ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Του ΣΠΥΡΟΥ ΑΠ. ΜΑΡΝΙΕΡΟΥ
Α΄ ΓΕΡΑΚΑΡΗΣ
I
1.Ο Γερακάρης από τα μεγαλύτερα ριζίτικα κεφαλοχώρια της επαρχίας Αμαρίου, και από τα ψηλότερα κατοικημένα μέρη της Κρήτης – μέσο υψόμετρο 680μ. , νωχελώς επαναπαυόμενος, εκτείνεται στους βόρειους πρόποδες του εκατοντάπηγου Κέδρους – δυτικά – και είναι «μεστός των της φύσεως αγαθών, κλίματος θείου, υδάτων αφθόνου, αρούρης εριβώλακος και των τούτοις επομένων , κήπων ευθαλών, καλλικάρπων δέντρων και εκλεκτών ποικίλων προϊόντων». Την εποχή της ανοίξεως έχει εντελώς ξεχωριστό ενδιαφέρον από το μεγαλείο της αναγεννομένης φύσεως. Στις αλλεπάλληλες γραφικές πλαγιές στις αμέτρητες ιδιόρρυθμες και χαριτωμένες «χαράδρες» και στα απόκρυφα πλατώματα των εξοχών του οι κερασιές και οι βυσσινιές που υπάρχουν σε δασώδεις σχηματισμούς, στολίζουν τους κλώνους τους με άφθονα ερυθρωπά και ροδόχροα άνθη και όπως εκτείνονται οι διακλαδώσεις τους σε απέραντους φαντασμαγορικούς συνδυασμούς , αιχμαλωτίζουν και κρατούν έκπληκτο τον επισκέπτη, από την τόση φιλόξενη καλλονή. Ανάμεσα σ’ αυτή την άνθιση που επικρατεί , διαφαίνονται κι άλλες από τα υπόλοιπα οπωροφόρα – μηλιές, βερυκοκιές, απιδιές κ.αλ. – που τονίζουν με τη διαφορετική απόχρωση των ανθέων τους το παραδείσιο περιβάλλον. «Κι ακόμη στις όχθες των ατελείωτων με κομψούς καταρράκτες και υποβλητικούς θορύβους ρυακιών της περιοχής και τους φράκτες, ανεβαίνουν ανθισμένες αγριοτριανταφυλλιές , πικρομυγδαλιές , αγκαλιασμένες με άλλα υδροχαρή αναρριχώμενα φυτά, βάτους, κισσούς, αγριοκλήματα, περικοκλάδες και συνθέτουν ό,τι λέγεται «όνειρο»
2.Αυτή την όψη έχει η Γερακαριανή περιφέρεια, με το Κέδρος, τα δύο «ικανώς εκτεταμένα οροπέδια» Γηούς κάμπος και Χωνής κάμπος και τη συνεχόμενη κατηφορική κοιλάδα Γερακάρη. Οι πλαγιές του Κέδρους , βοσκότοπος από τους πιο αξιόλογους της Κρήτης, θρέφουν σε προηγούμενους καιρούς χιλιάδες αιγοπρόβατα. Μόνο στο «Γερακαριανό αόρη» λειτουργούν περισσότερα από δέκα μητάτα – τυροκομεία – και παράγουν εκλεκτούς τύπους τυροκομικών προϊόντων , κεφαλοτύρια και ανθοτύρους. Τα δύο «οροπέδια» με την εύφορη γη αποτελούν άλλοτε το σιτοβολόνα του χωριού και εξασφαλίζουν επάρκεια σε στάρι, ενώ τώρα και κάμποσους χρόνους οι κάτοικοι έχουν στραφεί σε αποδοτικότερες καλλιέργειες, κυρίως ανύδρων κηπευτικών.
Η κατηφορική «κοιλάδα», κατάφυτη από οπωροφόρα δέντρα , αρχίζει κυρίως από τα αμπελοχώραφα στις «Κεφάλες» και την παρακείμενη τοποθεσία «Βιγλί» Δ. περιλαμβάνεται μεταξύ του Κέδρους Ν. και του Μεσονησιού αοριού και της Ελενιανής χαλέπας Β. και τελειώνει Α. στο «Σμηλιανό κάμπο». Δέχεται πολλά νερά από φυσικές πηγές που αναβλύζουν από τους πρόποδες του Κέδρους, όπως είναι η πηγή του «Λουτρακιού», του «Ρουφά», της «Μάνας του Νερού», του Σπαρτέ, της «Μεγάλης μάνας», στου «Φώτη», του « Κεφαλόβρυσου», στους Γουργούθους και του «Βλάση». Η Μεγάλη πηγή του Βλάση – τούτη αναβλύζει από την κοίτη του Ελενιανού ποταμού – ικανοποιεί πρώτα αρδευτικές ανάγκες (μαζί και της Κοινότητας των Ελενών) ενώ οι προηγούμενες και πολλές άλλες μικρότερες πηγές χρησιμοποιούνται για την ύδρευση , τα νερά είναι πόσιμα .
- Ανάλογες με την οικονομική φυσιογνωμία της περιοχής (γεωργική – κτηνοτροφική), είναι και οι ασχολίες των κατοίκων. Επιδίδονται με επιτηδειότητα στη δενδροκαλλιέργεια , υπάρχουν ακόμα τα υπολείμματα της άλλοτε ανθούσης κτηνοτροφίας και παράλληλα πολλοί ασχολούνται με την εμπορία των παραγομένων προϊόντων , γνωστών και περιζήτητων στις αγορές της Κρήτης και της άλλης Ελλάδας. Απ’ όλα ξεχωρίζουν τα κεράσια και τα βύσσινα τα «άριστα εν Κρήτη»
Το οικογενειακό αγροτικό εισόδημα (ορεινής περιοχής), ύστερα από τη δημιουργία πολλών αγροτικών δρόμων και τη συστηματικότερη γεωργική εκμετάλλευση των οροπεδίων, έχει σημαντικά βελτιωθεί και βρίσκεται σε επίπεδα άνω του μέσου όρου. Οι συνθήκες διαβιώσεων είναι υψηλής στάθμης, ιδιαίτερα στον τομέα της κατοικίας. Όλα τα σπίτια έχουν ανέσεις και απολαμβάνουν τα αγαθά του «τεχνικού πολιτισμού», συνεχώς ξεφυτρώνουν νέες οικοδομές, η γη είναι ακριβή και πολλοί ξένοι επιθυμούν να αποκτήσουν οικόπεδο στο Κερασοχώρι.
- Τους μήνες του Καλοκαιριού (εποχή των κερασιών), έχει πολλούς επισκέπτες (εκδρομείς) , που μένουν εκστατικοί από το λαχταριστό κατακόκκινο κεράσι , όπως φαντάζει σαν ψεύτικο μέσα στο βαθύ πράσινο χρώμα του φυλλώματος της κερασιάς. Το Μεγάλο πανηγύρι γίνεται στις 20 Ιουλίου στη χάρη του Προφήτη Ηλία. Το ομώνυμο «ναϊδιο» είναι κτισμένο στην είσοδο της ανεξερεύνητης Σπηλιάς του Αϊλιά, σε υψόμετρο 1700 μέτρων περίπου.
- Η ονομασία του κατά την άποψη του Ξανθουδίδη, που θεωρείται και η επικρατέστερη, προέρχεται «Γερακάρι» τον πρώτο οικιστή της περιοχής, σε άγνωστους αλλά πολύ παλιούς χρόνους «ίσως εν χρόνοις καθ’ ους το δι’ ιεράκων κυνηγέσιον ήτο ακόμη εν χρήσει»
- Η περιοχή του Γερακάρη και γενικότερα της επαρχίας Αμαρίου, δεν έχει τύχει συστηματικής ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας και τα γνωστά στοιχεία, τουλάχιστον πριν από τη Β’ Βυζαντινή περίοδο, παραμένουν ελάχιστα. Αρχαιολογικά ευρήματα από τυχαίες ή περιπτωσιολογικές «ανασκαφές» στις περιφέρειες των χωριών Αποδούλου, Βυζάρι, Μέρωνα, Πατσό, Ελένες, Γερακάρη και αλλού, πιστοποιούν την ύπαρξη οικισμών από τους Νεολιθικούς ακόμα χρόνους και τη Μινωική περίοδο και εισάγουν την επαρχία Αμαρίου στην εποχή του παλαιοτάτου Κρητικού πολιτισμού.
- Στους χρόνους της δεύτερης Βυζαντινής περιόδου (961 – 1204) είναι οπωσδήποτε ανθηρός οικισμός. Τούτο δεν συνάγεται μόνο από τη γενικώς παραδεκτή άποψη της βυζαντινής προελεύσεως του τοπωνυμίου αλλά κυρίως από το πλήθος των «ναών» και «ναΐσκων» της βυζαντινής εποχής ή με βυζαντινές τοιχογραφίες που είναι διάσπαρτες στη Γερακαριανό – Γουργουθιανή περιφέρεια και στην περιφέρεια των κοντινών χωριών Ελενών και Μεσσονησίων. Βεβαίως κατά τη Βυζαντινή εποχή ήταν ιδρυμένο (το χωριό Γερακάρης). Το πλήθος ναΐσκων σωζόμενων σε ερείπια με τοιχογραφίες και εντός και εκτός του χωριού, μαρτυρεί τούτο. «Η δι’ οπτών δε πλίνθων (βισάλων) οικοδομή τινών εκ τούτων και ο τρούλος ενός, ακέραιος σωζόμενος, (του Αγίου Ιωάννη στου Φώτη), ενισχύει την ανωτέρω γνώμη . Παρά τον ναό δε τούτον είναι καταφανή πλείστα ερείπια τοίχων δηλωτικά αναμφισβητήτως βυζαντινού οικισμού.
Ο ναός του Αγ. Ιωάννου στη θέση «Φώτη» – 11ος – 12ος αι – δύο χιλ. μετά το Γερακάρη δίπλα στον αμαξωτό δρόμο, θεωρείται από τα σημαντικότερα εκκλησιαστικά, αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά και ιστορικά μνημεία και από τους παλαιοτέρους βυζαντινούς ναούς της Κρήτης. Οι τοιχογραφίες, αντιπροσωπευτικές της τέχνης του ΙΒ’ αιώνα στην Κρήτη, χαρακτηρίζονται αρχαϊκές πολύ παράξενες και ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες. Ο Gerola τις τοποθετεί στις αρχές του 13ου αιώνα. Μας μεταφέρουν – γράφει – σε ένα κόσμο φανταστικό και χιμαιρικό, ενός τοπίου αλλόκοτου, με μορφές ακόμα πιο αλλόκοτες
3 Στους μεταγενέστερους χρόνους της Ενετικής εποχής (1204 – 1669) παραμένει από τα μεγάλα και σπουδαία χωριά της επαρχίας. Μνημονεύεται στα Ενετικά έγγραφα του Barozzi 1577, Castrofilaca 1583 (ανέκδοτα) και στην έκθεση Basilicata 1630. Στον Καστροφύλακα αναφέρεται το 1583 με 484 κατοίκους. Και στη μακρά τούτη περίοδο της Ενετοκρατίας τα γνωστά στοιχεία είναι πολύ φτωχά. Μια καμπάνα Βενετσιάνικη που σώζεται τοποθετημένη στο καμπαναριό της καινούρια εκκλησίας (Παναγίας) με χρονολογία 1618 και ανάγλυφες παραστάσεις Αγίων, «ωραιοποεί» την ενετική τυραννία επί 465 χρόνια.
