Β’
Η πρώτη ίσως εργασία που έκανα αναλαμβάνοντας τα καθήκοντα του Δημάρχου το 1991 ήταν να συντάξω προσωπικά ένα πλαίσιο αρχών και έργων για την ανάδειξη του φρουρίου και να το θέσω υπ’ όψιν του Υπουργείου Πολιτισμού και των Υπηρεσιών του στην Κρήτη (Α.Π. 229/16-1-1991). Το παραθέτω ως έχει:
«Σχετικά με το ανωτέρω θέμα σας αναφέρουμε τα εξής:
1. Καταβάλλουμε έντονες προσπάθειες να εξασφαλίσουμε πιστώσεις για την αποκατάσταση και τη γενικότερη ανάδειξη του Ενετικού φρουρίου «Φορτέτζα» σε συνδυασμό με την Παλιά Πόλη του Ρεθύμνου. Υπάρχουν ήδη σοβαρές ενδείξεις ότι οι προσπάθειες αυτές θα καρποφορήσουν σε κάποιο βαθμό και θα υπάρξει δυνατότητα μέσα στο έτος 1991 να αρχίσουν μερικά ουσιώδη βήματα για την επιτυχία του στόχου αυτού.
2. Οι ανωτέρω ευμενείς προοπτικές κάνουν επείγουσα την αντιμετώπιση του προβλήματος: «Τι θέλουμε να κάμουμε συνολικά στο φρούριο και τον περιβάλλοντα χώρο του και συγκριμένα τι επιδιώκουμε σχετικά:
α. Με την τελική μορφή του.
β. Με τη λειτουργία του.
γ. Με την ένταξή του στο λειτουργικό πλέγμα της πόλης, Παλιάς και Νέας».
Πιστεύουμε ότι η αντιμετώπιση αυτού του ζωτικού για το Ρέθυμνο προβλήματος πρέπει να γίνει με συνεργασία Υπουργείου και πόλης και από την άποψη αυτή θεωρούμε ότι ίσως είναι χρήσιμο να διατυπώσουμε από τώρα μερικές σκέψεις, που δεν αποτελούν ίσως μια συγκροτημένη Πρόταση, αλλά προσδιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο η νέα Δημοτική Αρχή προσεγγίζει το θέμα. Προσθέτουμε ότι οι σκέψεις αυτές επιδέχονται αναθεώρηση, βελτίωση ή επέκταση που θα προκύψει ύστερα από καλόπιστο και τεκμηριωμένο διάλογο.
3. Αρχίζοντας λοιπόν από τα παραπάνω ερωτήματα θα θέλαμε να διατυπώσουμε τις εξής γενικές απόψεις:
3.1. Κάθε εργασία που θα γίνει στο φρούριο πρέπει να αποσκοπεί στην αποκατάσταση της αυθεντικής μορφής και του ύφους του, με σαφή αλλά όχι κραυγαλέα διάκριση των νέων κατασκευών από τις παλιές. Το ίδιο ισχύει και για τον περιβάλλοντα χώρο, που αποτελεί αδιάσπαστη ενότητα με το φρούριο.
3.2. Το φρούριο λειτουργικά πρέπει να καλύπτει πνευματικές – τουριστικές ανάγκες, γι’ αυτό και προστέθηκε στον εξωτερικό προμαχώνα του το Αρχαιολογικό Μουσείο. Επομένως πρέπει να αποκλειστούν εστιατόρια, ξενώνες, καφεζαχαροπλαστεία κ.τ.λ. με εξαίρεση ενός Κυλικείου και χώρων υγιεινής, πιθανώς στην περιοχή της κεντρικής εισόδου.
3.3. Οι λειτουργίες που θα επιφυλαχθούν στο φρούριο πρέπει να έχουν συμπληρωματική σχέση με τις ανάλογες της πόλης. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι το φρούριο θα μπορούσε να αποτελεί το επίκεντρο των θερινών πνευματικών εκδηλώσεων, ενώ οι χειμερινές θα στεγαστούν σε εγκαταστάσεις της πόλης, παλιές και νέες.
