίπολος μοτοσικλετιστών κινούνταν στην περιοχή της Αλικόπετρας, κοντά στο χωριό Δράκεια. Κρυμμένοι Έλληνες αντάρτες, πυροβόλησαν εναντίον τους, σκοτώνοντας δύο στρατιώτες. Ένας άλλος τραυματισμένος κατάφερε να διαφύγει προς την Πορταριά και ενημέρωσε τη γερμανική διοίκηση για το «χτύπημα» των αντιστασιακών. Την ίδια μέρα το απόγευμα, ακούστηκαν πυροβολισμοί στα Χάνια Πηλίου. Οι αντιστασιακοί πίστεψαν ότι επρόκειτο για γυμνάσια των Γερμανών και καθησύχαζαν τους χωριανούς. Οι κατακτητές, όμως, κινούνταν προς τη Δράκεια, αποφασισμένοι να πάρουν εκδίκηση. Όταν έφτασαν εισέβαλαν στο χωριό από τρία διαφορετικά σημεία. Όσους άνδρες έβλεπαν στο δρόμο, τους αιχμαλώτιζαν.
ΕΛΕΥΘΕΡΟΧΩΡΙ
Στις 23 Μαρτίου 1944 το Ελευθεροχώρι κυκλώθηκε από το γερμανικό στρατό Κατοχής και τους συνεργάτες τους. Ακολούθησε το χρονικό άτακτων εκτελέσεων με θύματα άνδρες, γέροντες, γυναίκες, παιδιά. Η Χαρίκλεια ήταν έγκυος. Την έβγαλαν με τη βία έξω από το σπίτι, της έσχισαν την κοιλιά, έσφαξαν το έμβρυο και την σκότωσαν. Η Εύχαρις ήταν λεχώνα εννέα ημερών. Τη σκότωσαν μαζί με το
νεογέννητο βρέφος. Η Αναστασία ήταν εννέα ετών και η Βαρβάρα δέκα ετών. Τον ηλικιωμένο Κωνσταντίνο, τον σήκωσαν από το κρεβάτι, άρρωστο. Τον γύρισαν στα σπίτια του χωριού για να δει τους εκτελεσθέντες. Μετά τον πήγαν ξανά στο σπίτι και τον αποκεφάλισαν με τσεκούρι πάνω στο κούτσουρο για τα ξύλα. Την Ανάστα και τη Δέσποινα τις σκότωσαν μαζί. Δεκαεπτά (17) ψυχές εκτελέσθηκαν εκείνη τη μέρα.
ΚΛΕΙΣΟΥΡΑ
Οι Γερμανοί ήρθαν από κάτω, άρχισαν το καταστρεπτικό τους έργο σκοτώνοντας και καίγοντας και έφτασαν μέχρι την πλατεία, που βρίσκεται στη μέση του χωριού, όπου και σταμάτησαν. Ίσως να κουράστηκαν, να χόρτασαν. Πάντως ικανοποιήθηκαν με ό,τι έκαναν και σταμάτησαν. Το βέβαιο είναι, ότι δοκιμάστηκε το μισό χωριό, το οποίο και παραδόθηκε στη σφαγή και στη φωτιά… Επιστρέφουμε… αφήνοντας πίσω μας ένα χωρίο 2.000 κατοίκων να κλαίει για 280 γυναικόπαιδα αδικοσκοτωμένα, να πονά για 40 τραυματίες, να βλέπει αστέγους (150 σπίτια καμένα), να κλαίει για τον παπά του και δέκα γέροντες, εργατικούς συγχωριανούς του, που έμειναν και βρήκαν σκληρό θάνατο και να διερωτάται
κανείς κάθε στιγμή για την ύπαρξή του, γενικά, από απόψεως ασφάλειας, ζωής, τροφής, κατοικίας και ενδυμασίας.
ΚΑΛΟΣΚΟΠΗ
18 Απριλίου – 21 Αυγούστου 1944
Κατά την Γερμανική κατοχή η Καλοσκοπή (Κουκουβίστα) γνώρισε το μένος των κατακτητών με συχνές επιδρομές και βομβαρδισμούς. Τις πιο δραματικές στιγμές όμως οι κάτοικοι του τις έζησαν το Πάσχα του 1944 και τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, όταν οι κατακτητές έκαψαν το χωριό δύο φορές.
ΠΥΡΓΟΙ
Το ξημέρωμα της 24 ης Απριλίου 1944 οι Γερμανοί μαζί με τους συνεργάτες τους περικύκλωσαν το χωριό και έστησαν τα πολυβόλα σε καίρια σημεία. Ο αγώνας για τη μεγάλη Γερμανία τους είχε μετατρέψει σε λαβωμένο θηρίο που στο πέρασμα του δεν αφήνει τίποτα όρθιο. Μάζεψαν τους χωριανούς σε δύο σημεία ένα στην πάνω συνοικία και ένα στην κάτω. Πριν καλά-καλά ξυπνήσουν παιδιά – γυναίκες – ηλικιωμένοι δεν κατάλαβαν τι συνέβαινε και ο φόβος άρχισε να τους κυριεύει. Προσπάθησαν να τρέξουν, να κρυφτούν μήπως και γλιτώσουν, πίστευαν πως όντας άοπλοι λίγο φιλότιμο θα υπήρχε στις σιδερένιες καρδιές των κατακτητών. Όμως μάταια! Δεν ήξεραν πως η
λέξη φιλότιμο δεν υπάρχει στη Γερμανική. Τα πολυβόλα μούγκριζαν, οι σφαίρες βροχή, τα κορμιά σωριάζονταν άψυχα πλέον στο χώμα, άλλοι κλείνονταν σε αχυρώνες και καίγονταν ζωντανοί, άλλοι σκοτώνονταν στα σπίτια τους, σε ρέματα και βουνοπλαγιές. 318 ψυχές εκείνο το πρωινό της 24 ης Απρίλη 1944 πέταξαν από τη βασανισμένη και ηρωική γη της Καστράνιτσας στον ουρανό πάνω από τις κορυφές του Βερμίου εκεί που ταιριάζει να ζουν αιώνια. 318 ψυχές, νήπια, παιδιά, γυναίκες, άνδρες,
ηλικιωμένοι, θυσιάστηκαν στο Βωμό του μίσους και της αλαζονείας, της καταπίεσης των λαών, της στέρησης της ελευθερίας, σε έναν τόπο που γέννησε τη λευτεριά.
ΔΡΟΣΟΠΗΓΗ
Η Μαρτυρική Δροσοπηγή
Οι Γερμανοί κατέστρεψαν το χωριό ολοκληρωτικά στις 4 Απριλίου 1944. Στην πρώτη γραμμή των χωρίων που κράτησαν άσβεστη την φλόγα της Ελληνικής ιδέας, ευρίσκεται και το χωριό Μπελκαμένη (νυν Δροσοπηγή). Η Δροσοπηγή κατοικείται από Έλληνες της Ηπείρου ωμιλούντες και την αρβανίτικην γλώσσαν, οι οποίοι για πολλά χρόνια κατοικούσαν στο χωριό Πληκάτι της Επαρχίας Κονίτσης Ηπείρου απ’ όπου και μετοίκησαν το 1844 στην περιοχή της Παλιάς Δροσοπηγής (Μπελκαμένης).