ΙΙΙ
- Περισσότερες είναι οπωσδήποτε οι πληροφορίες για τους χρόνους της Τουρκοκρατίας (1645/1669 – 1899). Στους χρόνους αυτούς θεωρείται «στρατηγικής σπουδαιότητος το της τυχούσης, άτε ευρισκόμενος επί της διόδου των εκ Μεσσαράς προς τας Δυτικάς επαρχίας μεταβαινόντων». Ένεκα της στρατηγικής αυτής σπουδαιότητος του χώρου, είναι έδρα και εξελίσσεται σε κέντρο Τούρκων γενιτσάρων και εσπέχηδων τσιφλικούχων «οίτινες και έπηξαν την καλιάν αυτών εις την θαυμασιωτέραν του χωρίου θέσιν – Μεσοχώρι – δεσπόζουσαν των εναπομεινασών χριστιανικών καλυβών, υπερβάλλουσαν δε υπό πάσαν έποψιν, και εν ώρα συρράξεως προς τους Χριστιανούς απροσπέλαστον. Σε παρακείμενη επίσης θαυμασία θέση, «επί υψώματος χθαμαλού λοφώδους» μπροστά στον «αμφιλαφή» πλάτανο που κοσμεί και σήμερα την ευρύχωρη αυλή του δημοτικού σχολείου, ο τοιχογραφημένος ναός του Αγίου Στεφάνου «εκμουσουλμανίζεται» και γίνεται ο τόπος προσκυνήματος των Μωαμεθανών, το τζαμί, «ο επί αιώνας κρατήρ ο εξερευγόμενος κατά καιρούς την λάβαν της σφαγής και του ολέθρου και την σποδόν της ατιμώσεως και του εξαφανισμού κατά των περιοικούντων ραγιάδων». Εδώ έχουν τα κτήματά τους οι διάσημοι για τα ανομήματα και τις βιαιοπραγίες τους Τούρκοι, Δρουβάλιδες, Ατζαράδες, Κακάλιδες, Φεγγάριδες, Σικλάριδες και άλλοι. Σε κάτι τέτοιους, έχουν παραχωρηθεί από τον Σουλτάνο για λόγους «προσωπικής ανδρείας» (τεμπλικάτ), μετόχια και σε άλλες επαρχίες. Όπως λ.χ. στο γενίτσαρο Χατζή Αλή Τσαούς το μετόχι «Χαλέπα εις θέσιν Άη – Γιάννης Αλωτός εκειθεν των χωρίων Δρυμίσκου και Κεραμέ της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου.
- Από την ιστορία και τα σωζόμενα από την παράδοση, οι Τούρκοι γενίτσαροι και εσπέχηδες του Γερακάρη και κοντά σ’ αυτούς πολλοί «ρέμπελοι» έχουν καταντήσει το φόβητρο της επαρχίας και καταλαγιάζουν μόνο στη γιορτή του Άη – Γιώργη. Ξεπερνούν κατά καιρούς σε δύναμη τους τρακόσους άντρες και ενισχύουν στις δύσκολες περιστάσεις τα άλλα τουρκικά κέντρα της επαρχίας (Γέννας και Αμπαδιάς) και τους Τούρκους φρουράς του Ρεθύμνου. Επίσης έχουν συμμετοχή στη δολοφονία του Επισκόπου Λάμπης, Μεθοδίου Σιλιγάρδου, στο Νευς Αμάρι (1795) μέσα στην εκκλησία της Παναγίας (Εισοδίων) και στην καταστροφή του μοναστηριού της Καλόειδαινας στο Άνω Μέρος, τους πρώτους χρόνους (1823) της Ελληνικής Επαναστάσεως.
- Θα έλεγε κανείς ότι οι Χριστιανοί περνούν χαλεπούς καιρούς «συνοικούντες» με ιδιαιτέρως αιμοχαρείς Τούρκους, που έχουν μεταβάλλει το χωριό σε κέντρο θηριωδίας και ωμότητας. Και δεν μπορεί από τα όσα προηγήθηκαν παρά να είναι τούτο αληθές. Η γραπτή και προφορική παράδοση μας πληροφορεί ότι πολλοί εδώ στα «αιθερογείτονα όρη» έχουν πέσει για την τιμή και τα χώματά τους και πολλές φορές σ’ αυτούς τους μαύρους χρόνους της στυγερής δουλείας και της αδυσώπητης τυραννίας οι ιερείς μας έχουν κρεουργηθεί και οι «καλύβες» των ραγιάδων έχουν δοθεί στη φωτιά προς τέρψη του αλαζονικού βλέμματος και του ελαχίστου Τούρκου.
- Παρά τα προηγούμενα, πολύ νωρίς φαίνεται, οι απωθημένοι στα κακοχώραφα και στις χαλέπες Χριστιανοί, αμφισβητούν την παντοδυναμία των γενιτσάρων. Η γραπτή παράδοση διασώζει Καπετάνιους πριν από το 1821 και Γερακαριανοί πολεμιστές σημειώνουν αξιόλογη δράση με την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως. Κατόπιν αυτών ευσταθεί φρονούμε η άποψη ότι, ένα από τα δώδεκα «σώματα» με τις αντίστοιχες σημαίες (μπαϊράκια) που διαθέτει η επαρχία Αμαρίου, στους πρώτους χρόνους του ξεσηκωμού των Ελλήνων (1821) και από τις οποίες καμιά δεν έχει διασωθεί, ανήκει στου Γερακάρη. Με την έναρξη της Μεγάλης Κρητικής Επαναστάσεως (1866), η πολεμική Σημαία των Γερακαριανών, από τις ελάχιστες διασωζόμενες σημαίες του αγώνα , κυματίζει στη δεσπόζουσα θέση στον «Αγκαθέ» στης «Κουρούνας το χαράκι» και με το ίδιο μπαϊράκι το 1867 μαζί με τους εθελοντές από την άλλη Ελλάδα και άλλους Κρήτες αγωνιστές, πολεμούν μέσα στο χωριό τους και στον «Τράχηλα» τις ορδές του Ρεσίτ Πασά. Στις μετέπειτα Κρητικές Επαναστάσεις (1878, 1896, 1897) αγωνιστές είτε υπό εγχώριο ( Γερακαριανό) Καπετάνιο είτε εντεταγμένοι σε άλλες πολεμικές μονάδες, τρέχουν και πολεμούν παντού στην Κρήτη. Στον Ψηλορείτη, στις Σφακιανές Μαδάρες, στο Βρύσινα, στο Μαλεβύζι, στο Μυλοπόταμο, στον Καλλικράτη, στον Άγιο Μύρωνα, στις Αρχάνες, στο Μελιδόνι, στ’ Αρκάδι, στη Μαλάξα, στου Μαρουλά, στο Πέταλο, στην Ονιθέ, στ’ Αποδούλου, στον Κισσό, στις Αραβάνες, στ’ Αμπελάκια. Συγχρόνως είναι υποχρεωμένοι να διατηρούν στου Γερακάρη μια «δύναμη ασφαλείας» για τους επιτόπιους Τούρκους, που παραμένουν πάντοτε εστία κινδύνου, προπαντός για τα γυναικόπαιδα , μέχρι να μπορέσουν να τους καθυποτάξουν τελείως και να μη μπορούν να τους πειράζουν ατιμωρητί. Στην Επανάσταση μάλιστα του 1896 ύστερα από τριήμερη πολιορκία στο τέμενος του Μωάμεθ, παραδίδονται οι τελευταίοι εκπρόσωποι της μακραίωνης Οθωμανικής κυριαρχίας στον παπά του χωριού και σώζουν τις κεφαλές τους από τη μεγαλοψυχία των κατατυραννισμένων ραγιάδων. «Έφθασε τέλος το 1896. Αι προηγηθείσαι της Μεταπολιτευτικής Επιτροπής πρόοδοι και επιτυχείς αγώνες, άμεσον επακολούθημα έσχον , κατά την βραχυχρόνιον των εχθροπραξιών ύφεσιν, την συνοδείαν παρά τουρκικού στρατού προς φύλαξιν των Τουρκοκρητικών εν παντί χωρίω, εις το οποίον ούτοι εξήλθον προς περισυλλογήν του δαψιλούς κατά το έτος εκείνο ελαιοκάρπου. Και το εις Γερακάρι λοιπόν ελθόν απόσπασμα εκ 30 (τριάκοντα) νιζάμιδων εστρατωνίσθη εις το Τζαμί, εγκατασταθέν εν αυτώ και αρκούντως οχυρωθέν, φρουρούν αλλά και εν ταυτώ θαρρούν , επί τους ισάριθμους εντοπίους ανδρειοτάτους ομοθρήσκους. Αλλ’ εν ακαρεί η επανάστασις γιγαντωθείσα και πάλιν, καταλαμβάνει τους 60 (εξήκοντα) τούτους Οσμανλήδες , οίτινες και πολιορκούνται και ως βαρύνοντες όμηροι και ουχί μικράς αξίας ενέχυρον παραφυλάττονται χάριν των εν τη πόλει Ρεθύμνης Χριστιανών και των εν ταις παρά την πόλιν κώμαις, ων η ζωή τον έσχατον διέτρεχε κίνδυνον εν δεινοτέρα πολιορκία υπό των Τούρκων διατελούντων. Το απομεμακρυσμένον και διά πάσαν βοήθειαν άξενο του χωρίου, προς δε η τόλμη και δραστηριότης του οπλαρχηγού παπά Νικολάου Γενεράλι επήνεγκον ταχείαν την παράδοσιν αυτών εις τούτον επί τω όρω να παραδώσωσι μεν τα όπλα και πάσας τας αποσκευάς, να αποσταλώσιν δε ασφαλώς εις τον πλησιέστερον τουρκικόν Πύργον . Μετά τριών ημερών λοιπόν πολιορκίαν , νύκτωρ , υπό συνοδείαν ένδεκα ευσταλών Γερακαριανών, οπλισθέντων εξ αυτών των παρά των παραδοθέντων ληφθέντων όπλων, 30(τριάκοντα) μαρτινιών μεθ’ εκατόν πεντήκοντα φυσιγγίων έκαστον, ανεκτιμήτων κατά την φοβεράν εκείνην των όπλων έλλειψιν , οδηγούνται εις τον εν Ποταμοίς κουλέν, εν δε των καλουμένω έτι Τζαμίω Αγίω Στεφάνω, στεφάνω της νίκης αχειροπλόκω στέφονται τα των Χριστιανών όπλα
Με τις τελευταίες Κρητικές Επαναστάσεις (1895 – 97) ο τουρκικός στρατός και η τουρκική «Χωροφυλακή» εγκαταλείπουν από την πίεση των επαναστατών την ύπαιθρο, σχεδόν παντού στην Κρήτη. Στου Γερακάρη, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, από τους τελευταίους μήνες του 1896 δεν ακούγεται η φωνή του Ιμάμη να καλεί τους πιστούς του Αλλάχ σε προσευχή στο Τζαμί από το «Μεσοχώρι». Έχει περάσει η εποχή που «η μισαλλοδοξία και ο φανατισμός, η βαρβαρότης και η θηριωδία, η χολή και το αίμα εν βδελυρά συνερχόμενα συνουσία εγέννων τας αγριοτέρας και απανθρωποτέρας αποφάσεις και απέστελλον τους Δρουβαλίδες και Σικλάρηδες και λοιπήν χορείαν εσπέχηδων επί την διάπραξιν ανοσιουργημάτων και ανομιών»
- Οι χρόνοι της Κρητικής αυτονομίας (1899 – 1913) αποτελούν την απαρχή μιας λαμπρής πορείας του χωριού. Οι Χριστιανοί επιδίδονται στα ειρηνικά έργα τους «ελεύθεροι», ανενόχλητοι , χωρίς τον τρόμο των γενιτσάρων. Η πιο θαυμαστή θέση, το «Μεσοχώρι», γίνεται ο τρίτος χριστιανικός οικισμός «Κατοχώρι – Μεσοχώρι – Πανοχώρι». Ο ναός τους Αγίου Στεφάνου «εκχριστιανίζεται» και τη «μελωδική» φωνή του Χότζα έχει αντικαταστήσει ο μυσταγωγικός ήχος του σημάντρου που καλεί τους πιστούς του Χριστού σε ταπεινό προσκύνημα . Τα καρποφόρα χωράφια ξαναγυρίζουν στα χέρια τους, η γη η δική τους που τόσους αιώνες την καταπατούν ανθρωποειδή τέρατα. Μικροί μεγάλοι καλλιεργούν τα εύφορα εδάφη και δεν φυτεύουν τώρα μαρτάκι και κριθάρι , φάβα και ρόδι, με τις σκαλίδες στην τρούλλα του Κέδρους . Η παραγωγή αυξάνει, οι τρώγλες και οι καλύβες εξαφανίζονται, οι συνθήκες διαβιώσεως είναι ανθρωπινότερες, ο Γερακάρης παίρνει την όψη σφριγηλού οικισμού και εξελίσσεται σε κοινωνικοπολιτιστικό κέντρο της κοντινής περιφέρειας . Εδώ γίνονται οι Δεσποτικές λειτουργίες , τα μεγάλα πανηγύρια, υπάρχουν τα καφενεία – μικροκαταστήματα, κανονίζονται σε συγκεντρώσεις των παραγωγών της περιφερείας οι τιμές των προϊόντων, υποβάλλονται «ευσεβάστως» αναφορές στην πολιτεία για τις ανάγκες και τα προβλήματα της περιοχής . Εδώ λειτουργεί επίσημο «κρατικό» σχολείο με φωτισμένους δασκάλους. Από τους πρώτους χρόνους της αυτονομίας και ιδίως μετά την Ένωση της Κρήτης (1913), πολλοί νέοι «ορμούν» στα γράμματα, στο Μοναστηράκι, στο Άγιο Πνεύμα, στο Ρέθυμνο και κατόπιν για ανώτερες σπουδές στο πανεπιστήμιο της Αθήνας. Έτσι συνεχίζεται η παράδοση που έχουν δημιουργήσει δυο – τρεις Γερακαριανοί ακόμα από τους τελευταίους χρόνους της Τουρκοκρατίας και που το πέρασμά τους αφήνει ανεξίτηλη σφραγίδα στα δημόσια πράγματα της Κρήτης και στη προσπάθεια ανυψώσεως της παιδείας και της μορφώσεως του Κρητικού λαού. Άλλοι ξενιτεύονται σε μακρινές και άξενες χώρες, ευδοκιμούν και βοηθούν το χωριό τους σε πολλούς τομείς και στη διάρκεια των συμφορών που επακολουθούν . Επίσης πολλοί κατατάσσονται στις τάξεις της Κρητικής Χωροφυλακής και διακρίνονται για τις ικανότητες και την παλληκαριά τους, παράδοση που και εδώ συνεχίζεται στα επόμενα χρόνια στο Σώμα της Χωροφυλακής.