4. Με βάση τις ανωτέρω απόψεις θα μπορούσε να καταρτισθεί ένα αρχικό διάγραμμα των επιμέρους εργασιών που πρέπει να γίνουν στο φρούριο, επιδεκτικό τροποποιήσεως και αναδιατάξεως, ως εξής περίπου:
4.1. Πρώτη φάση: ολοκλήρωση των αποχωματώσεων. Μεταπολεμικά έγιναν εργασίες «καθαρισμού» του φρουρίου με μηχανήματα, με αποτέλεσμα να σαρωθούν τα ερείπια των βενετοτουρκικών σπιτιών και να μετακινηθούν τεράστιοι όγκοι χωμάτων, που αλλοίωσαν τα επίπεδα πολλών επάλξεων και άλλων χώρων. Παλιότερα, με τη συνεργασία των Υπηρεσιών σας, κάμαμε αρκετές αποχωματώσεις, που πρέπει να ολοκληρωθούν τώρα, ώστε:
α. Να αποκαλυφθούν όλα τα πραγματικά επίπεδα του φρουρίου.
β. Να εντοπιστούν τυχόν τεχνητά δάπεδα, πλακόστρωτα, ενδείξεις για υπόγειες κατασκευές, θεμελιώσεις κτισμάτων κλπ.
γ. Να καθαριστούν τα λαξεύματα του βράχου που παρατηρούνται σε διάφορα σημεία μέσα και έξω από το φρούριο και που πιθανόν να είναι λείψανα από αρχαιότερη (θρησκευτική ή οχυρωματική) οργάνωση του λόφου.
Οι αποχωματώσεις πρέπει να επεκταθούν και στο τμήμα του περιβάλλοντος χώρου που έχει ήδη απαλλοτριωθεί (βορειοανατολικό).
4.2. Δεύτερη φάση: Διενέργεια πλήρους ανασκαφικής έρευνας. Προτού γίνει οποιαδήποτε εργασία στην επιφάνεια του φρουρίου πρέπει να υπάρξει βεβαιότητα ότι τα γαιώδη τμήματα, που είναι τα λιγότερα, δεν καλύπτουν αρχαιότητες. Ειδικότερα φαίνεται απαραίτητο:
α. Να αναζητηθούν στοιχεία του ιερού της Ροκκαίας Αρτέμιδος, που τοποθετείται στη θέση αυτή με αναντίρρητες μαρτυρίες, και πιθανώς ιερών του Απόλλωνα και της Αθηνάς (τον 16ο αιώνα παρατηρήθηκαν κίονες και άλλα μέλη ναού).
β. Να αναζητηθούν τυχόν μυστικές είσοδοι – έξοδοι, σύμφωνα με κάποιες αόριστες πληροφορίες και ενδείξεις.
γ. Να διερευνηθούν όλες οι ορατές κατασκευές του εδάφους και να αναζητηθούν υπόγειοι χώροι, π.χ. αποθήκες λαδιού, κρασιού, σιτηρών (μαρτυρείται θολωτή, διώροφη κλπ.) καθώς και πυρομαχικών. Υπάρχουν επίμονες γραπτές μαρτυρίες για παρόμοιες κατασκευές.
δ. Να διερευνηθεί και να κατανοηθεί ολόκληρο το δίκτυο υδροσυλλογής και δεξαμενών, που σύμφωνα με συχνές έγκυρες μαρτυρίες ήταν πολλές. Επιφανειακά σώζονται πολλά τμήματα πήλινων σωληνώσεων, φρεάτια καθιζήσεως κ.λ.π.
ε. Να διερευνηθεί και να κατανοηθεί το δίκτυο αποχετεύσεως των λυμάτων και παροχετεύσεως των ομβρίων υδάτων, που σύμφωνα με τα δεδομένα της ίδια εποχής (Π. Πόλη) ήταν παντορροϊκό. Είναι γνωστό ότι οι Ενετοί αντιμετώπιζαν το θέμα με πολλή προσοχή, για να μην επηρεάσει η ροή των ομβρίων υδάτων τις επιχωματώσεις των τειχών και τα άλλα οχυρωματικά έργα, και ότι υπήρχε η πρόβλεψη να μεταφέρεται στο φρούριο ολόκληρος ο πληθυσμός της πόλης σε περίπτωση πολεμικής ανάγκης, γεγονός που κάνει αναγκαία υποδομή την αποχέτευση και υπάρχουν σχετικές γραπτές μαρτυρίες. Σήμερα είναι ορατά δύο τμήματα υπόγειου αγωγού, κτιστού θολωτού («τσατί»), ένα τμήμα λαξευτού αγωγού, μια οπή απορροής μέσα από τη νότια οχύρωση, μια υδρορροή εξωτερική που προσδιορίζει το χαμηλότερο σημείο της νοτιοανατολικής έπαλξης, κλπ.