Εσκόρπισαν αυτοί οι ηρωικοί αγωνισταί της ελευθερίας Ηπειρώται, και σε άλλα μέρη της Ελλάδος. Ήλθαν και εδώ ψηλά στην Μακεδονία στην περιοχή Φλωρίνης. Αγόρασαν μια περιοχή από κάποιον Μπέη, και σε λίγο στις καταπράσινες βουνοπλαγιές του Βιτσίου ξεπήδησαν σαν μανιτάρια τα σπίτια ενός χωριού που έμελλε αργότερα να είναι σωστό προπύργιο του Ελληνισμού. Δημιουργήθηκε έτσι η Μπελκαμένη η οποία αργότερα μετωνομάσθη Δροσοπηγή από τις πολλές πηγές που αναβλύζουν γάργαρα και κρυσταλλένια νερά και που πολλές φορές εδρόσιζαν τα φλογισμένα χείλη και κορμιά των αγωνιστών της ελευθερίας της Ελλάδος. Το ηρωικό αυτό χωριό από την έναρξη ακόμη του Μακεδονικού αγώνος, απετέλεσε μίαν σπουδαίαν εθνικήν εστίαν.
ΚΑΜΑΡΕΣ
4 Μαΐου 1944
Στις 4 Μαΐου 1944, βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς το χωριό Καμάρες και πυρπολήθηκε. Όσοι από τους κατοίκους δεν πρόλαβαν να διαφύγουν εκτελέστηκαν επί τόπου. Ο αριθμός των εκτελεσθέντων ανδρών και γυναικών ανέρχεται στους 28.
ΛΟΧΡΙΑ
3-4 Μαΐου 1944
Τα αίτια για την καταστροφή του χωριού από τους Γερμανούς ήταν πολλά. Γιατί είχαν γίνει πολλά επεισόδια και περικυκλώσεις του χωριού και συμπλοκές με τις αντάρτικες ομάδες και τους Γερμανούς.
Αφορμή για το κάψιμο του χωριού ήταν η απαγωγή του Γερμανού στρατηγού Κράιπε από τους Άγγλους και τις αντιστασιακές ομάδες. 3 Μαΐου 1944 περικύκλωσαν το χωριό τα Γερμανικά στρατεύματα. Μάζεψαν τους άνδρες και τους πήγαν στις Μοίρες. Σκότωσαν δυο εντός του χωριού και εννιά κράτησαν ομήρους και τους βούλιαξαν στη θάλασσα. Την επομένη μέρα 4 Μαΐου μάζεψαν τα γυναικόπαιδα και τους επέτρεψαν να φύγουν προς τα δυτικά χωριά της Επαρχίας Αμαρίου – Άρδακτος Πλάτανος.
ΜΑΓΑΡΙΚΑΡΙ
4 Μαΐου 1944
Ο αρχηγός και εμψυχωτής της Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή της Μεσσαράς και στον Ψηλορείτη Πετρακογιώργης είχε την καταγωγή του από το Μαγαρικάρι. Αυτό ήταν η αιτία που στις 4 Μαΐου 1944 οι Γερμανοί βοηθούμενοι στο έργο τους από τους Ελληνικής καταγωγής προδότες έκαψαν εξ ολοκλήρου το χωριό εκτός από την εκκλησία και την φάμπρικα Πετράκη. Εφτά (7) άτομα από εκείνα που συνέλαβαν εκτέλεσαν στο χωριό Σκούρβουλα με άλλους 40 και 13 άτομα μαζί με άλλα πολλά επιβίβασαν σε καράβια και στην συνέχεια τα βούλιαξαν.
ΣΑΚΤΟΥΡΙΑ
4 Μαΐου του 1944: Η πιο φρικτή μέρα για τους κατοίκους των Σακτουρίων.
Λίγες μέρες πριν εμφανιστεί η δύναμη των Γερμανών, οι κάτοικοι, μέσα στη δυστυχία και στις κακουχίες, εόρτασαν τις ημέρες του Πάσχα και προσευχόταν η Ανάσταση του Κυρίου να γίνει Ανάσταση για τους ίδιους και την πατρίδα τους. Οι Σακτουριανοί έδωσαν έναν ηρωικό αγώνα γεμάτο αυταπάρνηση και ψυχικό σθένος, σχεδόν από τις πρώτες μέρες της Αντίστασης. Διατηρώντας κρυφά ασύρματο, παρείχαν πληροφορίες στο Συμμαχικό Στρατό της Μέσης Ανατολής για τις κινήσεις των Γερμανικών στρατευμάτων στη νότια Κρήτη. Ομάδες ανταρτών έμειναν και τροφοδότησαν με τρόφιμα και εφόδια στο χωριό μας. Οι πρόγονοί μας, φυγάδευσαν μεγάλο αριθμό συμμάχων στη Μέση Ανατολή από τον όρμο του Αγίου Παύλου. Η συμβολή τους στον αγώνα, υπήρξε μεγάλη και ανεκτίμητη. Ωστόσο η Αντιστασιακή δράση αυτή, μαθεύτηκε από τους Γερμανούς και το πρωινό της 4ης Μαΐου του 1944 τα Σακτούρια κυκλώθηκαν από τον εχθρικό κλοιό. Συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία του χωριού και ο επικεφαλής του αποσπάσματος, τους κατηγόρησε ότι πριν λίγες μέρες, Αγγλικό σκάφος, αποβίβασε στην Ακτή του Αγίου Παύλου αντιστασιακούς, όπλα και πυρομαχικά και ότι από τα Σακτούρια διήλθαν οι απαγωγείς με τον στρατηγό Κράιπε.
ΑΓΙΟΙ ΑΝΑΡΓΥΡΟΙ
Ανήμερα της εορτής του Αγίου Πνεύματος τις προμεσημβρινές ώρες, Ναζιστικά στρατεύματα κατοχής, επιστρέφοντας από εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στον Πάρνωνα, πέρασαν μέσα από την Ζούπαινα και στην έξοδό τους δέχθηκαν ένα πυροβολισμό εκ του οποίου τραυματίσθηκε ένας εκ των Ναζιστών. Η ύπουλη αυτή πράξη, τους προκάλεσε μανία εκδίκησης και μην βρίσκοντας άλλον πιο εύκολο τρόπο εκτόνωσης επέστρεψαν στο χωριό και ρίχτηκαν με «λύσσα» σε ένα όργιο εγκληματικών ενεργειών. Φωτιά και μαχαίρι χωρίς έλεος γέμισε το χωριό πτώματα και σκόρπισε την οδύνη, παντού όπου μαθεύτηκε. Ανεξακρίβωτος αριθμός θυμάτων, άλλοι λένε 24 άλλοι 27. Καταγραφή καμία, ακόμη ούτε ληξιαρχική γιατί το αρχείο του χωριού κάηκε και αυτό τότε, και κανείς μετέπειτα δεν νοιάστηκε να συντάξει κάποιο έγγραφο που να το αναφέρει. Άλλους έκαψαν μέσα στα σπίτια, άλλους ξεκοίλιασαν, άλλους τουφέκισαν.
