Οι Αραβάνες είναι μια μεγάλη περιοχή-τμήμα του Ψειλορείτη. Εκτείνεται από τη Λιβαδιώτη περιοχή (πάνω Αραβάνες), περιοχή Άγιου Μάμα, Αβδελά, Γαρίπας, Τριπόδου, Κεραμωτών, Καλανταρές, Ορθέ, Πηγουνιανών, Κυνηγιανών, Ελεύθερνας, Αρχαίας Ελεύθερνας (Πρινέ Μυλοποτάμου(, Αρκαδιώτικων, Αμαριώτικης πλευράς τους Ψηλορείτη, μέχρι τση Μύγιας το πλάι.
Ολόκληρη την περιοχή δεν μπορεί να τη δει κανείς παρά μόνο από το αεροπλάνο, επειδή οι πολλές κορυφές που έχει, εμποδίζουν την ορατότητα. Πρακτικά, μπορεί να τη δει κανείς πάνω στο χάρτη παρατηρώντας την ακατοίκητη περιοχή (ασπριδερή) που περικλείεται από τα χωριά και τοποθεσίες που προαναφέρθηκαν. Η έκταση των Αραβάνων είναι πολλά εκτάρια, δηλαδή πολλές δεκάδες χιλιάδες τετραγωνικά μέτρα.
Μεγάλο τμήμα της περιοχής έχει χαμηλή βλάστηση, με την οποία τρέφονται χιλιάδες αιγοπρόβατα. Ένα μεγάλο τμήμα είναι καλυμμένο από δάσος όχι πυκνό, αλλά πανέμορφο, από τα ωραιότερα και πολυτιμότερα της Κρήτης.
Τι σημαίνει η λέξη Αραβάνες είναι άγνωστο ακόμη και στους ειδικούς επιστήμονες-γλωσσολόγους του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Τη μόνη μαρτυρία της λέξης που εκείνοι έχουν συναντήσει σ’ όλη την Ελλάδα σημειώνω εδώ: η Αραβανιά = τόπος εκγύμνασης, προπόνησης αλόγων. Να σχετίζονται τα χαμηλά και ομαλά (χωμάτινα) τμήματα της περιοχής με διαδρομές εκγύμνασης αλόγων σε παλαιότερες εποχές, ώστε να προήλθε από εκεί η ονομασία του (μακρο) τοπωνυμίου Αραβάνες; Η παραπέρα έρευνα θα δείξει.
Μεγάλο μέρος αυτής της τεράστιας περιοχής ανήκει ιδιοκτησιακά στην Ιερά Μονή Αρκαδίου. Άλλα τμήματα ανήκουν στους Δήμους (Δημοτικά Διαμερίσματα) και άλλα είναι ιδιωτικά.
Πριν από λίγα χρόνια ανοίχτηκαν αγροτικοί δρόμοι (από τις Τεχνικές Υπηρεσίες της Νομαρχίας Ρεθύμνου) για τη διευκόλυνση των κτηνοτρόφων, αλλά και ως πρόνοια για την προστασία των πολύτιμων συστάδων δάσους της περιοχής. Ο καλύτερος δρόμος για να πάει κανείς στις Αραβάνες είναι από την Αρχαία Ελεύθερνα (Πρινέ) Μυλοποτάμου. Άλλος δρόμος: από το Αρκάδι. Οπωσδήποτε όμως χρειάζεται τζιπ (ή ψηλό αυτοκίνητο) και οδηγό (γνώστη της περιοχής) για να μην περιπλανηθεί κανείς στα πολυδαίδαλα αγροτικά δρομάκια. Οι ορειβάτες (Ε.Ο.Σ. Ρεθύμνου) γνωρίζουν την περιοχή, αφού έχουν περπατήσει σ’ αυτήν από πολλά χρόνια, συνδυάζοντας άσκηση και θαυμασμό, απόλαυση του ανάγλυφου της περιοχής, της χλωρίδας και της πανίδας της… Άλλοι τυχεροί που έχουν διασχίσει την περιοχή είναι μερικοί κυνηγοί. Επίσης βοσκοί από τα χωριά του μέσου και πάνω Μυλοπόταμου.
