Η ανατολή του περασμένου αιώνα στο Ρέθυμνο φωτίστηκε από πολλές γυναικείες μορφές αντάξιες των παραδόσεων που κληροδότησε η Καλλιρρόη Παρρέν Σιγανού.

Όταν ξεκίνησα τον Ιούνιο του 1978 να τις γνωρίζω μια μια από διάφορες πηγές και να σκιαγραφώ στην εφημερίδα την προσωπικότητά τους, σύγκρινα με το παρόν που ζούσα και μια ευφορίας ψυχής με γέμιζε. Είχαμε τότε, βλέπετε, πολλά μέτρα σύγκρισης.

Είχα να σκεφτώ σύγχρονες, πολύ σημαντικές Ρεθεμνιώτισσες και να καληνωρίζω τον τόπο που είχε να καυχάται για τις θυγατέρες του. Ποια να πρωτοθυμηθώ… Μαρία Παπαϊωάννου, Ειρήνη Γρηγοριάδου, Ιωάννα Βαλαρή, Έλλη Βότζη, Ελένη Παπαδογιάννη…

Μια Κυρία όμως, πλάι στην Ιωάννα Βαλαρή και τη Μαρία Παπαϊωάννου κρατούσε μια θέση στην καρδιά μου κι όχι μόνο στη σκέψη μου.

Η Μαρία Τσιριμονάκη. Η κυρία Μαρία που με μια ματιά σε κέρδιζε. Η Κυρία Μαρία που όταν άρχιζε να μιλά κέρδιζε και τον πιο αδιάφορο ακροατή.

Εκείνη την εποχή που ζούσα αυτές τις μοναδικές γυναίκες και παρακαλώ ας το προσέξουν οι νεότερες, η μία εξήρε τις αρετές της άλλης. Από τη Μαρία Παπαϊωάννου λοιπόν είχα μάθει για την Μαρία Τσιριμονάκη πως είχε τολμήσει, κορίτσι πράμα, να κάνει σπουδές. Δεν έχω την άδεια να προχωρήσω σε λεπτομέρειες και δεν μας ενδιαφέρει άλλωστε. Σημασία έχει ότι η Μαρία κόρη του Αριστόδημου Χατζηδάκη, πανέξυπνη και διψασμένη για γνώση, έκανε σπουδές στο εξωτερικό και μάλιστα σπούδασε Κοινωνιολογία στην Αμερική.

Κι ας ήταν πανέμορφη, Αρχοντοπούλα σωστή, με τρόπους και εξαιρετική αγωγή, που της εξασφάλιζε ιδανική αποκατάσταση, χωρίς να κοπιάζει με σπουδές.

Αυτό δεν την εμπόδισε να κάνει αυτό που πίστευε και να πρωτοπορήσει ακόμα και στο αντικείμενο σπουδών της. Η Κοινωνιολογία ήταν κάτι τόσο άγνωστο εκείνους τους καιρούς. Η Μαρία όμως πάντα κοιτούσε το μέλλον δεκαετίες μετά αποκωδικοποιώντας με σοφία τα μηνύματα των καιρών.

Ακολουθώντας τις επιταγές της εποχής της έκανε ένα εξαιρετικό γάμο όπως της άξιζε με το δικηγόρο και μετέπειτα συγγραφέα της Εθνικής Αντίστασης Εμμανουήλ Τσιριμονάκη. Αφοσιώθηκε στην οικογένεια και στην ανατροφή των παιδιών. Έτσι έδειχνε. Ο νους όμως δεν έπαυσε ποτέ να παράγει ιδέες.

Όταν την γνώρισα το 1972 ήταν αφιερωμένη στη ΧΕΝ αν και το Λύκειο παρέμενε η μεγάλη της αγάπη. Σημαντική η προσφορά της σ’ αυτό και πέρα από τη διετία 1963-1965 που ήταν πρόεδρος.

Απ’ ότι καταλάβαινα στη ΧΕΝ μπορούσε η Κυρία Μαρία (δεν μπορώ να την αναφέρω διαφορετικά) να καταθέτει πρωτοπόρες ιδέες που αφορούσαν ένα χώρο πέρα από την παράδοση πιο κοντά στην επιστήμη της. Θυμάμαι τμήματα ξένων γλωσσών που οργάνωνε σε πρόγραμμα αξιοποιώντας τους ελάχιστους γλωσσομαθείς επιπέδου που υπήρχαν τότε με την παροχή μιας απασχόλησης πολύτιμης για τα πενιχρά μέσα επαγγελματικής αποκατάστασης.

Οι Ομάδες βιβλίου ήταν μια ακόμα σπουδαία καινοτομία της εποχής που είχε στόχο όχι μόνο την ανάγνωση αλλά τη μελέτη και την αναγκαία αναζήτηση των μηνυμάτων του συγγραφέα. Εκείνοι οι κύκλοι-πρόδρομοι των σημερινών προγραμμάτων φιλαναγνωσίας- ήταν μοναδικοί. Και σ’ αυτό τον τομέα το Ρέθυμνο διατηρούσε μια πρωτοπορία χάρις στη Μαρία Τσιριμονάκη.