ΑΡΓΙΝΙΑ
Το βράδυ της Παρασκευής την καταστροφή του χωριού την είχαμε βέβαιη. Δεν γνωρίζαμε όμως την ώρα, αλλά και η ώρα δεν άργησε να έρθει. Έτσι στις 2 η ώρα τη νύχτα, να ξημερώνει Σάββατο 10 Ιουνίου 1944, το χωριό μας το χτύπησαν οι βάρβαροι ενισχυμένοι με γραικύλους ονομαζόμενους «Έλληνες». Ένας λόχος γερμανικού στρατού μαζί με Ποκίτες, οι οποίοι είχανε ντυθεί και αυτοί με γερμανικές στολές, κατέστρεψαν το προπύργιο της Εθνικής Αντίστασης στο νησί της Κεφαλονιάς μας, τα μικρά Αργίνια. Γίνεται γενική λεηλασία. Σπάσανε και ανοίξανε όλα τα σπίτια. Μετά από το γενικό πλιάτσικο, ό,τι δεν μπορούσανε να πάρουνε μαζί τους το κατέστρεφαν. Τα κρασιά και τα λάδια τα έχυσαν σπάζοντας βαρέλια και πιθάρια. Έπιπλα και σκεύη τα κατέστρεψαν με τους κασμάδες. Έχω ακόμα και σήμερα στο σπίτι μου στο χωριό έπιπλα κατεστραμμένα με κασμάδες από τη νύχτα αυτή τα οποία ούτε φτιάχνω, ούτε καταστρέφω, τα έχω για να θυμίζουνε πάντα τη γερμανική θηριωδία. Όταν τέλειωσαν το πλιάτσικο άρχισαν τους εμπρησμούς. Από τα 35 σπίτια, που είχε το χωριό, κάψανε τα 25. Τα μικρά Αργίνια στις φλόγες!!!!
ΔΙΣΤΟΜΟ
«… Στις 10 Ιουνίου 1944 ο τόπος μας γνώρισε μία από τις αγριότερες σφαγές που έγιναν ποτέ στον κόσμο. Διακόσιοι δεκαοκτώ συμπολίτες μας θανατώθηκαν από τους Ναζί του Χίτλερ χωρίς να μάθουν ποτέ το γιατί. Ανάμεσα σ’ αυτούς ανήμποροι γέροι, έγκυες γυναίκες, αβάπτιστα μωρά πρόσφεραν το αίμα τους για τη λευτεριά της πατρίδας μας, την ειρήνη, τον πολιτισμό.»
ΥΠΑΤΗ
Στις 17 Ιουνίου 1944, ημέρα Σάββατο, γράφτηκε ίσως η πιο μελανή σελίδα στην νεότερη ιστορία της Υπάτης. Στρατιωτικά τμήματα της κεντρικής Γερμανικής διοίκησης Λαμίας επιτέθηκαν κατά της Υπάτης, εκτελώντας 28 άτομα, τραυματίζοντας 30, καταστρέφοντας 375 από τα 400 σπίτια της πόλης, βυζαντινές εκκλησίες και ιστορικά αρχοντικά. Για την προσφορά της στην Ενωμένη Εθνική Αντίσταση που κορυφώθηκε με το ολοκαύτωμα αλλά και την εκτέλεση των Υπαταίων Πατριωτών μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου, από τους Γερμανούς, η Υπάτη ανακηρύχθηκε Μαρτυρική Πόλη.
ΒΛΑΧΕΡΝΑ
Μία περίπου ώρα κράτησε αυτός ο ορυμαγδός. Η νύχτα βρήκε το ερειπωμένο χωριό ανταριασμένο από το βουητό της μάχης. Δίπλα του 35-40 πτώματα Γερμανών και σκελετωμένα αυτοκίνητα όλα άψυχα, νεκρά κατά μήκος της δημοσιάς. Από το τελευταίο αυτοκίνητο που είχε και τους περισσότερους ταγματασφαλίτες διέφυγαν μερικοί προς το Λεβίδι. Δύο βαριά τραυματίες υπέκυψαν ενώ οι άλλοι ολονυχτίς έφτασαν στην Τρίπολη. Ένα μυδράλιο, τέσσερα στάγιερ, πολλά ατομικά ντουφέκια, πολλά φυσίγγια και αρκετό φαρμακευτικό υλικό έπεσαν στα χέρια των ανταρτών.
ΑΝΩΓΕΙΑ
Συνολικά οι νεκροί Ανωγειανοί του Αλβανικού Πολέμου και της κατοχής θα φτάσουν τους 127. Στην συλλογική ιστορική μνήμη του λαού μας τα Ανώγεια θα πάρουν τη θέση που τους αξίζει δίπλα στο Μεσολόγγι τα Καλάβρυτα, το Αρκάδι, την Κάνδανο και τόσους άλλους μαρτυρικούς τόπους.
ΝΙΚΑΙΑ
Κοντά στις 2:30 το πρωί ξεκινά το δράμα της ομαδικής σφαγής που θα ακολουθήσει όταν ανέβει ο ήλιος ψηλά. Δεκάδες γερμανικά καμιόνια περικυκλώνουν τις γύρω περιοχές που περικλείουν την Κοκκινιά, από Κορυδαλλό, Αιγάλεω, Δαφνί και Ρέντη μέχρι Κερατσίνι, Φάληρο και Πειραιά, ο κλοιός σφίγγει. Μαζί με τους Ναζί κατακτητές καταφθάνει στην προσφυγούπολη του Πειραιά, τη «Μικρή Μόσχα», όπως είχαν βαπτίσει την Κοκκινιά, και το μηχανοκίνητο τμήμα του δωσίλογου Ν. Μπουραντά. Περί τους 3.000 βαριά οπλισμένους με πολυβόλα, όλμους, μυδράλια, ταχυβόλα, αυτόματα, Γερμανούς και Έλληνες ταγματασφαλίτες κυκλώνουν την πόλη που εκείνη την ώρα κοιμάται. Επικεφαλής της κτηνωδίας που θα εξελιχθεί σε λίγες ώρες, ο συνταγματάρχης Πλυντζανόπουλος, ο ταγματάρχης Γιώργος Σγούρος και ο διοικητής του μηχανοκίνητου τμήματος της Αστυνομίας Νίκος Μπουραντάς. Μετά τις 6:00 π.μ. ακούγονται τα «χωνιά» στους δρόμους της Κοκκινιάς. Όχι τα χωνιά της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ που καλούσαν κάθε τόσο τον Κοκκινιώτικο λαό σε αντίσταση και του έδιναν κουράγιο, μα τα χωνιά των ταγματασφαλιτών.