- Οι πολεμικοί όμως αγώνες του Ελληνικού Έθνους για την «καθολική ανάσταση» δεν σταματούν. Οι Γερακαριανοί εθελοντές πριν από την Ένωση και στρατεύσιμοι μετά, με τον ίδιο ενθουσιασμό συμμετέχουν σ’ όλους τους πολέμους. Εκτός από τους τραυματισμένους, οι νεκροί στα πεδία των μαχών της περιόδου 1912 -41 ανέρχονται σε 23 (είκοσι τρεις) κι απ’ αυτούς δέκα είναι εθελοντές των Βαλκανικών πολέμων.
Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος (1940 -41), βρίσκει το Γερακάρη στο αποκορύφωμα της πληθυσμιακής αναπτύξεως του. ΟΙ στρατεύσιμοι, όπως ξεπερνούν τους 100, φεύγουν για το μέτωπο και απονεκρώνεται από την απουσία του ζωντανότερου τμήματος του άρρενος πληθυσμού. Ύστερα από μια μικρή ανάπαυλα ελεύθερης ζωής, ξανά
πλακώνουν δίσεκτοι χρόνοι. Με την έναρξη σχεδόν των πολεμικών επιχειρήσεων έρχονται τα κακά «μαντάτα» για σκοτωμούς και σακάτες. Οι καμπάνες έχουν ανυψωθεί τώρα και χρόνους να διαλαλούν το φεύγα των Τούρκων, άλλες μέρες κτυπούν χαρμόσυνα για νίκες του Ελληνικού Στρατού κι άλλες «εκπέμπουν» νεκρικούς ήχους για σκοτωμούς φαντάρων στην Πίνδο, , στη Χειμάρρα, στην Κορυτσά, στην Κλεισούρα, στην Τρεμεσίνα, στο Μπουντατόρ, στα Τρία Αυγά.
Οι κοπελιές και οι νοικοκυράδες πότε με τραγούδια, πότε με μοιρολόγια πλέκουν ακατάπαυστα φανέλες και «τσουράπια», για τους σταυραητούς της Αλβανίας .
2 Ενώ γράφεται το Έπος του ’40 οι Γερμανοί μας χτυπούν στην καρδιά της Μακεδονίας – γεγονός που μαζί με άλλα (κατοχή, αντίσταση) κατακάλυψε τη μεγάλη στιγμή της Αλβανίας, από τα πιο σημαντικά κεφάλαια της Ελληνικής ιστορίας – και είναι τόσο ραγδαία η εξέλιξη αυτού του Ελληνογερμανικού πολέμου, ώστε κανείς από τους εκγυμνασμένους Γερακαριανούς, όπως και ολόκληρη η Κρητική Μεραρχία , δεν προλαβαίνει να επιστρέψει στην πατρώα γη, πριν από τη Γερμανική επίθεση (Μάιος 1941) . Η Κρήτη είναι ξαρμάτωτη και στο χωριό δεν μετρούνε δύο – τρία τουφέκια . Τόσοι περίπου τρέχουν και λαμβάνουν μέρος στη Μάχη της Κρήτης και πολεμούν στην πόλη του Ρεθύμνου και στο αεροδρόμιο της Πηγής. Όπως ο Δημήτριος Χαρ. Κουτελιδάκης (Κασελοδημήτρης) , ο Κωνσταντίνος Νικ. Ταταράκης (Κουφόκωστας) κ.α.
Επίσης λαβαίνουν μέρος στη Μάχη της Κρήτης όσοι υπηρετούν τη περίοδο αυτή στις τάξεις τους Χωροφυλακής . Στα «Καστελάκια» (τομέας Ρεθύμνου) πέφτει μαχόμενος ο ανθυπολοχαγός τους πεζικού Γεώργιος Παπαγιαννάκης, Γερακαριανής καταγωγής από τη μάνα του την Καδιανή , παντρεμένη στ’ Ακτούντα, αδελφή του Στρατή και του Αλέξανδρου Κοκονά.
3 Όπως είναι γνωστό , η αεροπορική επίθεση των Γερμανών στην Κρήτη, ύστερα από δεκαήμερο (20.5, – 30.5.41) σκληρό και πρωτότυπο αγώνα λήγει με την πλήρη επικράτηση των γερμανικών όπλων. Έχουν γίνει φαίνεται τόσα λάθη στρατηγικής και τακτικής σημασίας και είναι τόσες οι αμφιταλαντεύσεις των Συμμάχων αν θα πρέπει ή όχι να κρατηθεί η Κρήτη, το τελευταίο προπύργιο του Ελληνικού χώρου, ώστε ούτε η πάνδημη και ηρωική συμμετοχή του αόπλου Κρητικού λαού είναι ικανή να αποτρέψει το μοιραίο αποτέλεσμα. Από την αρχή σχεδόν της παράδοξης αυτής Μάχης, όπως συνήθως αποκαλείται και είναι η Μάχη της Κρήτης, και στον «τομέα Ρεθύμνης» όπως και στους άλλους τομείς (Χανίων, Ηρακλείου) η επικοινωνία μεταξύ των αμυνομένων μονάδων είναι σχεδόν ανύπαρκτη – τα μέσα επικοινωνίας έχουν καταστραφεί αμέσως από τον εισβολέα- και η σύγχυση απερίγραπτη. Οι Συμμαχικές δυνάμεις μάλιστα που μάχονται στο Ρέθυμνο αγνοούν τη διαταγή του Στρατηγείου της Μ. Ανατολής που είχε εκδοθεί από τις 27 Μαΐου και αφορά την εκκένωση της Κρήτης από τα Αγγλικά στρατεύματα . Μόνο από τις 28 Μαΐου πληροφορούνται την κατάρρευση της άμυνας στον «τομέα Χανίων» και ότι γερμανικές δυνάμεις κατευθύνονται στο Ρέθυμνο ενώ συγχρόνως εντείνονται οι αεροπορικοί βομβαρδισμοί χωρίς διακοπή και διάκριση στόχων. Όταν στις 29 Μαΐου ο επικεφαλής των Βρετανικών δυνάμεων συνταγματάρχης Campbell συνειδητοποιεί ότι περαιτέρω αγώνας είναι άσκοπος και η συνέχισή του θα έχει ως επακόλουθο τις περισσότερες καταστροφές και την απώλεια προπαντός άμαχου πληθυσμού, αποφασίζει ύστερα από σχετική πρόταση προς τους άντρες του που γίνεται αποδεκτή, να παραδοθεί. Σχεδόν ταυτόχρονα και οι Ελληνικές δυνάμεις κρίνουν ανώφελο τον περαιτέρω αγώνα και διαλύονται.
Αντιρρήσεις για την λύση της παραδόσεως, παρ’ ότι η δυσμενής έκβαση των πολεμικών γεγονότων είναι αναπόφευκτη, έχει ο Διοικητής του 2)11 αυστραλιανού συντάγματος R. Sandover . Αυτός καλεί τους δικούς του αξιωματικούς και οπλίτες, εκθέτει την κρισιμότητα της καταστάσεως και τους αφήνει να ενεργήσουν ελεύθερα. Όσοι θέλουν μπορούν παραδοθούν στους Γερμανούς . Ο ίδιος , με όσους τον ακολουθήσουν, θα επιχειρήσει να φτάσει στα νότια παράλια της Κρήτης με σκοπό να διαφύγει τελικώς στην Αφρική.
Οι Γερμανοί καταλαμβάνουν το Ρέθυμνο «βρήκαν τον Campbell και εκείνους που διάλεξαν την παράδοση. Τους παρέλαβαν και τους φέρθηκαν φιλικά, ήσυχα χωρίς προκαταλήψεις, το ίδιο σαν να ήταν αντίπαλοι σε αθλητικό παιγνίδι και το ‘χασαν. Ο ταγματάρχης Sandover με τους ευαρίθμητους που προτιμούν ελεύθερα τη διέξοδο της διαφυγής, ξεχύνονται προς νότο με κατεύθυνση τον όρμο της Αγίας Γαλήνης. Ακολουθούν δύο δρόμους: προς το Αμάρι, από τον αμαξωτό δρόμο Ρεθύμνου – Αμαρίου και προς τον Άγιο Βασίλειο, από τον αμαξωτό δρόμο Ρεθύμνου – Αγίου Βασιλείου (Άηβασιλιώτικο) . Όσοι τραβούν προς τ’ αμαριώτικα – μεταξύ αυτών και ο Sandover – μετά το χωριό Πρασές και προτού περάσουν την κοιλάδα των Ποταμών χωρίζονται, προφανώς για λόγους ασφαλείας, σε δύο ομάδες. Η μία ομάδα ακολουθεί την κατεύθυνση Πατσό – Γερακάρι – Άνω Μέρος – Αγία Παρασκευή – Αγία Γαλήνη και η άλλη την κατεύθυνση Αποστόλοι – Μονή Ασωμάτων – Βυζάρι – Αγία Παρασκευή – Αγία Γαλήνη. Κατά την πορεία των φυγάδων μέσω του Αμαρίου εμφανίζεται η πρώτη στην επαρχία οργανωμένη προσπάθεια παροχής βοηθείας προς τους συμμάχους στρατιώτες. Στη διέλευσή τους από τα διάφορα χωριά, εκτός από την παροχή τροφής – στου Γερακάρη γίνεται διανομή τροφίμων σε δημοτικό σχολείο -, τους παραλαμβάνουν έμπειροι οδηγοί, προκειμένου να τους διευκολύνουν να φθάσουν το γρηγορότερο και με ασφάλεια στο σημείο διαφυγής. Ελάχιστοι απ’ αυτούς τους στρατιώτες κατορθώνουν να διεκπεραιωθούν εν τέλει στην Αίγυπτο, από την έλλειψη πλωτών μέσων. Ένα μέρος παραδίδεται στους Γερμανούς που έχουν εντωμεταξύ θέσει υπό τον έλεγχο τους την περιοχή της Αγίας Γαλήνης και οι υπόλοιποι διασκορπίζονται στα κοντινά χωριά της Αμπαδιάς – Βαθειακό, Αγία Παρασκευή, Αποδούλου, Νίθαυρη και άλλα. Παράλληλα όσοι έχουν πάρει την κατεύθυνση προς τον Άγιο Βασίλειο, δεν υπάρχει ούτε γι’ αυτούς τρόπος διαφυγής και διασκορπίζονται σ’ ολόκληρη την επαρχία και ιδιαίτερα στο Μοναστήρι του Πρέβελη και τα γύρω χωριά.