στ. Να διερευνηθεί και να κατανοηθεί το δίκτυο των δρόμων του φρουρίου. Μαρτυρούνται σε σχέδια δύο κύριοι δρόμοι που συναντώνται στην κεντρική πλατεία και συνεχίζουν ως ένας μέχρι τη βόρεια πύλη. Σήμερα σώζονται μεγάλα τμήματα λιθόστρωτου, μικρότερα πλακόστρωτου, βοτσαλομωσαϊκό, οδόστρωμα από ασβεστοκονίαμα, λαξευμένος βράχος κ.λ.π. που αν διασυνδεθούν και συσχετιστούν με τα μαρτυρούμενα οικοδομικά τετράγωνα και λοιπά κτήρια (υπάρχει και παλιά αεροφωτογραφία) μπορεί να δώσουν τις κύριες οδεύσεις με σημαντικό βαθμό αξιοπιστίας.
4.3. Τρίτη Φάση: Άμεσες κατασκευές. Μια σειρά από εργασίες, πολλές από τις οποίες έχουν αρχίσει παλιότερα, πρέπει να εκτελεστούν το ταχύτερο, π.χ.:
α. Να ολοκληρωθεί η στερέωση των τειχών και όλων των κτισμάτων που σώζονται, ακόμα και των μεμονωμένων τοίχων, και να στεγανοποιηθούν όλες οι οροφές.
β. Να ολοκληρωθεί η αναστήλωση των δύο κτισμάτων που έχει αρχίσει (κατοικία του Ρέκτορα, Τζαμί).
γ. Να ανακατασκευαστεί το παλιό οδικό δίκτυο με τα ίδια υλικά, αλλά με σύγχρονη συνδετική ύλη.
δ. Να ανασυντεθεί το παλιό δίκτυο υδροσυλλογής – δεξαμενών και, αν είναι δυνατόν, να χρησιμοποιηθεί εν μέρει για τις αρδευτικές ανάγκες του Φρουρίου, στην τελική του μορφή. Οι δεξαμενές πρέπει να προστατευθούν με τρόπο που να αποκλείει το μπάζωμα, αλλά να αφήνει ορατό το εσωτερικό τους.
ε. Να συντηρηθεί το παλιό αποχετευτικό δίκτυο και να συμπληρωθεί, ώστε να εξασφαλισθεί η απορροή των ομβρίων υδάτων χωρίς σοβαρές επεμβάσεις στο φρούριο.
στ. Να κατασκευαστεί υπαίθριο θέατρο, για το οποίο ο Δήμος ενδιαφέρεται πάρα πολύ, διότι το θεωρεί απαραίτητο για την ενίσχυση της θεατρικής δραστηριότητας της πόλης και τη γενικότερη πολιτιστική ανάπτυξή της». (Εδώ παραλείπεται το σκεπτικό του νέου θεάτρου, γιατί έχει ήδη κατασκευαστεί).
«ζ. Να διαμορφωθεί οριστικά το τμήμα του περιβάλλοντος χώρου του φρουρίου που έχει ήδη απαλλοτριωθεί. Το τμήμα αυτό (το Βορειοανατολικό) είναι ιδιάζουσας σημασίας για δύο λόγους:
– Πρώτον, περιλαμβάνει τις εισόδους του Φρουρίου και του προμαχώνα (RIVELLINO), που διασκευάζεται σε Αρχαιολογικό Μουσείο, καθώς και τον ενδιάμεσο χώρο, και
– Δεύτερον, προσεγγίζει ομαλά τον Περιφερειακό δρόμο και παρέχει τη δυνατότητα δημιουργίας οδικής πρόσβασης (πιθανώς πεζόδρομου) από την πλευρά αυτή προς το Φρούριο και το Μουσείο». (Παραλείπεται το σκεπτικό της εξωτερικής πρόσβασης του φρουρίου, γιατί έχει ήδη κατασκευαστεί).
4.4. «Τέταρτη Φάση: Ολοκλήρωση του έργου: Για την ολοκλήρωση του έργου απαιτούνται ακόμη:
α. Αναστήλωση των υπόλοιπων κτισμάτων του Φρουρίου και φόρτισή τους με λειτουργίες πολιτιστικού περιεχομένου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θα παρουσίαζε κάθε προσπάθεια απεικόνισης της ζωής του φρουρίου, όπως και όσο είναι γνωστή από ιστορικά δεδομένα.