Η βασική πηγή νερού, η «Αρκαδιώτικη» όπως λέγεται, έχει «καλλιεργηθεί» από τις Τεχνικές Υπηρεσίες της Νομαρχίας Ρεθύμνου.
Λίγα τοπωνύμια: Όποιος ανηφορίσει με αυτοκίνητο από την Αρχαία Ελεύθερνα (Πρινέ) προς τις Αραβάνες, περνά από τις περιοχές που έχουν τα εξής τοπωνύμια: Στου Παστού, στο Σκίνο (εκεί υπήρχαν πολλά κοινοτικά πηγάδια για το πότισμα των κοπαδιών). Έπειτα περνά δίπλα από εγκαταλελειμμένο πρόσφατα νταμάρι και φτάνει στον Αζιλακιά (Ο αζίλακας είναι δέντρο της οικογένειας των Πρίνων. Έχει όμως ξύλο μαλακό, από το οποίο κατασκεύαζαν κουτάλια, κουτάλες και κατσούνια).
Πολυμυστρηρίδι είναι το επόμενο τοπωνύμιο. Εκεί είναι και το τοπωνύμιο: στον Κάμπο τα’ Άι Κωνσταντίνου (= της εκκλησίας του Αρκαδίου).
Στην Αρκαδιώτικη βρύση. Στον Άι Γιώργη
Από το εκκλησάκι του Άι Γιώργη και από την Αρκαδιώτικη βρύση με το γάργαρο και δροσερό νερό, φαίνονται οι τοποθεσίες (τοπωνύμια) του Ψειλορείτη:
Κορφή τση Μαύρης (προς το Αρκάδι)
Στση Μύγιας το πλάι (πολύ μακριά, προς την κορυφή του Ψηλορείτη)
Στον Κλάστρη
Στο Κλήμα (έχει πηγή)
Στη Βιτσίλα (εκεί είναι η φημισμένη Σπηλιά)
Σημείωση: Η ευρύτερη περιοχή των Αραβάνων ανήκει στους Δήμους: Αρκαδίου, Γεροπόταμου, Κουλούκωνα και Συβρίτου. Η διαδημοτική συνεργασία είναι απαραίτητη για την ουσιαστική αξιοποίηση και ανάδειξη αυτής της περιοχής, ύστερα από μελέτη που μπορεί να χρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (πρόγραμμα NATURA, στο οποίο είναι ενταγμένος ο Ψειλορείτης). Γι’ αυτά τα προγράμματα προστασίας και ανάδειξης ορεινών περιοχών, ιστορικών και ιδιαίτερου φυσικού κάλλους διαθέτει κρουνό χρημάτων η Ευρωπαϊκή Ένωση, αρκεί να τα ζητήσομε ύστερα από σοβαρές μελέτες. Αυτές οφείλει να τις στηρίξει η Περιφέρεια Κρήτης.
Στο εκκλησάκι του Άι Γιώργη, στην Αρκαδιώτικη περιοχή των Αραβάνων, υψόμετρο 1400 μέτρα, βρεθήκαμε το περασμένο Σάββατο 14 Ιουλίου ύστερα από πρωτοβουλία της φιλολόγου Σταυρούλας Παγκάλου, η οποία επί 17 χρόνια, ως Παπαδιαμάντεια «σημαιοφόρος της πανηγύρεως» μεριμνά (μαζί με άλλους Πρινιανούς, που τώρα λέγονται (Αρχαιοελευρερνιώτες) να γίνεται λειτουργία εκεί, από τον καλοσυνάτο και σεβάσμιο εφημέριο π. Μανόλη, καθηγητή θεολογίας στο Γυμνάσιο Περάματος.