2 Η απόφαση του Αυστραλού Αξιωματικού Sandover να μην παραδοθεί στους Γερμανούς γεννά στην περιφέρειά μας, αμέσως με την κατάληψη της Κρήτης, το πρόβλημα της αποκρύψεως και διαφυγής στη Μ. Ανατολή των υπολειμμάτων του αγγλικού στρατού. Η κατάσταση μάλιστα πολύ σύντομα αρχίζει να γίνεται ασφυκτική. Δεν είναι μόνο αυτοί που έχουν ακολουθήσει το Sandover. Συνέχεια καταφθάνουν και περισσότεροι από τα διάφορα διαμερίσματα της Κρήτης και κατακλύζουν κυριολεκτικά τις δύο επαρχίες Αμαρίου και Αγίου Βασιλείου. Ο κίνδυνος είναι μεγάλος γιατί οι Αρχές κατοχής, έχοντας υπόψη ότι μέρος των συμμαχικών δυνάμεων με τον οπλισμό τους έχει διαφύγει στα ορεινά της Κρήτης, καταρτίζουν σχέδιο αιχμαλωτίσεώς και με κάθε τρόπο τρομοκρατούν τον πληθυσμό ώστε να πάψει να τους παρέχει φιλοξενία, να τους αποκρύπτει και συγχρόνως απειλούν με αντίποινα. Μεμονωμένες και περιστασιακές ενέργειες μπορεί να αποβούν μοιραίες για την ασφάλεια των κατοίκων και της περιοχής. Η κατάσταση επιβάλλεται να αντιμετωπιστεί με το ανάλογο θάρρος αλλά και την απαιτούμενη σύνεση και η ευθύνη να αναληφθεί από ανθρώπους κατάλληλους και ριψοκίνδυνους στα πλαίσια μιας μυστικής αντιστασιακής οργανώσεως. Η περισυλλογή των στρατιωτών, η απόκρυψή τους σε ασφαλή σημεία, η διενέργεια εράνων για την συγκέντρωση τροφών και άλλων εφοδίων και γενικώς η δημιουργία προϋποθέσεων ασφαλείας μέχρι να εξευρεθούν πλωτά μέσα για να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή δεν είναι μια απλή υπόθεση αλλά έργο δύσκολο που προσκρούει σε εξαιρετικές και πολλές φορές ανυπέρβλητες δυσχέρειες.
- Δεν περνά καθόλου χρόνος, μέσα στο πρώτο δεκαήμερο από την εισβολή των Γερμανών και συγκροτείται, υπό συλλογική ηγεσία – Διοικούσα Επιτροπή – η αντιστασιακή οργάνωση «Ανεξάρτητος Ομάδα Διαφυγής και Πληροφοριών Αγίου Βασιλείου – Αμαρίου (Α.Ο.Α.Β.Α.)», με έδρα τη Μονή Πρέβελη.
Πρωταρχικός σκοπός της οργανώσεως, σύμφωνα και με την προφορική εντολή του Υπουργού της Κυβερνήσεως Τσουδερού Στέλιου Δημητρακάκη σε ένα από τα ιδρυτικά μέλη της, είναι η απόκρυψη , διατροφή και διευκόλυνση των συμμάχων στρατιωτών , να διαφύγουν με ασφάλεια στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο η οργάνωση σχεδόν ταυτόχρονα με τη συγκρότηση της, έχει θέσει ευρύτερους αντιστασιακούς σκοπούς, πολύ σύντομα διακλαδώνεται στα χωριά των δύο επαρχιών, έξω από τα όρια αυτών και εξελίσσεται σε ομάδα με πολύπλευρη και πολυσήμαντη δράση που καλύπτει όλη τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Περαιτέρω έχει στενή συνεργασία με τους Άγγλους κομάντος και τους αποσταλμένους της Ελληνικής Κυβερνήσεως του Καϊρου και γενικώς ασκεί, μέσω των μελών της συστηματική κατασκοπεία κατά των εχθρικών δυνάμεων κατοχής.
Μια από τις σημαντικές εκδηλώσεις δραστηριότητος της Α.Ο.Α.Β.Α.Α. είναι η προετοιμασία και πραγματοποίηση δύο αποστολών τον Ιούλιο και τον Αύγουστο του ’41 από τον όρμο της Λίμνης (περιοχής Πρέβελη) που περιλαμβάνουν πολλούς ξένους στρατιώτες για την Αίγυπτο. Ατυχώς ενώ οι δύο αυτές αποστολές σημειώνουν απόλυτη επιτυχία, προδίδονται στους Γερμανούς. Ακολουθεί στις 21.8.41 επιδρομή στου Πρέβελη, η λεηλασία της Μονής, η απηνής καταδίωξη, η σύλληψη και ο τουφεκισμός πολλών μελών της οργανώσεως και η εγκάθειρξη στις φυλακές Ρεθύμνου και Χανίων των Αδελφών της Μονής, που απολύθηκαν (13.9.41) ύστερα από πολλές ταλαιπωρίες και με ειδικούς όρους από τα Χανιά. Παράλληλα η Γερμανική Στρατιωτική Διοίκηση θέτει σε εφαρμογή έκτακτα μέτρα επιτηρήσεως σ’ ολόκληρη την επαρχία Αγίου Βασιλείου και ιδιαίτερα στις παραθαλάσσιες περιοχές της.
- Από την κατάσταση που δημιουργείται στην επαρχία του Αγίου Βασιλείου μετά την προδοσία των αποστολών της Λίμνης, η έδρα της οργανώσεως μεταφέρεται από τη Μονή Πρέβελη στο Αμάρι, στο χωριό Γερακάρη. Στην επιλογή του Γερακάρη σαν αντιστασιακού κέντρου συντελούν, εκτός του πατριωτισμού και της σύμπνοιας των κατοίκων του, προϋποθέσεις που συντρέχουν και στα άλλα χωριά, η θέση του, στο ορεινό σημείο επαφής των δύο επαρχιών, η σπανιότητα των Γερμανών και η παρουσία δύο Μελών της Διοικούσης Επιτροπής της οργανώσεως του Αλεξάνδρου Μιχ. Κοκονά, δασκάλου και εφέδρου λοχαγού και του Γεωργίου παπά Μιχάλη Κουτελιδάκη, Ταγματάρχου Μηχανικού ε.α. Οι αξιωματικοί αυτοί είναι συγχρόνως και ηγετικά στελέχη της Μονάδας Fors 133- οργανώσεως αντιστάσεως, πληροφοριών και κατασκοπείας του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. ΄
Έτσι το χωριό τούτο γίνεται από τα σημαντικότερα αντιστασιακά κέντρα της Κρήτης και το κέντρο που στις πιο κρίσιμες φάσεις του συμμαχικού αγώνα, πραγματοποιούνται αποφασιστικές συσκέψεις των ηγετικών στελεχών του κινήματος αντιστάσεως με τους αξιωματικούς του συμμαχικού στρατηγείου Μ. Ανατολής που φθάνουν στην Κρήτη να διευθύνουν τον αγώνα πληροφοριών κατασκοπείας διαφυγής και δολιοφθοράς.
VII
Η επαρχία του Αγίου Βασιλείου διατηρεί βέβαια την αντίσταση σε μεγάλη δράση σ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής αλλά , όπως αναφέρθηκε, μετά τα γεγονότα των αποστολών της λίμνης, είναι αυστηρά επιτηρούμενος χώρος από τις γερμανικές δυνάμεις. Τούτο έχει σαν επακόλουθο όσοι από τους καταδιωκόμενους και τους φυγάδες φθάνουν στη περιοχή αυτή και ζητούν να φύγουν για την Αίγυπτο, να βρίσκουν άσυλο και τροφή για μικρό χρονικό διάστημα και ακολούθως να προωθούνται με συνοδούς Μέλη της Οργανώσεως στην περιοχή του Αμαρίου (Γερακάρη). Στην επαρχία Αμαρίου δεν καταφθάνουν μόνο από τον Άγιο Βασίλειο , αλλά και πολλοί από τα άλλα διαμερίσματα της Κρήτης, κυρίως της Δυτικής, ακολουθώντας το δρομολόγιο Ασή Γωνιά – Αλώνες- Καρίνες- Γερακάρη. Το σύνθημα είναι «στείλτε τους στου Γερακάρη». Έχει καταντήσει το καταφύγιο των Άγγλων, Ελλήνων, Κυπρίων αξιωματικών και οπλιτών. Όλοι αυτοί δεν μπορούν ασφαλώς να φιλοξενηθούν μόνο στου Γερακάρη, ένα μέρος παραμένει και των υπολοίπων γίνεται μετακίνηση στα άλλα χωριά της επαρχίας. Οι κίνδυνοι από την παρουσία τόσου μεγάλου αριθμού καταδιωκομένων (πολλών εκατοντάδων) αυξάνουν . Οι επικεφαλής του αγώνα προσπαθούν με κάθε τρόπο να αμβλύνουν τους κινδύνους από μια ενδεχόμενη επιδρομή των Γερμανών. Τους κρύβουν στα εξοχικά σπίτια , στα εξωκκλήσια, στις σπηλιές, στις χαράδρες, στα μητάτα. Περαιτέρω το πρόβλημα της διατροφής και της ενδυμασίας, καθώς είναι όλοι γυμνοί, ανυπόδητοι και πεινασμένοι, κάτω από τις δυσμενείς συνθήκες που έχει δημιουργήσει η κατοχή στην παραγωγή και την επάρκεια των εν γένει αγαθών, είναι οξύτατο. Τη διατροφή αναλαμβάνουν οι κάτοικοι «εκ περιτροπής», συγκροτούνται συνεργεία να επιδιορθώνουν τα φθαρμένα ρούχα, τα υποδήματα, και οι γυναίκες αναλάμβαναν το πλύσιμο των ρούχων. Είναι αυτονόητο ότι το πρόβλημα των φυγάδων δεν περιορίζεται στην απόκρυψη και τη διατροφή. Η κρισιμότερη φάση στην όλη υπόθεση των ξένων είναι το πως θα μπορέσουν να διεκπεραιωθούν στην Αίγυπτο. Η προετοιμασία δηλαδή και η πραγματοποίηση αποστολών για τη Μ. Ανατολή με όσο γίνεται περισσότερους στρατιώτες, από τις διάφορες ακτές της Κρήτης. Και στον τομέα αυτό των αποστολών, που πολλές γίνονται κάτω από τη μύτη των Γερμανών, η συμβολή του Γερακάρη είναι αποφασιστική. Οι αξιωματικοί Κοκονάς και Κουτελιδάκης έχουν μεγάλο μέρος από την ευθύνη ορισμένων αποστολών και πολλοί κάτοικοι χρησιμοποιούνται ως συνοδοί, αγγελιοφόροι, μεταφορείς κλπ. και ασυζητητί, με ολόψυχη αφοσίωση και προθυμία παραδειγματική, προσφέρουν τις υπηρεσίες τους. Παράλληλα με την όλη δράση να αντιμετωπιστεί με τον καλύτερο τρόπο το πρόβλημα των φυγάδων στου Γερακάρη, όπως έχει σημειωθεί και αλλού, πραγματοποιούνται μεγάλες συσκέψεις με τη συμμετοχή των Άγγλων της κατασκοπείας, των ηγετών των αντιστασιακών οργανώσεων και των αρχηγών των ανταρτικών ομάδων που δρουν στην Κρήτη. Όλων αυτών των συναντήσεων το συντονισμό και την ευθύνη έχουν οι αξιωματικοί Κοκονάς – Κουτελιδάκης και δημιουργούν με τη σύνεση και το οργανωτικό πνεύμα που διαθέτουν, βοηθούμενοι και από ικανούς συνεργάτες μέσα στο χωριό, κλίμα ασφαλείας. Και όντως όλες αυτές οι συσκέψεις πραγματοποιούνται χωρίς κανένα απρόοπτο.