β. Διαμόρφωση των εξωτερικών χώρων του Φρουρίου, με βάση ιστορικά στοιχεία και χωρίς ανεπιθύμητες επεμβάσεις.
γ. Ολοκλήρωση της απαλλοτριώσεως του περιβάλλοντος του Φρούριο χώρου, αφού ρυθμιστεί το πολεοδομικό του καθεστώς.
δ. Καθαρισμός – διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου, με στόχο την ενότητα των εντυπώσεων του επισκέπτη από το εσωτερικό και το εξωτερικό του Φρουρίου. Στη διαμόρφωση αυτή περιλαμβάνεται και ο ορθός φωτισμός του.
5. Η ανωτέρω κατανομή των απαιτουμένων εργασιών σε πολλές φάσεις είναι περισσότερο συμβατική, λόγω του τεράστιου όγκου τους, παρά ουσιαστική και αναγκαία, τουλάχιστον στο μεγαλύτερο μέρος τους.
6. Θα τελειώσουμε με μια παράκληση: Στο Φρούριο, έξω από την Αποθήκη του Πυροβολικού, βρίσκονται οκτώ πυροβόλα, εκτεθειμένα στη φθορά. Τα πυροβόλα αυτά πιστεύουμε ότι πρέπει να συντηρηθούν, να τοποθετηθούν σε ιστορικά σωστούς κιλλίβαντες και αν μεν η αντοχή τους (ή μερικών από αυτά) επιτρέπει, να τοποθετηθούν σε κανονικές θέσεις στις επάλξεις του φρουρίου, διαφορετικά να εκτεθούν στην Αποθήκη του Πυροβολικού. Επίσης, στο Ενετικό Λιμάνι βρίσκονται άλλα πέντε πυροβόλα, τα οποία έχουν πακτωθεί στο τσιμέντο των κρηπιδωμάτων και χρησιμεύουν ως «δέστρες». Και γι’ αυτά φρονούμε ότι πρέπει να ληφθεί η ίδια μέριμνα.
Σας παρακαλούμε, λοιπόν, να μεριμνήσετε με αυτόν ή όποιο άλλο τρόπο κρίνετε ορθό για τα πυροβόλα αυτά και ακόμη να μας γνωρίσετε αν υπάρχει δυνατότητα να ταυτιστούν με γνωστούς τύπους πυροβόλων της εποχής εκείνης και να χρονολογηθούν.
7. Δεν θεωρούμε ότι με τα ανωτέρω εξαντλείται ένα τόσο σημαντικό θέμα, αλλά μόνο ότι σημειώνεται η αρχή για μια ουσιαστικότερη επικοινωνία του Δήμου με το Υπουργείο σας. Πρόθεσή μας είναι να συνδυαστούν οι απόψεις αυτές, όσο το δυνατόν και ύστερα από διάλογο, με όλη την προεργασία που έχει γίνει μέχρι τώρα πάνω στο θέμα της Φορτέτζας, ώστε χωρίς καμιά καθυστέρηση να οδηγηθεί το θέμα σε πρακτικές λύσεις».
Το Υπουργείο Πολιτισμού και οι τοπικές Υπηρεσίες του αποδέχτηκε τις ανωτέρω αρχές και το συνακόλουθο πλαίσιο εργασιών και πάνω σ’ αυτή τη βάση ο Δήμος προχώρησε στην ανάδειξη του φρουρίου.
Η συνεργασία με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, εκπροσωπούμενη από τους αείμνηστους Μανώλη Μπορμπουδάκη και Χρυσούλα Τσομπανάκη, Εφόρους Βυζαντινών – Μεταβυζαντινών και Νεωτέρων Μνημείων αντίστοιχα, υπήρξε άψογη και πολύτιμη για το Ρέθυμνο. Ας θεωρηθούν τα σημειώματα αυτά μικρό πνευματικό μνημόσυνο για τους άξιους αυτούς δουλευτές της επιστήμης και της προόδου.
* Ο Δημήτρης Ζ. Αρχοντάκη είναι τέως δήμαρχος Ρεθύμνης
ΣΗΜ. Στο χθεσινό κείμενο για τη «Φορτέτζα» από λάθος ο κ. Αρχοντάκης αναφέρει σε κάποιο σημείο «το καλοκαίρι του 1979, με επισκέφθηκε ο συμπολίτης επιχειρηματίας». Το σωστό είναι «το καλοκαίρι του 1970».
ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ 18/12/2014