ΣΟΚΑΡΑΣ
Την νύκτα της 16 ης Αυγούστου 1944, ο Νικόλαος Βασιλείου Μαγιάσης, διερμηνέας της Γερμανικής Αστυνομίας Μοιρών, διανυκτέρευσε στο σπίτι του Εμμανουήλ Καλιτσούνη με το πρόγραμμα της επόμενης ημέρας, συνοδεύοντας τον Φρούραρχο Μοιρών Τίτο Σπρέγκερ. Μαζί τους, το πρωί, ο Φρούραρχος Πύργου Βίλλυ Κούκλερ, συνοδευόμενος από τους διερμηνείς του Παναγιώτη Παπαδάκη και Ιωάννη Νικητάκη, έφθασαν στο Σοκαρά, για να εκτελέσουν την διαταγή του Στρατηγού Μύλλερ. Την νύκτα ο Σοκαράς είχε περικυκλωθεί από δυνάμεις δύο λόχων του Γερμανικού Στρατού και με την ανατολή οι Σοκαριανοί (άνδρες και γυναίκες) κλήθηκαν να συγκεντρωθούν σε αίθουσα του Δημοτικού Σχολείου. Εκεί έγινε η αναγνώριση των ταυτοτήτων τους. Από τους 60 Σοκαριανούς που ΄ταν εγγεγραμμένοι στον κατάλογο ανευρέθησαν και συνελήφθησαν 29 άνδρες. Εξ αυτών οι δύο, ο Αριστείδης Γυπαράκης και ο γιος του Νικόλαος μεταφέρθηκαν στις Μοίρες, όπου υπέστησαν μύριους εξευτελισμούς και βασανιστήρια, έως ότου αφεθούν ελεύθεροι μετά από 22 ημέρες. Ο εκ των συλληφθέντων Γεώργιος Κυριακάκης, προσκλήθηκε από τον Τίτο Σπρέγκερ να παραδώσει το όπλο που κατείχε, εκείνος αρνήθηκε ότι είχε όπλο και υφιστάμενος εξευτελισμούς και ξυλοδαρμό μεταφέρθηκε με συνοδεία στο σπίτι του, προκειμένου να γίνει έρευνα. Στην επίμονη άρνησή του έγινε επισταμένη έρευνα και το όπλο ανευρεθεί μέσα στα άχυρα. Αιμόφυρτος με σπασμένα και τα δύο χέρια μεταφέρθηκε στην «ΣΠΗΛΙΑΡΑ», όπου είχαν μεταφερθεί εν τω μεταξύ και οι υπόλοιποι 26 άνδρες, αλυσοδεμένοι ανά τρεις. Έτσι όλοι μαζί οδηγήθηκαν από τον βάρβαρο κατακτητή στο στάδιο του τελευταίου αγώνα, στο τότε ανώνυμο μέρος, τη «ΣΠΗΛΙΑΡΑ», με αξιοπρέπεια και έξαρση, με σεμνότητα και εθνική υπερηφάνεια, για να ακουμπήσουν την ιστορία. Στήθηκαν μπροστά στα πολυβόλα, χωρίς δίκη, χωρίς απολογία.
ΔΑΜΑΣΤΑ
Οι Γερμανοί εκτέλεσαν στις 21 Αυγούστου 1944 τους 30 πιο μάχιμους άνδρες του χωριού στη θέση «Κερατίδι». Στη συνέχεια εκκένωσαν και ισοπέδωσαν το χωριό. Λίγο πριν τη Δαμάστα, υπάρχει σηματοδοτημένος δρόμος αριστερά, που οδηγεί στο Κερατίδι. Σε ένα ύψωμα ανατολικά της Δαμάστας, βρίσκεται το μνημείο και οι τάφοι των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς Δαμαστιανών. Στο σημείο αυτό, που τώρα είναι περιφραγμένο και δασωμένο με κυπαρίσσια, έγινε η εκτέλεση. Φυτεύτηκαν 30 κυπαρίσσια ένα για κάθε παλικάρι που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς.
ΑΝΩ ΜΕΡΟΣ
Οι Γερμανοί (περίπου 150 στρατιώτες, με ελαφρό οπλισμό) κύκλωσαν το Άνω Μέρος τα χαράματα της 22 Αυγούστου 1944, ημέρα Τρίτη. Τη νύχτα της παραμονής ήλθαν, προερχόμενοι από το Ρέθυμνο, στον Αφράτε με τα αυτοκίνητα τους και από εκεί πεζοπορούντες για δυο ώρες έφθασαν στο χωριό. Κινήθηκαν σε φάλαγγα στη διαδρομή Αφράτες – Πετροχώρι – Αύλακας – Ρουπακιάς. Από το σημείο αυτό χωρίστηκαν σε δυο τμήματα. Το ένα κινήθηκε ΝΑ, έφθασε και κύκλωσε το χωριό από το «Κατωχώρι» και το άλλο ΒΔ και κύκλωσε το «Πανωχώρι». Η κύκλωση ολοκληρώθηκε γύρω στις 4.30 το πρωί. Οι χωριανοί αντιλήφθηκαν τους Γερμανούς από τα επίμονα, συνεχή και άγρια γαυγίσματα των σκύλων και από ένα πυροβολισμό που ρίχτηκε στο «Πανωχώρι» κατά τις 4 το πρωί. Τον έριξε ένας Γερμανός εναντίον του Μανώλη Ν. Καπαρού, που νέος τότε, μόλις αντιλήφθηκε τους Γερμανούς επιχείρησε να διαφύγει. Ο πυροβολισμός αυτός (που ακούστηκε Πανωχώρι Κατωχώρι) έδωσε την ευκαιρία σε πολλούς να ξεφύγουν από τον κλοιό και να σωθούν (Μπαγούρηδες κ.α.). όσοι δεν πρόλαβαν έτρεξαν να κρυφτούν, όπου μπορούσαν, πριν ξημερώσει. Μόλις έφεξε η μέρα, οι Γερμανοί σκορπίστηκαν στα σπίτια και στους δρόμους, έβριζαν, φώναζαν, κτυπούσαν, πυροβολούσαν σκοτώνοντας τα σκυλιά και καλούσαν τους χωριανούς να συγκεντρωθούν στο Σχολείο. Παράλληλα έψαχναν στους στάβλους και στους αχυρώνες κι όσους έβρισκαν να κρύβονται τους έφερναν σε κακή κατάσταση, επίσης, στο Σχολείο. Στη δυτική αίθουσα μπαίνανε οι άνδρες και τα παιδιά από 16 χρονών και πάνω και στην ανατολική τα γυναικόπαιδα.
ΒΡΥΣΕΣ ΑΜΑΡΙΟΥ
Ξημερώματα της 22 Αυγούστου 1944. Οι Βρύσες και άλλα ομορφοχώρια του Κέντρους έχουν συγχρόνως κυκλωθεί από τους Γερμανούς. Η αφορμή είναι γνωστή. Η απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε, το πέρασμα του από τα χωριά και η παραμονή του στο Κέντρος 2-3 ημερόνυχτα. Κάτι φαίνεται είχε ψιθυριστεί για την επικείμενη καταστροφή, αλλά οι χωριανοί δεν είχαν ειδοποιηθεί και «πιάστηκαν» στον ύπνο. Λίγοι κατόρθωσαν να ξεφύγουν. Άλλοι γλίστρησαν από τα πόδια των κατακτητών και άλλοι κρύφτηκαν στα σπίτια τους και έφυγαν όταν νύχτωσε και με μεγάλη
προφύλαξη. Οι άνδρες πιάστηκαν και κλείστηκαν στο σχολείο του χωριού και τα γυναικόπαιδα κ’ οι γέροι οδηγήθηκαν στο Ρέθυμνο, στο Φρούριο Φορτέτζα «στα σύρματα», όπως έλεγαν και αφέθηκαν ύστερα από πολλές περιπέτειες και ταλαιπωρίες ελεύθεροι. Κατά το μεσημέρι οι Γερμανοί έπαιρναν τους άνδρες δύο-δυο, τους οδηγούσαν λίγο πιο πέρα σ’ ένα σπίτι και τους εκτελούσαν, χωρίς να μπορούν να προβάλλουν, άοπλοι όπως ήταν, την παραμικρή αντίσταση. Το μόνο που έκαναν εκείνη τη στιγμή είναι, πως έριχναν περιφρονητικές ματιές στους κατακτητές και τους έλεγαν με το βλέμμα τους αλλά και με λόγια άνανδρους. Όλοι τους με υπερηφάνεια και με το κεφάλι ψηλά αντίκρισαν το θάνατο.