- Οι Γερμανοί έχουν αρχίσει να παίρνουν τις πρώτες πληροφορίες από τους προδότες και προ παντός από τους ξένους διπλούς πράκτορες. Επανειλημμένως κυκλώνουν το χωριό, ενεργούν συστηματικές έρευνες στις κατοικίες, άλλοτε κατηχούν τους κατοίκους να προδίδουν τους Άγγλους και τα κρησφύγετά τους και άλλοτε με τρομοκρατικές μεθόδους προσπαθούν να κάμψουν την αγωνιστική διάθεσή τους.
Τον Μάρτιο του ’42 συλλαμβάνουν τον Ιωάννη Νικ. Ακουμιανάκη (Μαγογιάννη) και από τις φυλακές της Αγιάς τον οδηγούν στη Γερμανία στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως και έχει την τύχη των ομήρων του Νταχάου ή του Άουσβιτς, τον Ιούνιο του ’43 φονεύουν τον Αστρινό Φρ. Αγγελάκη στη θέση «Μαργαριτάρι» και τον Σεπτέμβριο το ιδίου χρόνου, συλλαμβάνουν τον Νίκο Αλ. Κοκονά , που κατρθώνει να δραπετεύσει κατά τρόπο μυθιστορηματικό.
Τέλος οι αξιωματικοί Κοκονάς και Κουτελιδάκης καταδιώκονται συνεχώς από τους Γερμανούς και τον χειμώνα του ’43 αναγκάζονται ν’ αναχωρήσουν από την Κρήτη και να συνεχίζουν τις υπηρεσίες τους στον Ελληνικό στρατό της Μ. Ανατολής
VIII
1 Βρισκόμαστε στις αρχές του τετάρτου χρόνου από την επιδρομή των Γερμανών. Ο Κρητικός λαός δεν έχει σταματήσει καθόλου να αγωνίζεται με όλες τις δυνάμεις του εναντίον του κατακτητή. Οι θυσίες είναι απερίγραπτες και συγκλονιστικοί οι αριθμοί των θυμάτων της γερμανικής θηριωδίας. Ωστόσο είναι και η περίοδος που οι σύμμαχοι έχουν σταθεροποιήσει τις θέσεις τους στα διάφορα μέτωπα. Ο «αήττητος» στρατός έχει δεχτεί αλλεπάλληλα πλήγματα και ο πόλεμος έχει κριθεί υπέρ των δημοκρατικών λαών. Οι Γερμανοί διαισθάνονται πολύ κοντά τη ώρα της δικής τους δοκιμασίας και αντιδρούν με φόνους, ισοπεδώσεις χωριών και αυξάνουν τις απειλές τους. Είναι η πιο δύσκολη περίοδος για τον Κρητικό λαό από την παρουσία των στρατευμάτων κατοχής, κάτι που δεν εκτιμήθηκε σωστά, με επακόλουθο να υποστεί σκληρές δοκιμασίες ακριβώς στην περίοδο αυτή. Στην περιφέρειά μας , πυκνώνουν τα μπλόκα και τις εξορμήσεις, συλλαμβάνουν κατοίκους και εξαπολύουν κύμα τρομοκρατίας. Παρά ταύτα ο Γερακάρης συνεχίζει να είναι το σημείο συναθροίσεως των Άγγλων κατασκόπων και των ηγετών της αντιστάσεως στην Κρήτη. Οπωσδήποτε όμως η απουσία του Κοκονά και του Κουτελιδάκη έχει δημιουργήσει δυσαναπλήρωτο κενό. Ο Δημήτριος Χρ. Κουτελιδάκης (Κασελοδημήτρης) και όσοι άλλοι έχουν τώρα τη ευθύνη του αγώνα διαθέτουν όλες τις δυνάμεις τους, αλλά το βάρος είναι ασήκωτο από την κρισιμότητα των περιστάσεων. Τώρα δεν υπάρχει σχεδόν το πρόβλημα των φυγάδων στρατιωτών – οι περισσότεροι έχουν διεκπεραιωθεί στην Αίγυπτο – όμως αναφύονται άλλα προβλήματα που για τη σωστή αντιμετώπιση τους χρειάζεται ευελιξία σκέψεως, διορατικότητα και αισθητήριο προγνώσεως ορισμένων εξελίξεων.
Πρώτα η Γερμανική προπαγάνδα είναι σαφές τώρα ότι έχει διεισδύσει στην επαρχία Αμαρίου. Ο διπλός κατάσκοπος Αλβανός Τζέλιο, συνεργάζεται ανοιχτά με τους Γερμανούς (1943) και έχουν περιέλθει σημαντικές πληροφορίες στις υπηρεσίες της και τέλος δεν έγινε κατανοητό και τούτο πληρώνεται με βαρύτατο φόρο αίματος και υλικών θυσιών, ότι η διαφαινόμενη αποχώρηση των εχθρικών στρατευμάτων δημιουργεί τρομερούς κινδύνους στα αντιστασιακά κέντρα. Αυτά μοιραίως αποτελούν τους στόχους που πρέπει να πλήξουν οι κατακτητές, ώστε να καλύψουν χωρίς πολλούς κινδύνους την υποχώρησή τους.
2 Αξιοσημείωτη μπορεί να χαρακτηριστεί η αιχμαλωσία από Κρήτες και Άγγλους κομάντος αυτού τούτου του Γερμανού στρατιωτικού Διοικητού Κρήτης, στρατηγού Κράιπε . Η σκοπιμότητα του εντυπωσιακού αυτού εγχειρήματος σε μία εποχή που ο πόλεμος έχει κριθεί προ πολλού υπέρ των συμμάχων, έχει από πολλούς αμφισβητηθεί και δικαίως έχει χαρακτηριστεί ενέργεια χωρίς περίσκεψη και πρακτική αξία και εντελώς ανωφελής επιχείρηση. Οι συνθήκες της απαγωγής του Γερμανού στρατηγού είναι πολύ γνωστές από αφηγήσεις των πρωταγωνιστών του εγχειρήματος, από δημοσιεύματα στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο και από μονογραφίες. Επιπροσθέτως, το γεγονός αυτό αποτέλεσε και αντικείμενο κινηματογραφικής ταινίας και τηλεοπτικών εκπομπών.
Τη νύχτα της 26 προς 27 Απριλίου του ’44 Έλληνες και Άγγλοι κομάντος με την υποστήριξη ανταρτών συλλαμβάνουν τον Κράιπε στη διαδρομή με υπηρεσιακό αυτοκίνητο από τις Αρχάνες προς το Ηράκλειο. Η φάση της απαγωγής αποδεικνύεται περισσότερο εύκολη από τη μεταφορά του στρατηγού «εν αιχμαλωσία» στο Κάιρο . Οι Γερμανοί από την επομένη της απαγωγής χτενίζουν την νήσο αναζητώντας τον Κράιπε και τους απαγωγείς και με προκηρύξεις και πάσης φύσεως ανακοινώσεις και γνωστοποιήσεις απειλούν τον Κρητικό λαό με σκληρά αντίποινα εφόσον δεν υποβοηθήσει να συλληφθούν οι απαγωγείς και να ελευθερωθεί ο αιχμάλωτος. Ύστερα από δραματική πορεία πολλών ημερών στα απρόσιτα βουνά της Κρήτης επιτυγχάνεται η επιβίβασή του σε συμμαχικό πλωτό μέσο (Μάιος 1944) και η διαφυγή του στην Αίγυπτο από τις ακτές Ροδακίνου. Στη δραματική αυτή πορεία της διακινήσεως του στρατηγού συμμετέχει και ο Γερακάρης. Επιλέγεται ως τόπος διελεύσεως και ολιγοημέρου παραμονής των απαγωγέων και προωθείται ο στρατηγός κατόπιν στο χωριό Πατσός, σε λημέρι στη θέση «Πλάτες»
3 Η περίοδος από την απαγωγή του Κράιπε μέχρι τον Αύγουστο του ’44 χαρακτηρίζεται από τις χρησιμότερες και μοιραίες για το Γερακάρη και τα άλλα χωριά του Κέδρους. Στην περίοδο τούτη γίνεται αισθητή η απουσία ηγετικών φυσιογνωμιών ικανών να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις με όσο γίνεται λιγότερα λάθη και να προστατεύουν τον πληθυσμό από τις συμφορές που πολύ σύντομα ακολουθούν. Η ραγδαία κατάρρευση του άξονα παρασύρει αδικαιολόγητα τους επικεφαλής του αγώνα στην άποψη ότι κάθε μορφή κινδύνου έχει απομακρυνθεί. Παραγνωρίζουν από την ευφορία που τους κατέχει ότι η Κρήτη ελέγχεται ακόμα από πολυάριθμο καλά εξοπλισμένο στρατό, ικανό να πλήξει ανεπανόρθωτα τον άμαχο πληθυσμό, χωρίς να μπορεί κανείς να αντιδράσει, ούτε για την τιμή των όπλων, όπως αποδεικνύουν τα πράγματα.
Η κατάσταση λοιπόν πρέπει να αντιμετωπιστεί με τρόπους που δεν είναι άλλοι από τα μέτρα προφυλάξεως που εφαρμόζονται με επιτυχία τα προηγούμενα χρόνια για να αποτρέπεται ο κίνδυνος στις περιπτώσεις εμφανίσεως γερμανικού στρατού (σκοποί στα επίκαιρα σημεία), σύνδεσμοι μεταξύ των διαφόρων χωριών , οι άντρες να διανυκτερεύουν έξω από τους κατοικημένους τόπους. Και να σκεφτεί κανείς πως όταν οι Γερμανοί μας στέλνουν μηνύματα από τα διάφορα σημεία της Κρήτης και προπαντός από τ’ Ανώγεια που καταστρέφονται λίγες μέρες προηγουμένως από τα χωριά του Κέδρους (13. 8. 44) για ταυτόσημους λόγους ότι πλησιάζει και η δική μας σειρά, τα μέτρα προφυλάξεως στην περιφέρειά μας χωρίς περίσκεψη δεν έχουν απλώς χαλαρωθεί αλλά τελείως εγκαταλειφθεί. Από κει και πέρα όμως ένα μεγάλο μέρος της ευθύνης μετατοπίζεται αυτομάτως στους ώμους της ηγεσίας της εποχής αυτής. Και στην περίπτωση των όσων θα ακολουθήσουν , η ευθύνη ξεπερνά τα συνηθισμένα μέτρα και λαβαίνει τεράστιες διαστάσεις με συγκλονιστικές επιπτώσεις.
4 Είναι πολύ γνωστή η πρακτική των Γερμανών να εφαρμόζουν αντίποινα, ύστερα από κάθε αποτυχία εναντίον ανταρτικών ομάδων, ή κατόπιν σημαντικών περιστατικών που θίγουν το κύρος , ή πρόκειται να κάμψουν το ηθικό των γερμανικών στρατευμάτων. Η ωμότητα και τα ανήκουστα εγκλήματά τους στις περιπτώσεις αυτές είναι απερίγραπτα σε φρίκη και σε έκταση. Συνεπείς προς τις διακηρύξεις τους οι κατακτητές μετά την απαγωγή του Κράιπε και την ανεπιτυχή καταδίωξη των απαγωγέων, εφαρμόζουν το σχέδιο αντιποίνων στον κατάλληλο χρόνο που σημειώνει απόλυτη επιτυχία, επιτυγχάνονται οι αντικειμενικοί σκοποί της κατατρομοκρατήσεως των πάντων, ανενόχλητοι ταμπουρώνονται στα Χανιά και παίζουν την τύχη τους με τους Άγγλους, ενώ ο Κρητικός λαός παραμένει απλός θεατής, που τόσα δεινά έχει υποστεί στη διάρκεια της τετράχρονης αφόρητης τυραννίας.