Μετά το τέλος της κατανυκτικής λειτουργίας, έφθασε η ώρα για να επισκεφθούμε ένα ιστορικό τόπο, του οποίου την ακριβή θέση αγνοούσαν (μέχρι το περασμένο Σάββατο) ακόμα και οι βοσκοί που ζουν στην περιοχή: η Σπηλιά των Αραβάνων. Πέρυσι, σε ανάλογη προσπάθεια, ένας βοσκός μας οδήγησε στην υποτιθέμενη σπηλιά. Μόλις όμως μπήκαμε μέσα, ο μοναδικός άνθρωπος της συντροφιάς, που μπορούσε να επιβεβαιώσει του λόγου το αληθές, αναφώνησε «παίρνω όρκο ότι δεν είναι αυτή η σπηλιά που γυρεύουμε», δηλαδή η σπηλιά-λημέρι των ανταρτών του ΕΑΜ κατά τη διάρκεια της Γερμανοκατοχής.
Πέρυσι φύγαμε απογοητευμένοι και με πολύ σκεπτικισμό για αυτό το γεγονός της λήθης και της άγνοιας. Φέτος όμως, ο φορτωμένος με πολλά -ήντα στην πλάτη γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης, μόλις φτάσαμε στην πραγματική Σπηλιά, μας βεβαίωσε με δυο λέξεις: «αυτή είναι».
Η παράπλευρα αποτυπωμένη φωτογραφία, είναι (απ’ όσο γνωρίζω η πρώτη φωτογραφία αυτής της Σπηλιάς, που κατά τη διάρκεια της Γερμανοκατοχής «στέγασε» το αρχηγείο της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης και ιδιαίτερα του ένοπλου τμήματος της (ΕΑΜ-ΕΛΑΣ). (Άλλο, μικρότερης εμβέλειας σημείο «στέγασης» της Αντίστασης, ήταν στην τοποθεσία «Κορέδος», ανατολικά της Κοξαρές.)
Η ονομασία της κορυφής στην οποία υπάρχει η Σπηλιά είναι «Βιτσίλα». Σαν να ήξεραν όσοι πριν από αιώνες της έδωσαν αυτό το όνομα ότι εκτός από τις Βιτσίλες (αετοί της Κρήτης) θα ζούσαν εκεί οι Σταυραετοί της Εθνικής Αντίστασης. Εκείνοι που είπαν όχι στον πανίσχυρο κατακτητή του νησιού και ολόκληρης της Ευρώπης. Εκεί έμειναν μόνο όταν έβρεχε ή υπήρχε χιόνι (από τις αρχές του 1942 μέχρι και το 1944). Όταν δεν έβρεχε ή δεν είχε χιόνι ή κρύο, οι αντάρτες πήγαιναν λίγο χαμηλότ3ερα-βορειότερα στο δάσος από πρίνους, όπου έκαναν τσαρδάκια-πρόχειρα κρεβάτια για να ξαπλώνουν-κοιμούνται. Η περιοχή φυλασσόταν σε εικοσιτετράωρη βάση κατά το παραπάνω χρονικό διάστημα διαμονής των ανταρτών σ’ αυτά τα αφιλόξενα μέρη, όπου μόνο πουλιά και αγρίμια μπορούν να ζήσουν.
Μόνο μια φορά κατάφεραν οι Γερμανοί να φτάσουν στη Σπηλιά των Αραβάνων-αρχηγείο της Αντίστασης. Οι Γερμανοί έγιναν αντιληπτοί και, όπως ήταν αυτονόητο, οι αντάρτες αναχώρησαν προς άλλες κορυφές του Ψηλορείτη, αφού αντάλλαξαν λίγους πυροβολισμούς με τους κατακτητές. Εκείνοι διασκόρπισαν τα «έπιπλα» των ανταρτών, που δεν ήταν άλλα από ξερά κλαδιά για στρώμα και κάποια-ελάχιστα κουζινικά για την ετοιμασία φαγητού, όταν δεν μπορούσαν να τους φέρουν έτοιμο από τα γύρω χωριά-τροφοδότες.