Είναι γλυκύς ο θάνατος για την Πατρίδα. Μετά την εκτέλεση έριξαν πάνω στους νεκρούς εύφλεκτες ύλες και τους έβαλαν φωτιά. Μια φλόγα τινάχτηκε δεκάδες μέτρα ψηλά σας ύστατος χαιρετισμός στους ήρωες που σκεπάστηκαν στα ερείπια του σπιτιού. Στην ίδια θέση ακριβώς σήμερα έστησαν οι χωριανοί ένα καλλιμάρμαρο μνημείο και σε μία αναμνηστική πλάκα είναι χαραγμένα τα ονόματα των παλικαριών, που θυσιάστηκαν για την Πατρίδα.
ΓΕΡΑΚΑΡΙ Στο χώρο συγκέντρωσης των κατατρομαγμένων γυναικόπαιδων, Γερμανός στρατιώτης μιλώντας στα Ελληνικά έκανε τούτες τις ανακοινώσεις: «Γυναίκες του Γερακάρι, μάθετε πως θα καταστρέψουμε, θα τινάξουμε στους πέντε ανέμους το χωριό σας. Θα σκοτώσουμε τους άντρες σας, τους πατεράδες σας, τους γιους και τ’ αδέλφια σας. Ο λόγος γιατί παράκουσαν τις διαταγές του Γερμανικού Στρατού, από την αρχή που πάτησε στην Κρήτη και βοήθησαν τους απαγωγείς του στρατηγού μας Κράιπε, αντί όπως είχαμε προειδοποιήσει να τους καταδώσουν!». Αποτελειώνοντας τις τρομερές ανακοινώσεις, την απέραντη σιωπή, διέκοψε άλλος Γερμανός, που φάνηκε να κατεβαίνει από το «Μεσοχώρι». Κρατούσε μπιστόλι γυμνό, και συνόδευε δυο νεαρούς εικοσάρηδες. Μεσοχωριανάκια. Όπως περνούσε δίπλα απ’ τ’ αλαφιασμένα γυναικόπαιδα, πυροβόλησε από πίσω τους άτυχους νεαρούς κι έπεσαν καταγής στη μέση τ’ αμαξωτού θανάσιμα κτυπημένοι. Αποτραβήχτηκαν παιδιά και γυναίκες. Πως μπορούσαν να πιστέψουν. Κι όταν είδαν στη στράτα να τρέχει ζεστό το αίμα των αδικοσκοτωμένων, μανιασμένες οι γυναίκες ξέσπασαν σε κατάρες. Σε κοπετούς και θρήνους. Που τους έφτανε ο αγέρας, ως τις γύρω χαράδρες, ως εμάς πάνω στο Κέντρος.
ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ
Την Τρίτη 28.8.1944, τη νύχτα, οι Γερμανοί εξαφανίστηκαν από το χωριό που το είχαν μετατρέψει σε ένα σωρό ερειπίων. Ψάχνοντας σ’ αυτά οι χωριανοί, αντίκρισαν με συντριβή καρδιάς τα λείψανα των 35 που μέχρι τώρα ήλπιζαν πως ήταν ακόμα στη ζωή. Σύντομα ετοίμασαν μνημόσυνο αλλά παράλληλα έπρεπε να αναζητήσουν στέγη, αφού δεν ήταν δυνατό να μείνουν στο ισοπεδωμένο χωριό, και ο χειμώνας πλησίαζε. Ζήτησαν και βρήκαν στέγη και άσυλο στα γύρω χωριά, που οι κάτοικοι τους έδειξαν φιλόξενη διάθεση και αδελφική συμπαράσταση στην τρομακτική συμπεριφορά που χτύπησε το χωριό μας.
ΜΑΛΑΘΥΡΟΣ
Η Εκτέλεση της Μαλαθύρου.
«Το ναζιστικό θηρίο εγκλωβισμένο το 1944, στη φλεγόμενη φυλακή του, που τα αόρατα κάγκελα της σφυρηλατούσαν νύκτα και μέρα οι δυνάμεις της ελευθερίας, ανέμενε εκδικητικό και επιθετικό το μοιραίο τέλος. Η θηριώδης προέλευση του διαφάνηκε από τα ανήκουστα σε βαρβαρότητα και σκληρότητα εγκλήματα που διέπραξε κατά τους επιθανάτιους ρόγχους της ύπαρξης του.» Στις 28 Αυγούστου 1944, ενώ οι καμπάνες ετοιμάζονταν να ηχήσουν χαρμόσυνα και λυτρωτικά αναγγέλλοντας το τέλος του χιλιόχρονου Γ’ Ράιχ, οι Γερμανοί επέδραμαν με πρωτοφανή αγριότητα κατά του ελληνικού χωριού της Κισάμου Μαλάθηρο και εκτέλεσαν ένα από τα πιο στυγερά κακουργήματα της απαίσιας κατοχής τους.
ΚΟΞΑΡΕ
Τον Αύγουστο του 1944, η Κρήτη έγινε μια κόλαση. Οι Γερμανοί έκαιγαν και αφάνιζαν τα χωριά μας, σκότωναν ομαδικά και αδιάκριτα. Στο ολοκαύτωμα της Κρύας Βρύσης, οι αντάρτες χτυπούσαν τους γερμανούς έξω από την Κοξαρέ και προτού να στεγνώσει το αίμα των Κρυοβρυσιανών, στις 29 Αυγούστου, έγινε το ολοκαύτωμα της Κοξαρές. Στην είσοδο του χωριού, στο τέρμα της διακλάδωσης, οι χιτλερικοί προχωρούσαν αποφασισμένοι για την εξόντωση των κατοίκων του. Δεν πέρασε αρκετή ώρα και κύκλωσαν το χωριό. Έβαλαν παντού φωτιά και ανατίναξαν ότι οι φλόγες δεν μπορούσαν να
καταστρέψουν. Το χωριό ισοπεδώθηκε.
ΛΙΔΟΡΙΚΙ
Η ευρύτερη περιοχή του Δήμου Λιδωρικίου έχει να επιδείξει πλούσια δράση κατά την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Εθνικής Αντίστασης των κατοίκων της περιοχής απέναντι στη γερμανο-ιταλική κατοχή. Ειδικότερα τα χωριά Αιγίτιο (παλιά ονομασία Στρούζα και σήμερα οικισμός του Τοπικού Διαμερίσματος Πενταπόλεως) και Βραΐλα πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς στις
23/7/1943 από τους Γερμανούς κατακτητές, ενώ οι κάτοικοί τους οδηγήθηκαν πεζοί ως όμηροι στην Αθήνα για ένα σχεδόν χρόνο. Το χωριό Καρούτες αποτελεί σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης. Στις 5/8/1944 ένοπλες εθνικές αντιστασιακές ομάδες, σε συνεργασία με συμμάχους σαμποτέρ, παγίδεψαν ένα τάγμα 250 επίλεκτων Γερμανών στρατιωτών και το εξολόθρευσαν. Στην φονική αυτή μάχη σκοτώθηκαν περισσότεροι από 100 Γερμανοί μαζί με τον διοικητή τους. Περισσότεροι απ’ τους νεκρούς υπήρξαν οι αιχμάλωτοι. Επίσης, σκοτώθηκαν 29 αντάρτες και 3 Καρουτιανοί πολίτες. Λόγω της έντονης αντιστασιακής δράσης που αναπτύχθηκε στην περιοχή, οι Καρούτες πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς απ’ τα κατοχικά στρατεύματα τέσσερις (4) φορές. Επίσης, κατά την ίδια περίοδο πυρπολήθηκε και καταστράφηκε το χωριό Σκαλούλα, που σήμερα αποτελεί οικισμό του Τοπικού Διαμερίσματος Πεντάπολης.