5 Με την συμπλήρωση του δεύτερου δεκαήμερου του Αυγούστου 1944 όλα έχουν ρυθμιστεί για την επιδρομή στο Κέδρος. Ο αιμοσταγής Μύλλερ, Διοικητής φρουρίου Κρήτης, επιθυμεί να προσθέσει στο πλούσιο ενεργητικό του και άλλες αποτρόπαιες πράξεις. Οι σχετικές διαταγές έχουν εκδοθεί και οι προπαρασκευαστικές ενέργειες έχουν τελειώσει, προκειμένου να τεθεί σε εφαρμογή το σχέδιο επιχειρήσεως εναντίον της περιοχής του Κέδρους. Όλα τούτα παραμένουν μέχρι στιγμής υποθέσεις και συνεπώς αγνοούμε τις συγκεκριμένες εντολές προς τις γερμανικές δυνάμεις που αναλαμβάνουν περιχαρείς να θερίσουν το «ξαθέρι» του άρρενος πληθυσμού και να ισοπεδώσουν οκτώ χωριά ριζοβολημένα επί αιώνες σε όμορφους τόπους.
Παρ’ ότι όμως από την πλευρά των κατακτητών δεν έχει έλθει στο φως κανένα επίσημο στοιχείο, πρέπει να υπολογίσει κανείς ότι το σχέδιο εξολοθρεύσεως θα έχει πολλές εναλλακτικές λύσεις , αναλόγως της εξελίξεως της καταστάσεως. Δεν πρέπει να υπολογίζουν κατά τη σύνταξη των σχεδίων της επιχειρήσεως ότι θα εγκλωβίσουν το σύνολο σχεδόν του πληθυσμού στα διάφορα χωριά κι ότι εντελώς ανενόχλητοι χωρίς την παραμικρή αντίσταση θα σφάξουν, θα κάψουν και θα γλεντήσουν στα μισοκαμμένα πτώματα, όπως οι γενίτσαροι τον καιρό της Τουρκοκρατίας. Πάντων , ως ενιαία στρατιωτική επιχείρηση πρέπει να θεωρηθεί η επιδρομή εναντίον των χωριών του Κέδρους. Αν κρίνομε μάλιστα από το έργο που έχουν να επιτελέσουν και την έκταση που πρέπει να καλύψουν – ακτίνα δράσεως – επί εδάφους οπωσδήποτε προσφόρου για αντιπερισπαστικές ενέργειες ανταρτικών ομάδων κλπ, δεν πρέπει να υπολείπονται της δυνάμεως του ενός ενισχυμένου γερμανικού τάγματος, δηλαδή τεσσάρων λόχων των 120 αντρών (περίπου) έκαστος (σύνολο αντρών 450-500) . Ο οπλισμός των τμημάτων είναι ελαφρός, μέχρι οπλοπολυβόλου, είναι εφοδιασμένα με μεγάλες ποσότητες εκρηκτικών υλών και διαθέτουν μηχανοκίνητα μέσα τουλάχιστον τριάντα αυτοκίνητα και δέκα μοτοσυκλέτες
- Η εκκίνηση των Γερμανικών μονάδων γίνεται με τα μηχανοκίνητα μέσα την παραμονή της καταστροφής 921.8.44) τις πρώτες βραδινές ώρες από το Ρέθυμνο. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που έχουμε συγκεντρώσει, ακολουθούν την πορεία όπως αυτή απεικονίζεται στο παρατιθέμενο σχέδιο κυκλώσεως. Το σχέδιο τούτο δεν το θεωρούμε αναμφισβήτητο και το θέτομε στην κρίση οποιουδήποτε που μπορεί να γνωρίζει περισσότερα. Οι δυνάμεις που προορίζονται για τον Κρύα – Βρύση ακολουθούν το δρόμο Ρεθύμνου – Αγίου Βασιλείου και οι δυνάμεις που έχουν προορισμό το Αμάρι, τον αμαξωτό δρόμο Ρεθύμνου – Αμαρίου. Από τις δυνάμεις που κατευθύνονται προς το Αμάρι, ένα μέρος παρακάμπτει από τη διακλάδωση της Αγίας Φωτεινής (αμέσως μετά τους Αποστόλους) και φτάνουν στο χωριό Μέρωνα, εκεί σταθμεύουν και αποβιβάζονται περίπου τα μεσάνυχτα. Οι υπόλοιπες δυνάμεις προχωρούν και σταθμεύουν στη Μονή Ασωμάτων. Από κει ένα τμήμα από τον ορεινό δρόμο Ασωμάτων – Νευς Αμάρι – Βρύσες προχωρεί και κυκλώνει τα χωριά Σμιλέ, Καρδάκι, Γουργούθους και Βρύσες και ένα τμήμα προχωρεί μέσω των χωριών Λαμπιώτες, Πετροχώρι και κυκλώνουν τα χωριά Δρυγιές και Άνω Μέρος.
7 Για το Γερακάρι οι Γερμανοί ξεκινούν πεζοί την πρώτη πρωινή ώρα της 22 Αυγούστου 1944 από το Μέρωνα, ακολουθώντας τον αμαξωτό δρόμο και την ίδια -περίπου – ώρα ξεκινά πάλι με προορισμό το Γερακάρη πεζοπόρο τμήμα δυνάμεως 100 περίπου αντρών μέσω του ορεινού δρόμου Σπηλίου – Γερακάρη. Στις τέσσερις με πέντε το πρωί η κύκλωση του χωριού είναι τελειωτική και μέσα στον κλοιό βρίσκεται το σύνολο σχεδόν των κατοίκων του. Μερικοί στα ακραία σημεία, προτού καλά ξημερώσει , κάτι αντιλαμβάνονται, σπεύδουν να εξαφανιστούν προς το Κέδρος και διασώζονται. Άλλοι αντιλαμβάνονται το πεζοπόρο τμήμα που καταφθάνει από το Σπήλι κάπως καθυστερημένο «σέρνουν φωνή» αλλά είναι φαίνεται πολύ αργά, όλα έχουν πάρει το μοιραίο δρόμο τους.
Με τα χαράματα της 22 Αυγούστου το σχέδιο εξοντώσεως έχει τεθεί σε εφαρμογή. Ως «αποδιαφωτίζει» έχει σημειωθεί ο πρώτος φόνος στο «Πάνωχώρι» . Έχουν σκοτώσει τον Νικόλαο Γ. Ταταράκη (Τσουτσουδονικολή) στη θέση «Φούντωμα» , όταν προσπαθεί να ξεφύγει από τον κλοιό και ακολουθεί την μοιραία κατεύθυνση προς το χωριό Μεσονήσια . Ακολούθως οι Γερμανοί, άλλοι με περίστροφα στα χέρια, άλλοι με προτεταμένα τα ταχυβόλα ή τα ατομικά τους τουφέκια «μπουκάρουν» στα σπίτια και με βίαιο τρόπο προστάζουν τους κατοίκους μικρούς , μεγάλους, γέρους, ανήμπορους, αρρώστους να συγκεντρωθούν στο «Κάτωχώρι» στην πλατεία του χωριού, γνωστοί τότε με το όνομα «Στο Βελανίδι του Τίτο». Άπλυτοι, μισοντυμένοι με το φόβο στα κόκκαλα καταφθάνουν οι κάτοικοι απ’ όλες τις γειτονιές προπηλακιζόμενοι από τους Γερμανούς στρατιώτες. Είναι ολοφάνερο ότι κάτι το φοβερό προμηνύεται. Πολλές φορές έχει κυκλωθεί ο τόπος αλλά δεν είναι οι επιδρομείς ούτε τόσο πολλοί ούτε τόσο αγριεμένοι. Στη πλατεία γίνεται από τους Γερμανούς ο διαχωρισμός των γυναικοπαίδων από τους άντρες . Οι άντρες οδηγούνται σε χώρο λίγο πιο κάτω, δίπλα στο ακατοίκητο τότε σπίτι του Νικολάου Τζωρτζάκη. Ενώ συνεχίζεται η βίαιη προσέλευση -των κατοίκων στις 7:30 περίπου – σημειώνεται μπροστά στα γυναικόπαιδα γεγονός απερίγραπτης φρίκης και θηριωδίας. Από το « Μεσοχώρι» κατηφορίζει Γερμανός ψηλός, σπανός, κιτρινιάρης, κακομούτσουνος με γυμνό το πιστόλι στο χέρι και συνοδεύει δύο νεαρούς. Όταν φτάνει στο χώρο συγκεντρώσεως των γυναικοπαίδων πυροβολεί από πίσω, Οι δύο νεαροί σωριάζονται στη μέση του δρόμου και αμέσως αποτελειώνει το έργο του με χαριστικές βολές. Η εκτέλεση αυτή των νεαρών «εν ψυχρώ» κατατρομάζει τον πληθυσμό. Νεκρική σιγή απλώνεται παντού και απότομα συνταράσσεται ο τόπος από τους θρήνους και τους κοπετούς των γυναικών. Τα πτώματα τα μετακινούν με εντολή των Γερμανών δύο κάτοικοι δίπλα στο δρόμο μέσα σ’ ένα αμπέλι. Τα χέρια τους όπως έχουν «ξυλιάσει» από την κρυάδα του θανάτου και με τη θέση που έχουν πάρει στη μεταφορά τους περισσεύουν από τις «κουρμούλες» και δίνουν την εντύπωση ότι αποχαιρετούν φεύγοντας σε ταξίδι μακρινό…
Έχει περάσει περίπου μία ώρα από το φρικτό περιστατικό και ένας Γερμανός με κοντά πανταλόνια κρατώντας μια «βίτσα» στο χέρι ανεβαίνει σε μια μεγάλη πέτρα μπροστά στα γυναικόπαιδα και άπταιστη Ελληνική λέγει περίπου τα εξής:
«Όταν οι Εγγλέζοι με δικούς σας αιχμαλώτισαν το στρατηγό Κράιπε οι Γερμανικές Αρχές ειδοποίησαν με προκηρύξεις και ανακοινώσεις τον κρητικό λαό να βοηθήσει για την απελευθέρωσή του. Εσείς εδώ στο χωριό σας παραγνωρίσατε τις διαταγές του γερμανικού στρατού κι από εξακριβωμένες πληροφορίες υποθάλψατε τους απαγωγείς και χλευάσατε τον αιχμάλωτο στρατηγό μας. Για όλα αυτά θα τιμωρηθείτε αυστηρά. Θα κάψουμε το χωριό σας, θα σκοτώσουμε τους άντρες σας και όλους τους αίτιους . Τώρα θα γυρίσετε στα σπίτια σας, θα βγάλετε όλα τα πράγματα στις αυλές , θα πάρετε μαζί σας ό
,τι μπορείτε να κρατείτε στα χέρια σας και ένα κατοικίδιο ζώο. Μέχρι το μεσημέρι πρέπει να συγκεντρωθείτε πάλι εδώ στο ίδιο σημείο . Όποιος συλλαμβάνεται μετά τις δώδεκα να κυκλοφορεί στο χωριό, θα σκοτώνεται αμέσως».
