Του Στέργιου Σπανάκη και της ομάδας ΚΡΗΤΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Χωριό και κοινότητα της επαρχίας Αμαρίου. Βρίσκεται νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου και σε απόσταση 30χμ. απ’ αυτό. Είναι κτισμένο σε υψόμ. 500μ. στο σημείο όπου χωρίζουν τα νερά των ποταμών Αμαριανού και Σταυρομάνα.
Το χωριό έχει 200 κατοίκους και όλη η κοινότητα 300, που ασχολούνται με τη γεωργία (λάδι, κρασί, χαρούπια, δημητριακά) και την κτηνοτροφία.
Στην κοινότητα υπάγονται σήμερα οι οικισμοί Γ έ ν ν α και Α γ ί α Φ ω τ ε ι ν ή. Μετά την καταστροφή της Συβρίτου υπήρχαν οι οικισμοί Ά ν ω και Κ ά τ ω Κ ο ρ ν ι α χ τ ο ί, Μ ι σ ά κ ε ς, Δ ρ υ α δ έ ς, Σ π α θ α ρ ι κ ά και Α ν α σ ο υ β ά ρ ι, στο οποίο υπάρχουν ερείπια των εκκλησιών του Αγίου Ιωάννη, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Δημητρίου με εικόνες βυζαντινής ζωγραφικής. Οι εκκλησίες αυτές κατατάσσονται στην πρωτοχριστιανική εποχή. Σήμερα οι παλιοί αυτοί οικισμοί δεν υπάρχουν ή είναι γεωργικές περιοχές. Οι κάτοικοι του χωριού βρίσκουν εκεί τάφους και πήλινα κομμάτια από αγγεία.
Ο Νουχάκης αναφέρει ότι στο χωριό πιάστηκαν, το 249, οι Άγιοι Δέκα και από τότε το χωριό ονομάστηκε Απόστολοι ή Άγιοι Απόστολοι.
Υποστηρίζεται ακόμη (Κ. Νουχάκης «Χωρογραφία», σ. 178) ότι πήρε το όνομά του από την εκκλησία των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που κτίτηκε το 1888 από 18 οικογένειες.
Λέγεται ότι το χωριό κτίστηκε από τέσσερις καταδικασμένους που ήταν από τα Σφακιά. Αυτοί σταμάτησαν να πιούν νερό και παρέμειναν εκεί. Τα ονόματά τους ήταν Καλούτσης, Μαστραχάς, Βάρδας και Λάππας. Η τοποθεσία από το όνομα του τελευταίου λεγόταν Λ α π ι α ν ά. Υπήρχαν και τοποθεσίες με τα ονόματα των άλλων καταδικασμένων.
Το χωριό πρέπει να υπήρχε ήδη επί βυζαντινής εποχής, εφόσον σύμφωνα με την παράδοση του 961 πέρασε από εκεί ο Νικηφόρος Φωκάς και έδωσε στην περιοχή Δ ω μ ά τ ι α μια μάχη, την οποία κέρδισε. Όμως σ’ αυτήν σκοτώθηκε ο καλύτερός του στρατηγός, τον οποίο έθαψε με τη χρυσή του πανοπλία ανάμεσα σε δύο κυπαρίσσια.
Οι κάτοικοι του χωριού είναι γνήσιοι Κρήτες και οι παλιότερες οικογένειες είναι οι Σπανουδάκηδες, οι Σκαρσουλήδες, οι Νεονάκηδες, οι Λαγονβάρδοι, οι Σηφάκηδες, οι Γαβράδες, οι Φασουλάδες και οι Δραμιτινοί.
Το 1866 οι Τούρκοι προσπάθησαν να κτυπήσουν το χωριό και να το λεηλατήσουν. Όμως οι κάτοικοι με αρχηγό τον καπετάν Κωνσταντίνο Νεονάκη, αντιστάθηκαν ρίχνοντας κομμένα δένδρα στο δρόμο των Τούρκων, οι οποίοι αν και έπαθαν πολλές καταστροφές, τελικά κατάφεραν και μπήκαν στο χωριό, το λεηλάτησαν και έκαψαν πολλά σπίτια, αφού προηγούμενα σκότωσαν τα δύο ξαδέλφια Φίλιππο και Δημήτρη Νεονάκη.
Επί Τουρκοκρατίας επίσης στον οικισμό Ά ν ω και Κ ά τ ω Κ ο ρ ν ι α χ τ ο ί οι κάτοικοί του όλοι μαζί κλέβανε τα βράδια από τους Τούρκους ό,τι έβρισαν, ενώ τη μέρα για να τους παραπλανήσουν τσακώνονταν συνέχεια μεταξύ τους. Ο οικισμός μάλλον καταστράφηκε από τους Τούρκους.
Κατά την ίδια περίοδο στους Αγίους Αποστόλους κατοίκησαν, εκτός από τους Χριστιανούς που ήταν ήδη εγκαταστημένοι εδώ και Τούρκοι. Όμως ο Spratt, που επισκέφτηκε το χωριό το 1858, αναφέρει ότι δεν υπήρχαν σ’ αυτό Χριστιανοί (Spratt «Travels and Researches», op. cit. II, 101).
Στον πόλεμο του 1912-1917 οι κάτοικοι του χωριού πήραν μέρος σε μάχες που έγιναν εκτός Κρήτης.
Οι κάτοικοι της κοινότητας των Αγίων Αποστόλων, που ήταν πάντοτε από τις πρώτες στους απελευθερωτικούς πολέμους της Ελλάδας, πήραν μέρος και στον αντιστασιακό αγώνα του 1940-1944. Σε μάχη μάλιστα που έδωσαν στο χωριό με τους Γερμανούς, σκότωσαν 30 απ’ αυτούς, ενώ οι ίδιοι είχαν πολύ λίγα θύματα, στη μνήμη των οποίων υπάρχει σήμερα ηρώο σε απόσταση 3,5χμ. πριν το χωριό στην τοποθεσία Λ ι ν έ ς.
Στο χωριό σώζονται οι βυζαντινές εκκλησίες του Αγίου Νικολάου (14ος αιώνας) και του Αγίου Σπυρίδωνα με τοιχογραφίες. Ιδιαίτερα η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι κατάγραφη και σαν κτήτορας αναφέρεται ο Μιχάλης Μπάφας. Ανάμεσα στις τοιχογραφίες της υπάρχουν πολλές παραστάσεις τιμωρίας κολασμένων.