ΧΟΡΤΙΑΤΗΣ
Στις 2 Σεπτεμβρίου του 1960, 16 χρόνια μετά, γίνονται τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Ολοκαυτώματος, που δεσπόζει μέχρι και σήμερα στο κέντρο του χωριού, για να θυμίζει όλους αυτούς που με τη θυσία τους κατέστησαν το Χορτιάτη σύμβολο της Εθνικής Αντίστασης. Το ψηφιδωτό που αναπαριστά τα γεγονότα φιλοτέχνησε η κ. Γέτη Κρεμύδα, ενώ μέρος των μαρμάρων που χρησιμοποιήθηκαν για το μνημείο προήλθε από τα απομεινάρια της ιστορικής Μονής Χορταΐτου. Το
1988 συστάθηκε ο σύλλογος οικογενειών θυμάτων Ολοκαυτώματος Χορτιάτη.
ΒΙΑΝΝΟΣ
Στις 14 Σεπτεμβρίου, εορτή του τιμίου Σταυρού, οι Γερμανοί κύκλωσαν το χωριό Άνω Βιάννος και με τη βία οδήγησαν τους κατοίκους στην πλατεία. Πολλοί λίγοι κατάφεραν να διαφύγουν. Ενώ ελάχιστοι ήταν εκείνοι που είχαν διανυκτερεύσει έξω από το χωριό ύστερα από την ανακοίνωση της προηγούμενης ημέρας που υποχρέωσαν τον Πρόεδρο να κάνει γνωστή σε όλους τους κατοίκους πως δεν θα πειράξουν όσους βρουν στα σπίτια τους. Πυκνοί πυροβολισμοί έπεσαν από τον Κουλέ και την Καβαλαρά. Σκότωσαν μια ηλικιωμένη άρρωστη από ημιπληγία γυναίκα και ένα 15χρονο νεαρό
την ώρα που προσπαθούσε να διαφύγει από το χωριό. Στην πλατεία χώρισαν τις γυναίκες και τα μικρά παιδιά. Όλους τους άλλους τους οδήγησαν στο Γυμνάσιο, όπου βρίσκονταν από την προηγούμενη οι συλληφθέντες από το Καλάμι. Την επομένη 15 Σεπτεμβρίου έδιωξαν από το Γυμνάσιο τους πολύ ηλικιωμένους πάνω από 60 ετών, εκτός από έναν και κράτησαν τους υπόλοιπους με σκοπό να τους εκτελέσουν. Τις απογευματινές ώρες οδήγησαν τους κρατούμενους στην αριστερή πλευρά του προαυλίου του σχολείου και έστησαν ένα πολυβόλο. Η εκτέλεση αναβλήθηκε ύστερα από τηλεφωνική διαταγή του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης Μπρόγιερ «Αναβάλετε περαιτέρω εκτελέσεις».
ΚΑΤΩ ΒΙΑΝΝΟΣ
Δεκάδες οι οικογένειες που θρήνησαν δέκα, δεκαπέντε και είκοσι νεκρούς, συζύγους, γονείς αδέλφια και ξαδέλφια. Σε 401 ανήλθαν οι νεκροί στα χωριά της Βιάννου και της Ιεράπετρας στις τρεις αποφράδες ημέρες του 1943, για να φτάσουν τους 461 μαζί μ’ αυτούς που σκοτώθηκαν σ’ όλο το διάστημα της κατοχής. 8 μηνών ήταν το πιο μικρό, αγέννητο, στην κοιλιά της μάνας του, 96 χρονών ήταν ο πιο μεγάλος (Εμμ. Δασκαλάκης από τ’ Αμιρά). 127 ήταν πάνω από 60 χρονών. Από αυτούς:
οι 60 ήταν από 60 έως 69 ετών
οι 47 ήταν από 70 έως 79 ετών
οι 16 ήταν από 80 έως 89 ετών
οι 3 ήταν 90, 93 και 96 ετών
20 ήταν γυναίκες
Αγρότες ήταν οι πιο πολλοί, αλλά και κτηνοτρόφοι, επαγγελματίες και έφεδροι αξιωματικοί. Ανάμεσα τους 2 κληρικοί, 5 δάσκαλοι, 1 καθηγητής, 1 δικηγόρος και 1 υπάλληλος των Τ.Τ.Τ. Το Ολοκαύτωμα της Βιάννου, οι θηριωδίες των Ναζί, παραμένουν άγνωστα γεγονότα στο ευρύτερο κοινό, στην Ελλάδα και διεθνώς. Λιγοστοί είναι και στην Γερμανία ενήμεροι, κι αυτοί περιορίζονται στους λίγους τουρίστες που τα τελευταία χρόνια επισκέπτονται το Ηρώο καταγράφοντας τα συναισθήματα τους στο εκεί τηρούμενο βιβλίο.
ΓΔΟΧΙΑ
Την ίδια ημέρα με την καταστροφή του Μύρτου, 15 Σεπτεμβρίου 1943, οι Γερμανοί μπαίνουν στο χωριό Γδόχια, αφού προηγουμένως συλλαμβάνουν και εκτελούν επί τόπου σε διάφορα σημεία δώδεκα (12) άτομα από τα Γδόχια και την Κάτω Σύμη μεταξύ των οποίων τρεις (3) γυναίκες και ένα βρέφος 6 μηνών. Μπαίνουν στα Γδόχια από τα Κάτω Γδόχια και τα Παπαδιανά και συλλαμβάνουν όλους τους κατοίκους άνδρες, γυναίκες, παιδιά. Κλείνουν τους Κατωγδοχιανούς μέσα στην εκκλησία των Αγίων Δέκα και τους Παπαδιανούς και Δασκαλιανούς μέσα στο σχολείο. Την ίδια στιγμή λεηλατούν το χωριό και αρπάζουν ότι αξιόλογο υπήρχε. Το απόγευμα της ίδιας μέρας μια ομάδα Γερμανών που μετακινήθηκε από Γδόχια προς Μύρτο συνέλαβε και οδήγησε στη θέση Στενά, όπου τους εκτέλεσε πέντε (5) άτομα από τα Γδόχια. Ο αριθμός των έγκλειστων γυναικόπαιδων ήταν μεγάλος (από τα Παπαδιανά, και από την Κάτω Σύμη που είχαν καταφύγει στα Γδόχια με την ελπίδα να σωθούν) και δεν χωρούσαν πλέον μέσα στο σχολείο γι’ αυτό γέμισαν και δύο ακόμη σπίτια. Το βράδυ μετακίνησαν τα γυναικόπαιδα από την εκκλησία των Αγίων Δέκα στα παπαδιανά για να τα συγκεντρώσουν όλα στο ίδιο μέρος και άφησαν τους άνδρες, 17 τον αριθμό στην εκκλησία. Από εκεί, 9 η ώρα το βράδυ τους μετέφεραν στην τοποθεσία Καρτσανά και τους εκτέλεσαν. Μαζί τους εκτέλεσαν και ένα ακόμη ανάπηρο πνευματικά παιδί από το Συκολόγο που συνάντησαν στο δρόμο. Από την χαριστική βολή διασώθηκε ο Ιωάννης Ν. Πηγιάκης.