8 Είναι καιρός τώρα να δούμε τι έχει απογίνει με τους άντρες, που όπως προαναφέρθηκε, από το πρωί τους έχουν ξεχωρίσει και τους έχουν συγκεντρώσει σε χώρο δίπλα στο σπίτι του Νικολάου Τζωρτζάκη. Στο χώρο αυτό τους υποχρεώνουν να καθίσουν ανάποδα προς την κλίση του εδάφους, με το μέτωπο στραμμένο δυτικά. Η κλίση του εδάφους είναι αρκετά μεγάλη και όπως είναι καθισμένοι έχουν σχεδόν ακινητοποιηθεί και είναι δύσκολο να αντιδράσουν ή να επιχειρήσουν να διαφύγουν ξέχωρα που τους περιτριγυρίζουν δεκάδες σκοποί (το σύνολο των ανδρών είναι περίπου 200). Από νωρίς έχει αρχίσει η διαδικασία της εξακριβώσεως των ατομικών στοιχείων . Σε απόσταση λίγων μέτρων από την είσοδο του σπιτιού του Νικολάου Τζωρτζάκη (Νικολάκι) υπάρχει μια ελιά. Κάτω από το δέντρο έχει τοποθετηθεί τραπέζι – γραφείο και Γερμανός καθισμένος στην καρέκλα έχει ανοίξει μπροστά του φακέλους και έγγραφα. Εκεί προσέρχεται ένας – ένας από τους ομήρους και επιδεικνύει την ατομική του ταυτότητα. Συγχρόνως έχουν τοποθετήσει σε ικανή απόσταση τον ένα από τον άλλο τρεις Γερακαριανούς που κατά τεκμήριο από την ιδιότητα τους ή την ηλικία τους πρέπει να γνωρίζουν τα ατομικά στοιχεία όλων των κατοίκων. Είναι ο παπά Κωστής Αγγελάκης, ο πρόεδρος της Κοινότητας Δημ. Ιωάνν. Ταταράκης και ο Νικόλαος Ε. Κουτελιδάκης. Με την επίδειξη του δελτίου ταυτότητας άλλος Γερμανός ρωτά διαδοχικώς αυτούς τους τρεις και γίνεται η διασταύρωση των μαρτυριών με τα στοιχεία του ατομικού δελτίου του ελεγχόμενου και ακολούθως καταχωρείται σε κατάσταση. Είναι προφανές ότι τούτος ο τρόπος ελέγχου εξασφαλίζει την διακρίβωση των ατομικών στοιχείων του καθενός και είναι αδύνατη η επίδειξη πλαστής ταυτότητας ή δήλωση άλλων από τα πραγματικά στοιχεία χωρίς να γίνει αντιληπτό. Όσους προορίζουν για εκτέλεση – τους μελλοθάνατους – τους κλείνουν στο σπίτι του Νικολάου Τζωρτζάκη και δύο Γερμανοί σκοποί οπλισμένοι με ταχυβόλα φυλάγουν την είσοδο. Τους υπόλοιπους άντρες, μετά το τέλος του ελέγχου τους μετακινούν βορειότερα σ’ ένα αμπέλι , του Σάββα Κραουνάκη , περιφραγμένο με συρματόπλεγμα και τους επιτηρούν επίσης Γερμανοί σκοποί.
9 Τι γίνεται τώρα απ’ εδώ και πέρα με τους μελλοθάνατους; Τους αδελφούς μας, τους πατεράδες μας, τ’ αγαπημένα μας πρόσωπα που μόνοι, ανυπεράσπιστοι και καταπροδωμένοι για την αντιστασιακή τους δράση είναι στο έλεος των στυγερών δολοφόνων; Ο τελευταίος που μίλησε μαζί τους και γνωρίζει την εξέλιξη του δράματος υπό το κράτος βέβαια μεγάλου ψυχικού τρόμου, είναι ο Νικόλαος Τζωρτζάκης (Νικολάκης) και όσα αμέσως θα ακολουθήσουν ανήκουν στη δική του μαρτυρία.
Ας δούμε όμως πρώτα πως βρέθηκε ο Νικόλαος μαζί με τους μελλοθάνατους. Την παραμονή της καταστροφής κτίζει στο διπλανό χωριό Ελένες – το επάγγελμά του είναι κτίστης – και καθυστερεί να επιστρέψει στο χωριό. Φτάνει όταν κοντεύουν τα μεσάνυχτα. Η μάνα του η Διαμάντω τον περιμένει, ανταλλάσουν λίγες λέξεις και μετά ανεβαίνει να κοιμηθεί στο «δώμα» όπως γίνεται συνήθως τους καλοκαιρινούς μήνες στα χωριά. Με τα χαράματα αντιλαμβάνεται το ποδοβολητό των Γερμανών, κατεβαίνει στο δρόμο και προσπαθεί να διαφύγει από διάφορα σημεία από τις «Καρές», από τον «Κούσκουρα», αλλά παντού υπάρχουν σκοποί στρατιώτες. Κατευθύνεται προς την «Κατωχωριανή βρύση» κ’ εκεί τον συλλαμβάνουν μαζι με άλλους και τον οδηγούν στο σημείο συγκεντρώσεως των αντρών, σε ώρα που έχουν προηγηθεί οι φόνοι των δύο νεκρών. Η εξακρίβωση των ατομικών στοιχείων έχει αρχίσει, βλέπει ορισμένους και τους οδηγούν στο σπίτι του, σκέφτεται κι αυτός να περάσει μέσα – ανυποψίαστος για ό,τι θα επακολουθήσει – κάπου να κρυφτεί όπως ήξερε και τα «κατατόπια». Κατόρθωσε χωρίς να γίνει αντιληπτός και χωρίς να περάσει από τον έλεγχο, να πλησιάσει στην «πόρτα» του σπιτιού του. Οι Γερμανοί σκοποί δεν τον εμποδίζουν. Η είσοδος είναι ελεύθερη! Βρέθηκε λοιπόν ο Νικολάκης στο σπίτι του «αμέτρητος» και αμέσως σκέπτεται να κρυφτεί στην καμινάδα. Με τη βοήθεια ενός ξύλου δημιουργεί μια θέση που να μπορεί να τον κρατεί όπως – όπως αθέατο, μετά κατεβαίνει και είναι μαζί με τους μελλοθάνατους. Ο έλεγχος των ταυτοτήτων τελειώνει γύρω στις δώδεκα το μεσημέρι και οι Γερμανοί κλειδώνουν τη πόρτα. Ως φαίνεται, όσοι έχουν επιλεγεί για εκτέλεση δεν έχουν ακόμα συνειδητοποιήσει την τραγική θέση τους. ΟΙ προαισθήσεις βέβαια δεν είναι καλές, οι συζητήσεις ελάχιστες και στρέφονται γύρω από την τύχη των γυναικοπαίδων και τους σκοτωμούς που έχουν προηγηθεί και του έχουν μάθει. Στις μία μετά το μεσημέρι οι Γερμανοί ξεκλειδώνουν την πόρτα! Έχει αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση! Η έξοδος οδηγεί κατ’ ευθείαν στο θάνατο!
Πιάνουν τους δυο πρώτους τους δένουν τα χέρια με καλώδια όπως τους φυλακισμένους και τους βγάζουν έξω. Το Νικολάκι σπεύδει να βγει στην καμινάδα, ύστερα από λίγα λεπτά ακούγονται οι πυροβολισμοί των εκτελέσεων, απ αυτή τη στιγμή έχει χάσει σχεδόν την επαφή με το περιβάλλον. Από την καμινάδα αντιλαμβάνεται κάποια αναταραχή – εν βλέπει, μόνο ό,τι μπορεί να ακούσει – παίρνουν πρώτα τους πιο ζωηρούς και αφήνουν τελευταίους τους μεγαλύτερης ηλικίας και τα μικρά παιδιά. Κάποιος διαμαρτυρήθηκε γιατί τους σκοτώνουν και απάντησαν στα Ελληνικά τα γνωστά για την απαγωγή του Κράιπε. Οι εκτελέσεις που κρατούν περίπου μια ώρα , συνεχίζονται με τον ίδιο τρόπο. Τους οδηγούν δεμένους δύο – δύο σε απόσταση εκατό μέτρων στο σπίτι του Αντωνίου Σιράγα και τους εκτελούν. Κατόπιν περιχύνουν τα πτώματα με εύφλεκτες ύλες, δίδουν φωτιά και ανατινάζουν το σπίτι. Ορισμένοι, λόγω του «αδιαχωρήτου» στο σπίτι του Σιράγα , εκτελούνται λίγο πιο πάνω στο σπίτι του Τίτου Ριτσάτου. Ο Νικολάκης παραμένει στην καμινάδα μέχρι που νύχτωσε καλά και με χίλιες προφυλάξεις κατορθώνει έρποντας να πιάσει από τις «Καρές τον Ελενιανό ποταμό και την επομένη να βρεθεί στο Κέδρος, να δώσει τις πρώτες πληροφορίες στου χωριανούς που βρίσκονταν εκεί.
10 Τα γυναικόπαιδα έχουν αδειάσει τα σπίτια όπως – όπως και το μεσημέρι έχουν συγκεντρωθεί στο καθορισμένο σημείο. Οι γυναίκες είναι κλαμένες και διαισθάνονται τη συμφορά που τις περιμένει. Τις πρώτες μεταμεσημβρινές ώρες δίδεται η προσταγή εγκαταλείψεως του χωριού. Με συνοδεία Γερμανών ξεκινούν τα γυναικόπαιδα και οι άντρες που βρίσκονται σε περιορισμό στο αμπέλι του Σάββα Κραουνάκη και από τον αμαξωτό δρόμο οδηγούνται στο χωριό Μέρωνα. Εκεί υπάρχουν αυτοκίνητα , επιβιβάζουν τους άντρες και πολλές γυναίκες νεαρής ηλικίας, τους μεταφέρουν στο Ρέθυμνο στη «Φορτέτζα», στα γνωστά «σύρματα» Την μεθεπομένη (24.8.44) οι Γερμανοί εντοπίζουν μεταξύ των κρατουμένων στη «Φορτέτζα» τον καταδιωκόμενο για την αντιστασιακή του δράση Ιωάννη Δημ. Ταταράκη (Παντελονογιάννη) που έχει κατορθώσει να διαφύγει τη σύλληψη στο χωριό και ν’ ανακατευτεί με τα γυναικόπαιδα, αλλά δεν κατορθώνει να δραπετεύσει στη διαδρομή από το Γερακάρη στο Ρέθυμνο και τον εκτελούν, ύστερα από φρικτή ανάκριση ξυπόλητο με δεμένα τα χέρια πισθάγκωνα και νύκτα, πίσω από τις φυλακές Ρεθύμνου.
Μετά δυο μέρες (6.8.44) εντοπίζουν για τους ίδιους λόγους, τους : Γεώργιο Νικ. Αγγελάκη, Στυλιανό Δ. Ακουμιανάκη, Γεώργιο Εμμ. Βρανά και Νικόλαο Δημ. Ταταράκη, τους απομονώνουν στις φυλακές Ρεθύμνου, αλλά εν τω μεταξύ έχει φαίνεται κορεστεί το πάθος των Γερμανών και δεν τους εκτελούν . Απελευθερώνονται μετά δύο μήνες , προηγουμένως έχουν απελευθερώσει και τους κρατούμενους στα «σύρματα».
Τα γυναικόπαιδα έχουν διανυκτερεύσει στη ύπαιθρο στο Μέρωνα. Την επομένη ( 8.8.44) οδηγούνται έξω από το χωριό, η επιτήρηση χαλαρώνει, διασκορπίζονται στα γύρω χωριά και παντού βρίσκουν στοργή και φιλοξενία στις δύσκολες αυτές ώρες.
11 Οι Γερμανοί παραμένουν στο χωριό οκτώ μέρες. Ανατινάζουν τα σπίτια, τις εκκλησίες, τις βρύσες. Στη διάρκεια της παραμονής τους μεταφέρουν τα νοικοκυριά των κατοίκων στο Ρέθυμνο και στη Σχολή Ασωμάτων, άλλα πωλούν και άλλα στέλνουν στους δικούς τους στη Γερμανία. Δεν είναι μόνο δολοφόνοι , αλλά και ποταποί, ταπεινοί πλιατσικολόγοι. Στις 31. 8. 44 ξεκουμπίζονται από την περιοχή του Κέδρους, αφήνουν πίσω τους τα όμορφα χωριά μαύρα και έρημα, ένα σωρό από καπνίζοντα ερείπια. Οι κάτοικοι όσοι έχουν σωθεί από την οργή των Γερμανών, ξαναγυρίζουν στα χαλασμένα πατρογονικά τους . Αντιμετωπίζουν με καρτερικότητα τη συμφορά , έτοιμοι πάλι να προσφέρουςν τις υπηρεσίες τους όπου χρειαστεί, για να κρατηθεί ανέπαφο το γόητρο του Γερακάρη. Οι γυναίκες κλαίνε μέρα νύκτα τα προσφιλή τους πρόσωπα και τα μοιρολόγια τους «τα όρη συνεπαίρνουν». Ο τόπος μυρίζει λιβάνι και μαύρες φιγούρες κυκλοφορούν πάνω κάτω στο χωριό…..