Η Σπηλιά είναι εντελώς αλλιώτικη από άλλες: ένας πέτρινος στύλος (πεσσός) υποβαστάζει την οροφή. Έτσι η Σπηλιά έχει δυο εισόδους. Είναι αρκετά ευρύχωρη. Η μόνη αλλοίωση που έχει γίνει (μετά την κατοχή) είναι ένας (ξερο)πέτρινος τοίχος χαμηλός, που την μοιράζει σε δυο «τμήματα».
Τα παραπάνω «μεμαρτύρηκεν ο βιώσας και εωρακός» Γιώργης Αγγελιδάκης, ο οποίος ήταν στον τομέα της διαφώτισης-πληροφόρησης κατά την εποχή της Αντίστασης (εικοσάχρονος περίπου) και είχε ανηφορίσει πολλές φορές από το χωριό-τροφοδότη Πρινέ, μέχρι τη Σπηλιά (με τα πόδια σε συνεχή ανήφορο, χρειαζόταν γρήγορο-πεταχτό βάδισμα μιας ώρας περίπου). Η θέα από τη Σπηλιά είναι απερίγραπτη και ο θαυμασμός όποιου φτάσει εκεί (με αυτοκίνητο μέχρι την Αρκαδιώτικη βρύση και το εκκλησάκι του Άι Γιώργη και πεζοπορία περίπου 1500 μέτρων) θέλω να πιστεύω ότι θα είναι μεγάλος γι’ αυτούς που τίμησαν το Λαό και την Ιστορία μας με το να μην υποκλιθούν στον κατακτητή, αλλά να κάμουν λημέρι εκείνη την αετοφωλιά.
Σημείωση: Όταν διασπάστηκε η ενιαία Εθνική Αντίσταση (ΕΑΜ) 26 Μαΐου 1943 στο Ρέθυμνο, δημιουργήθηκε η άλλη (τοπική) αντιστασιακή οργάνωση (ΕΟΡ-Εθνική Οργάνωση Ρεθύμνου). Το αρχηγείο-λημέρι της ήταν στον άλλο Πρινέ (κοντά στο Ατσιπόπουλο) σε απόσταση 15 λεπτών με τα πόδια από το χωριό (αρχηγός ήταν ο Χρήστος Τζιφάκης, συνταγματάρχης σε αποστρατεία).
Με τις πληροφορίες που προαναφέρθηκαν και με τις φωτογραφίες, που δημοσιεύονται εδώ σε αποκλειστικότητα, ανοίγει ένας δρόμος για ουσιαστική αξιοποίηση, ανάδειξη και περισσότερης προστασίας τόσο της ιστορικής Σπηλιάς, όσο και όλης της περιοχής των Αραβάνων.
Νομίζω ότι είμαστε τυχεροί όσοι βρεθήκαμε σ’ αυτό το χώρο το περασμένο Σάββατο, κοντά στο γιατρό και αντάρτη (στα νεανικά του χρόνια), Γιώργη Αγγελιδάκη.
Για την ιστορία και για να μοιραστώ μαζί τους αυτή την τιμή, σημειώνω τα ονόματά τους: Αγγελιδάκη Χρυσή (Λία), Σταυρούλα Παγκάλου, Ειρήνη Καλλέργη-Πελαντάκη, Ελένη Λεβεντάκη-Σισκάκη, Γιάννης Σισκάης, Πέτρος Σισκάκης, Λεωνίδας Τζιανουδάκης, Γιώργος Τζιανουδάκης, Γιάννης Βουμβουλάκης, Γιώργης Βουμβουλάκης (6 ετών).
Θεόδωρος Πελαντάκης
ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ ( 20/7/2007)