ΕΜΠΑΡΟΣ
Το καλοκαίρι του 1943 στρατοπέδευσε στην Έμπαρο ολόκληρος λόχος Γερμανών που έκαναν αφόρητη τη ζωή των κατοίκων, καθώς λεηλατούσαν και άρπαζαν ό,τι πολύτιμο έβρισκαν, έστηναν μπλόκα, έκαναν συλλήψεις, βασάνιζαν και εκτελούσαν αθώους ανθρώπους, όπως τον πρόεδρο της κοινότητας Αντώνη Σταματάκη και τους Μιλτιάδη Σηφάκη-Μηλιαράκη, Γεώργη Ψιλάκη και Γεώργη Κουντάκη καθώς και το Διοικητή του Σταθμού Χωροφυλακής Φραγκάκη Γεώργιο του Εμμανουήλ. Κατά τον
εμφύλιο που επακολούθησε ακόμα ένας αγωνιστής της εθνικής αντίστασης έπεσε στην περιοχή της Εμπάρου, ο Βασίλης Πλαγιωτάκης, ενώ άλλοι δύο στρατιώτες χάθηκαν σε μάχες στη Βόρεια Ελλάδα, ο Μιλιαράς Εμμανουήλ του Ιωάννη και ο Παπαδάκης Εμμανουήλ του Νικολάου.
ΚΑΚΟΠΕΤΡΟΣ
Ο Κακόπετρος δεν έλειψε από κανέναν απελευθερωτικό αγώνα του Έθνους και ο φόρος αίματος, που έχει πληρώσει είναι τεράστιος σε σύγκριση με τον πληθυσμό του. Στη μάχη του Δρομονέρου, το 1896, συμβάλλει αποφασιστικά στη νίκη των Χριστιανών κατά των Τούρκων με ομάδα του Δεσποτομανώλη που τραυματίστηκε θανάσιμα. Στο Μακεδονικό Αγώνα παίρνουν ενεργό μέρος τέσσερις Κακοπετριανοί, όπως και στους Βαλκανικούς πολέμους. Στη Μάχη της Γευγελής έπεσε ο Γεώργιος Σολανάκης. Στη Μικρασιατική εκστρατεία ο Κακόπετρος συμμετέχει με δώδεκα πολεμιστές, για να σφραγίσει κι εδώ τη συμβολή του με το θάνατο του Ιωάννη Γιακουμάκη. Και φτάνομε στο 1941, την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς και την Αντίσταση. Η περίοδος αυτή θα μας απασχολήσει λεπτομερέστερα γιατί και μαρτυρίες πολλές γι’ αυτήν έχομε.
ΚΟΝΤΟΜΑΡΙ
Η πρώτη μαζική εκτέλεση αμάχων στην Ευρώπη σημειώθηκε στο χωριό Κοντομαρί των Χανίων της Κρήτης. Εδώ, έλαβε χώρα μια απάνθρωπη και συνάμα βαθιά ανθρώπινη και συγκινητική ιστορία, αμέσως με την λήξη της Μάχης της Κρήτης, στις 2 Ιουνίου 1941. Η ιστορία αναφέρεται στη θηριωδία, στη σφαγή που διέπραξαν οι ναζί στο Κοντομαρί Χανίων το απομεσήμερο της ημέρας αυτής και μάλιστα όχι από τα SS, της «ύαινας της Ευρώπης» του Χάινριχ Χίμλερ, αλλά από μια μονάδα του σώματος των αλεξιπτωτιστών, υπό την αρχηγία του υπολοχαγού Τρέμπες, προφανώς για να εκδικηθούν για τις βαριές τους απώλειες, κατά την διάρκεια της Μάχης. Το απομεσήμερο, λοιπόν, της 2/6/1941 οι αλεξιπτωτιστές του υπολοχαγού Τρέμπες, με διαταγή του στρατηγού Στούντεντ –όπως είπαν, μετά τον πόλεμο και την ήττα της Γερμανίας, ενώ ο ίδιος ο Στουντεντ αποκάλυψε ότι διατάχθηκε από τον Χέρμαν Γκαίρινγκ, ο οποίος ήταν και αρχηγός της γερμανικής αεροπορίας-εισέβαλαν στο Κοντομαρί Χανίων και συνέλαβαν 25 άνδρες κατοίκους (ηλικίας από 18 έως 50 ετών) και τους εκτέλεσαν, εν ψυχρώ, χωρίς καμία άλλη διαδικασία.
ΡΙΖΟΜΥΛΟΣ
Την 9 η Σεπτεμβρίου 1943, τμήματα του γερμανικού στρατού εισέβαλαν στο χωριό, το οποίο ήταν ήδη εγκαταλειμμένο από τους κατοίκους, και κατέστρεψαν και έκαψαν ότι είχαν προλάβει να στήσουν και να κτίσουν οι κάτοικοι του Ριζομύλου μετά το κάψιμο της 23 ης Μαρτίου 1943. Τέλος Αυγούστου του 1944, αντάρτικες ομάδες της περιοχής ανατίναξαν την σιδηροδρομική γραμμή Βόλου-Λάρισας στην θέση Εικοσάρια Ριζομύλου με αποτέλεσμα να εμποδίζεται η διέλευση των τραίνων και ο ανεφοδιασμός των κατακτητών της περιοχής. Οι κατακτητές (Γερμανοί πλέον) έχοντας υπόψη τους την αντιστασιακή συμπεριφορά του Ριζομύλου, επί 15 ημέρες με ξαφνικές επιδρομές στο χωριό, εκτελούσαν εν ψυχρώ ως αντίποινα κατοίκους του Ριζομύλου και έκαιγαν φυτείες. Οι κάτοικοι θορυβήθηκαν και αναγκάσθηκαν σταδιακά, χωρίς κάποιο συγκεκριμένο συντονισμό να εγκαταλείψουν και πάλι το χωριό τους, το οποίο οι Γερμανοί κατακτητές είχαν σκοπό να εξολοθρεύσουν ολόκληρο. Το απέδειξαν αυτό με κανονιοβολισμό και εκ νέου κάψιμο την 6 η Σεπτεμβρίου 1944. Οι κάτοικοι του Ριζομύλου παρέμειναν μακριά από το χωριό τους μέχρι τον Οκτώβριο του 1944 που αποχώρησαν οι Γερμανοί κατακτητές και από την περιοχή μας.