IX
ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΑ ΚΑΤΟΧΗΣ
- – 1944
- Αστρινός Φρ. Αγγελάκος 7.Μιχαήλ Ν. Γενεράλης 2. Κων/νος Σ. Αθανασιάδης 8. Σταύρος Ν. Γενεράλης 3. Ιωάννης Ν. Ακουμιανάκης 9. Ιωάννης Δ. Ταταράκης 4. Αλέξανδρος Γ. Ακουμιανάκης 10. Ηλίας Τζωρτζάκης 5. Αλέξανδρος Ν. Γενεράλης 11. Αλέξανδρος Γ. Φιντίκης 6. Στυλιανός Ν. Γενεράλης 12. Αθανάσιος Γ. Φιντίκης
22 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1944
- Γεώργιος Κ. Αγγελάκης Νικήστρατος Ι. Κοκονάς
- Νικόλαος Αστρ. Αγγελάκης Αντώνιος Γ. Κοκονάς
- Φραγκιάς Αστρ. Αγελάκης Μάρκος Γ. Κοκονάς
- Γεώργιος Δ. Ακουμιανάκης Στυλιανός Δ. Κοκονάς
- Μιχαήλ Κ. Αλεξανδράκης Ευάγγελος Δ. Κοκονάς
- Δημήτριος Ε. Βρανάς Εμμ. Κ. Κοκονάς
- Θεμιστ. Ε. Γενεράλης Νικόλαος Κ. Κοκονάς
- Ευαγγελία Κ. Γιαννακουδάκη Γεώργιος Α. Κοκονάς
- Εμμ. Κ. Γιαννακουδάκης Γεώργιος Ι. Κοκονάς
- Χρήστος Ι. Δασκαλάκης Ευάγγελος Κ. Κουτελιδάκης
- Πολύδωρος Ι. Κοκονάς Νικόλαος Κ. Κουτελιδάκης
- Ιωάννης Ν. Κουτελιδάκης Κων/νος Μ. Ταταράκης
- Ιωάννης Σ. Κουτελιδάκης Χαρίκλεια Ι. Ταταράκη
- Ευάγγελος Ι. Κουτελιδάκης Εμμ. Μ. Ταταράκης
- Αντώνιος Ε. Κουτελιδάκης Γιώργος Μ. Ταταράκης
- Ευάγγελος Ι. Μανιουδάκης Νικόλαος Γ. Ταταράκης
- Γεώργιος Α. Μαρνιέρος Γεώργιος Κ. Τουρνάκης
- Παντελής Κ. Μπολιουδάκης Εμμ. Γ. Τρουλινός
- Εμμ. Γ. Ξεκαλάκης Κων/νος Ν. Χειμωνάκης
- Ηρακλής Γ, Ξεκαλάκης Μιχαήλ Ν. Χειμωνάκης
- Ευστράτιος Ε. Στρατιδάκης Νικ. Π. Χειμωνάκης
Χ
Στα αποκαλυπτήρια του ηρώου πεσόντων Γερακάρη (1948) ο δάσκαλος Μιχαλάκης Εμμ. Γενεράλης (1879 – 1958) εκφώνησε τον παρατιθέμενο επιμνημόσυνο και παρουσιάζεται για πρώτη φορά από τις στήλες της «Κρητικής Εστίας» που τόσο πρόθυμα η διεύθυνσή της δέχτηκε να αφιερώσει το τεύχος τούτο στα ηρωικά χωριά του Κέδρους.
Μάρμαρα κυανόλευκα κι άσπρα αγνά σαν κρίνο
Με σεβασμό κι ευλάβεια τα γόνατά μου κλίνω
Και προσκυνώ σας!… Σήμερα σας προσκυνούν με μένα
τόσοι και τόσοι με σιγή, μάρμαρα τιμημένα,
γιατί δεν είστε τώρα πια πέτρα βουβή και κρύα,
μα θρόνος εγενήκετε , κι άγιος βωμός λατρείας!…
Θρόνος της Δόξης λαμπερός, θρόνο ακτινοβόλος,
που προσκυνούν όλοι οι λαοί, λατρεύει ο κόσμος όλος….
Είσθε βωμός της λευτεριάς και άγια Κολυμβήθρα…
- Ναι!! Κολυμβήθρα π’ άγιασαν τα αιματένια ρείθρα,
Που ‘χουν πηγές τόσων κορμιών το αγιασμένο αίμα
Που χύθηκαν εδώ κοντά. Κι αιματοζυμωμένα
τα χώματα τριγύρω μας φωνάζουν : «Κάθε χρόνο
να ‘ρχεται η νέα γενιά να παίρνει των Προγόνω
το βάπτισμα το Εθνικό!… Πατρίδα και Θρησκεία
και Οικογένεια άσπιλη είν’ άγια και θεία! !».
Πετρ’ άψυχη , πέτρα βουβή, ποιος σουδωκεν το στόμα
να διαλαλείς ακούραστη, να διαλαλείς αιώνια,
στα τετραπέρατα της Γης σ’ όλη την Οικουμένη,
τα ένδοξα ονόματα αλλά και τόσα άλλα
ηρώων που το αίμα των , όχι σταλιά και στάλα,
αλλά ποτάμια έχυσαν ορμητικούς χειμμάρους
κι αφάνισαν κατακτητάς και σάρωσαν βαρβάρους;…
Καθ’ όνομα και μια ψυχή! Ψυχή ζωντανεμένη
ψυχή, που τούτη τη στιγμή της Δόξης ανημένει!..
Και τώρα όλων οι ψυχές εδώ συντροφευμένες
Περήφανες, αχώριστες και σφικταγκαλιασμένες ,
Τριγύρω φτερουγίζουνε με πόθο και θωρούνε
Τρεις Αδερφές, αόρατες σ’ εμάς, όπου πετούνε
και στο σεπτό αυτό βωμό με σεβασμό σιμώνουν
μ’ ένα στεφάνι που κρατούν και κρυφοκαμαρώνουν!
Ποιες να ν’ αυτές οι αδελφές, που δώθε τριγυρίζουν;
Και το στεφάνι να κρατούν κ’ έτσι μοσχομυρίζουν;
Η μια ν’ η Νίκη , που μπροστά περήφανη πηγαίνει,
Και στο στεφάνι που κρατούν, δάφνη την τιμημένη
έχει βαλμένη . Η δεύτερη φωτοστεφανωμένη ,
είναι η Δόξα , κ’ έρχεται αχτινοστολισμένη
Η Τρίτη κόρη στη σειρά ειν’ η Ελευθερία,
του κόσμου Παντοκράτειρα, Βασίλισσα , Κυρία !.
Και το στεφάνι το βαρύ, το μοσχομυρισμένο,
Αυτή κρατεί στο χέρι της . Δεν είναι καμωμένο
μόνο με φύλλα, δάφνινα. Έχει κ’ ελιάς κλωνάρια
και μύρια άνθη όμορφα, λουλούδια και βλαστάρια
άνθη και φύλλα και βλαστούς, που τα ‘χουν μαζεμένα
όλα ‘πο χώματ’ άγια, χώματα δοξασμένα!…
Είν’ όλα αιμοπότιστα και δακρυοραντισμένα
Από χηράδες και γονιούς , παιδιά ορφανεμένα …
Σε κάθε φύλλο δάφνινο είναι και χαραγμένο,
Με γράμματα ολόχρυσα, όνομα τιμημένο,
που θα θυμίζει αιώνια τόσα και τόσα μερη,
όπου την κυανόλευκο Σημαία είχαν φέρει,
νικήτρια τρισένδοξη , όλοι ‘ναι δω γραμμένοι,
ήρωες και σταυραετοί, λεβέντες, σκοτωμένοι ,
μ’ άλλους που είναι ζωντανοί και τώρα να!! Τριγύρω
με δάκρυα, υπερήφανοι, μ’ αλάβαστρο και μύρο
ραντίζουν τούτον το βωμό, τη μνήμη να τιμήσουν
εκείνων που ήταν τυχερό μαζί να πολεμήσουν.
Διαβάσετε ονόματα από την Ιωνία,
Μακεδονία , Ήπειρο, Θράκη και Αλβανία,
Ένδοξα: Σαραντάπορο, Γιάννενα και Μπιζάνι,
Θεσσαλονίκη, Γιαννιτσά, Κιλκίς και Δοϊράνη.
Σκρά, Τσουμαγιά και Λαχανάς, Σαγγάριος, Καβάλα
Εσκί – Σεχίρ, Τουλού – μπουνάρ, Σμύρνη και τόσα άλλα
Πίνδος, Χειμμάρα, Κοριτσά, Κλεισούερα, Τρεμπεσίνα,
το Μπουντανόρ, τα Τρι – αυγά γραμμένα ‘ναι και κείνα…
Τέτοιο στεφάν’ η λευτεριά κρατεί… Και να!! Σιμώνει
Την ώρα τούτη στο Βωμό!! Δέτε Την!! Στεφανώνει
αυτούς, που φτερουγίζουνε εδώ συντροφισμένοι,
αθάνατοι, τρισένδοξοι, κοσμομνημονεμένοι!…
Γιατί δε θυσιάστηκαν για την Ελλάδα μόνο
Αλλά για να ‘ρθει η λευτεριά σ’ όλον αυτόν τον κόσμο.
Κι αληθινό το αίμα των, δεν πήγε-νε χαμένο
Μα πότισε της λευτεριάς το δένδρο – φουντωμένο
Έβγαλε κλώνους και βλαστούς σ’ Ανατολή και Δύση
Για να σκεπάσει τσι λαούς , κ’ αιώνια να ζήσει….
Εδώ κοντά , παράμερα , βρίσκονται μαζεμένες
Αόρατες, μα σκυθρωπές κιτές και λυπημένες,
Άλλες ψυχές, αγνώριστες, παλληκαριών κ’ εκείνες
Που μ’ αρρώστιες χιλιώ λογιώ , μέρες καιρούς και μήνες
Πάλεψαν με το θάνατο στου πόνου το κρεβάτι.
Και τώρα με παράπονο, με θολωμένο μάτι,
Βλέπουν αυτή την τελετή, χωρίς να πλησιάσουν…
Είχαν κι αυτοί γερά κορμιά!! Πόθο να θυσιάσουν
Ζωή και αίμα και ψυχή για την γλυκειά Πατρίδα,
Αλλά δεν ήσαν τυχεροί!! Ήρθαν σαν μαύρα φίδια
βάσανα, πόνοι, ασθένειες, και το γερό τους σώμα
σιγά, σιγά το λιώσανε, κι αγνώριστο στο στρώμα
ήρθεν ο Χάρος κι ηύρεν το . Άδοξο τέλος είχαν
και μόνο πένθος και καημούς στον ψεύτη κόσμ’ αφήκαν
Για τούτο τώρα στέκονται, κορμιά σκελεθρωμένα
Κι από μακρυά στη Δόξα αυτών ζηλεύουν λυπημένα,
Γιατί δεν καίγονται γι’ αυτά λαμπάδες και λιβάνι
Σ’ όλου του κόσμου τσ’ Εκκλησιές κι αθάνατο στεφάνι
Της Δόξης τα κεφάλια των εκείνων δεν στολίζει,
Μα μούχλα και λησμονησιά το μνήμα των πρεπίζει!!.
Μόνο για Σας! Μόνο για Σας, μια μέρα κάθε χρόνο,
Με σεβασμό κ’ ευλάβεια, με δάκρυα και πόνο,
θα κάνωμε το Μνήμα αυτό Άγιο Προσκυνητάρι,
σεπτό και ιερό Βωμό και μέγα Μοναστήρι.
Κι αντί θυσία άμωμη και για ευγνωμοσύνη,
Κάθε καρδιά και δάκρυα πύρινα θε να χύνει.
Κλαίνε μανάδες κι ορφανά κι αδέλφια πονεμένα,
Τα δάκρυα, για παρηγοριά, έχει ο Θεός δοσμένα…
Ναι!! κλαίτε, συγγενείς , κλαίτε, δικοί και ξένοι,
Τι άλλο παρά δάκρυα κάθε νεκρό, προσμένει…
Κι όταν τα δάκρυα τα πολλά ωσάν ποτάμι τρέξουν,
Και το αιματοπότιστο χώμα βαθειά να βρέξουν,
Ποιος ξέρει!! Ίσως μια στιγμή, σ’ αυτό το μαύρο χώμα,
Ίσως δροσίσουν τα κορμιά στα σκότη τα αιώνια!!!
Και η μικρή παρηγοριά, η δροσεράδα εκείνη
το χώμα που σας σκέπασεν
αιώνια θ’ αλαφρύνει!…