ΣΕΡΒΙΑ
Στις 6 Μαρτίου 1943 Ιταλική φάλαγγα που πήγαινε από την Ελασσόνα στη Σιάτιστα, πέρασε από τα Σέρβια και έμεινε 2-3 μέρες ώσπου να κατασκευάσει καινούργια γέφυρα στον Αλιάκμονα. Σε συνεννόηση με τους Γερμανούς οι Ιταλοί τις μέρες αυτές καταστρέφουν και ρημάζουν 1.100 σπίτια. Τα Σέρβια καταστρέφονται ολοκληρωτικά, μόνο το ορφανοτροφείο και 2 ή 3 σπίτια γλιτώνουν από τη μανία των κατακτητών. Πάνω από 40 Σερβιώτες εκτελούνται ή καίγονται ζωντανοί, τη μαύρη εκείνη ημέρα του ολοκαυτώματος. Ο αριθμός των νεκρών ξεπερνά τους 70 τις επόμενες μέρες. Οι Σερβιώτες από τα γύρω βουνά, βλέπουν έντρομοι τα σπίτια τους και τον κόπο τους να καίγονται επί μέρες ολόκληρες χωρίς να κάνουν το παραμικρό. Μεταξύ των άλλων κάηκαν και οι τρεις ναοί της πόλης. Ο Ναός της Αγίας Κυριακής, ο Ναός του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου και το εξωκλήσι της Παναγιωπούλας. Τα Σέρβια από μια πλούσια αρχοντική και γεμάτη μορφωμένο και καλλιεργημένο κόσμο πόλη, μετατρέπεται σε μια φτωχή, μικρή και ανύπαρκτη κωμόπολη. Δυστυχώς όμως το δράμα δεν τελειώνει εδώ για τα μαρτυρικά Σέρβια. Οι Γερμανοί ξανάρχονται και σκορπούν τον τρόμο και τον φόβο σε όλη την επαρχία, δεν χαρίζονται σε κανένα, σκοτώνουν και καίνε τα πάντα. Έτσι ήρθε και η σειρά των χωριών να καούν κι αυτά ένα ένα χωρίς έλεος από τους γεμάτους μίσος και εκδίκηση Γερμανούς. Η λάβα, ο Μεταξάς, το Τριγωνικό, Το Πολύραχο, το Παληογράτσανο, το Μοσχοχώρι, η Καστανιά, το Λιβαδερό και το Καταφύγι έγιναν στάχτη. Όλη η Επαρχία Σερβίων πλήρωσε με αίμα και θυσίες την καταστροφική μανία των Γερμανών. Τον Οκτώβριο του 1944 οι Γερμανοί τελικά φεύγουν από τα Σέρβια ολοκληρώνοντας την καταστροφή, καίνε και το επιβλητικό και μεγαλόπρεπο οικοτροφείο Σερβίων το μόνο που είχε απομείνει από τους Ιταλούς.
ΣΥΚΟΛΟΓΟΣ
Τα χαράματα της 15 Σεπτεμβρίου ο Συκολόγος βρέθηκε περικυκλωμένος από τους Γερμανούς που είχαν τοποθετήσει πολυβόλα σε όλους τις εξόδους. Μια ομάδα μπήκε στη συνέχεια στο χωριό και μάζεψε στην πλατεία του μεγάλου Πρίνου περίπου τριάντα άντρες, όλους υπερήλικες. Οι νέοι άνδρες του Συκολόγου είχαν μεταφερθεί όμηροι στη Βιάννο και έτσι ο Συκολόγος γλίτωσε από τις ομαδικές
εκτελέσεις. Στις 30 Σεπτεμβρίου διατάχθηκε από τους Γερμανούς η εκκένωση των χωριών Κεφαλοβρύσι, Κρεβατάς, Πεύκος, Σύμη, Καλάμι και Συκολόγος σε πέντε μέρες, στις 14 Οκτωβρίου, ένα μήνα μετά τις ομαδικές εκτελέσεις, ειδικά συνεργεία των Γερμανών άρχισαν να κατεδαφίζουν με δυναμίτες και πυρπόλησαν τα χωριά αυτά, που είχαν ήδη εκκενωθεί και η περιοχή τους είχε κηρυχθεί «νεκρή ζώνη».
ΤΥΜΦΡΗΣΤΟΣ
Οι Ναζιστικές δυνάμεις ενήργησαν αιφνιδιαστικά με αποτέλεσμα να μη δοθεί ο χρόνος στους κατοίκους να μεταφέρουν τα στοιχειώδη υπάρχοντά τους στα παρακείμενα δάση όπου είχαν καταφύγει και αποκρυβεί. Η πυρπόληση ολοκλήρου του χωριού ήταν πλέον γεγονός με κατάπληκτους τους κατοίκους να παρακολουθούν τις περιουσίες τους και τους κόπους τους να παραδίδονται στις
φλόγες. Αποτέλεσμα της ολοσχερούς αυτής πυρπόλησης ήταν η καταστροφή: 155 διώροφων πέτρινων οικιών 59 μέτρων, κεραμοσκεπών με μπαλκόνι και εξωτερική σκάλα. 5 καταστημάτων 154 αποθηκών διαστάσεων 46 μ. λαμαρινοσκεπών με οικόσιτα ζώα (πτηνά, αιγοπρόβατα και βοοειδή). Του πέτρινου Δημοτικού Σχολείου 20*8μ. Των 3 εκκλησιών (Αγίου Αθανασίου, Αγίου Γεωργίου και Μεταμορφώσεως του Σωτήρος). Του Κοινοτικού καταστήματος. Με την πυρπόλησή του καταστράφηκαν ολοσχερώς και τα αρχεία της Κοινότητας. Επίσης κατά τη Γερμανική κατοχή 1941-1944 πέθαναν από ασιτία 12 κάτοικοι του χωριού.
ΧΟΝΔΡΟΣ
Ο Χόνδρος είναι χωριό του Νομού Ηρακλείου στο Δήμο Βιάννου και ομώνυμο δημοτικό διαμέρισμα στη φερώνυμη επαρχία. Με βάση της απογραφής του 2001 έχει 163 κατοίκους. Η απόστασή του από το Ηράκλειο είναι γύρω στα 64 χιλιόμετρα. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με την ελαιοκομία και με την καλλιέργεια πρώιμων κηπευτικών στη παράλια ζώνη. Κεντρικός ναός είναι του Ευαγγελισμού της
Θεοτόκου. Στην απογραφή του Καστροφύλακα (Κ96) το χωριό αναφέρεται με το όνομα Condro και με 278 κατοίκους. Επί Τουρκοκρατίας, ο Χόνδρος μετατράπηκε σε τουρκοχώρι (το χωριό της περιοχής με το μεγαλύτερο τουρκικό πληθυσμό). Στο σημείο αυτό εγκαταστάθηκαν αγάδες, εξαιτίας του ιδιαίτερα γόνιμου εδάφους. Το χωριό δέχτηκε την πρόκληση πολλών επιδρομέων και οι κάτοικοί του αναγκάστηκαν να βρουν καταφύγιο σε σπηλιές, όπως στην περιοχή του Βορνό ή Λατσίδα, στο σπήλαιο του Ληστή, της Πανόγλας στη θέση Βουκολά, του Κάστελου της Παπαδιάς στη θέση Ανεμόμαχα, της Σπηλιάρας και του Βαρδή. Την περίοδο της Κατοχής από τους Ναζί (1941-44) ο Χόνδρος θρήνησε 9 θύματα.
ΧΩΡΙΣΤΗ
Η Χωριστή σε διάστημα 30 ετών γνώρισε τρεις βουλγαρικές κατοχές που σημάδεψαν ανεξίτηλα της ιστορία της. Στην πρώτη βουλγαρική κατοχή (1912-1913) η συμβολή της Χωριστής είναι μεγάλη ως αντάρτες-πρόσκοποι απέναντι στα άνομα συμφέροντα του Βούλγαρου κομιτατζή Πανίτσα για δήθεν αυτονομία της Μακεδονίας. Κατά τη 2 η βουλγαρική κατοχή (1916-1918) η Χωριστή πλήρωσε με τον μεγαλύτερο φόρο αίματος από όλα τα χωριά της Δράμας με 623 θύματα. Η εκατόμβη των θυμάτων της Χωριστής ολοκληρώθηκε κατά την 3 η βουλγαρική κατοχή (1941-1944) και 147 θύματα.