Έκανε πολλές προσπάθειες να μας φέρει κοντά στο βιβλίο. Μνημειώδη τα κείμενά της στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» με το γενικό τίτλο «Απ’ όσα μου είπαν τα βιβλία για την Κρήτη…».

Κι έπειτα μας ξάφνιασε ευχάριστα με το βιβλίο της «Εν Ρεθύμνω». Ήταν το πρώτο της. Επιτέλους γνωρίζανε οι νεότεροι ένα κομμάτι από το παρελθόν. Μπορούσαν μέσα από αυτό να ψηλαφίσουν τις ρίζες τους.

Για την ταπεινότητά μου αποτελούσε πολύτιμη πηγή ειδήσεων. Είχε το σπάνιο χάρισμα της αντικειμενικότητας, καθώς έμενε μακριά από την πολιτική με τις σκοπιμότητες και τον φανατισμό που διχάζει. Όταν απέκτησε μια δική της γωνιά, ένα βιβλιοπωλείο κάτω από το αρχοντικό της είχα την ευκαιρία να γνωρίσω αναρίθμητες προσωπικότητες και μάλιστα διεθνούς κύρους που περνούσαν από εκεί ζητώντας τα φώτα της. Όπως ο πρόεδρος του τμήματος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Χάρβαρντ κ. Michael Herzfeld που επανειλημμένα είχαμε συναντήσει στο χώρο της Μαρίας Τσιριμονάκη, όταν ερχόταν για τις κοινωνιολογικές του έρευνες. Πρακτικός νους όσο κι αν δεν το είχε προβάλει ποτέ η Μαρία Τσιριμονάκη μισούσε τους τύπους και λάτρευε την ουσία.

Ένα μεσημέρι περιμέναμε στην αυλή του 2^ου Δημοτικού Σχολείου εκείνη τα εγγονάκια της κι εγώ τη Ρένα μου να σχολάσουν.

Ρωτούσα για τις δραστηριότητές της κι εκείνη με τον τρόπο που ήξερε να διδάσκει μου είπε κοφτά «Τώρα είμαι γιαγιά». Κι αφού μου απέκλεισε την ευκαιρία να εστιάσω στην προσωπική της δράση πέρασε στο θέμα που την ενδιέφερε. Κάποια παιδιά που η μοίρα τους φέρθηκε σαν «κακή μητριά» έπρεπε να αποκτήσουν το δικαίωμα να διαχειρίζονται με αξιοπρέπεια τη ζωή τους.

Η Ιωάννα Χρυσού έκανε το όνειρο πραγματικότητα αλλά η Μαρία Τσιριμονάκη το συνέλαβε σαν ιδέα.

Κι ήταν μεγάλη της η ικανοποίηση όταν είδε τη ΧΕΝ και μετά τον σύλλογο που ιδρύθηκε με την επωνυμία «Αγάπη», να κάνουν το όνειρο πραγματικότητα. Έτσι σήμερα τόσα παιδιά που ζούσαν στο περιθώριο λόγω αδυναμίας από τη φύση έχουν πια μια ποιοτική ζωή γεμάτη αξιοπρέπεια. Αυτοεξυπηρετούνται και να αυτενεργούν. Είναι ενεργά μέλη της κοινωνίας μας ενταγμένα στην παραγωγή εργασίας.

Μια από τις μεγάλες αρετές της Μαρίας Τσιριμονάκη ήταν η κοινωνία σκέψεων και προβληματισμών της σε πρόσωπα που θα μπορούσαν να προχωρήσουν το ζήτημα που την απασχολούσε -για την πόλη και την πνευματική ζωή- πιο πέρα.

Θυμάμαι πως μου μιλούσε πάντα σε τόνο νουθεσίας δίνοντάς μου πρότυπα συμπολιτών όπως ο Μιχάλης Τζεκάκης, ο Γιώργος Εκκεκάκης, ο Μανός Αστρινός, ο Γιάννης Παπιομύτογλου. Μου δίδαξε -και την ευγνωμονώ- την αρετή της αναγνώρισης ικανοτήτων σε άλλους ανθρώπους, κάτι που δεν συνηθίζουν πολλοί, θεωρώντας, φευ, ότι εκπροσωπούν το απόλυτο της δεξιότητας και της διάνοιας.

Το 1992 η πρόεδρος του Ομίλου Γυναικών Κυθρέας κ. Θεοδώρα Κναή είχε ζητήσει τη συνδρομή μου, καθώς είχαμε τότε ανοίξει διαύλους πολιτιστικών ανταλλαγών με την Κύπρο, για την αδελφοποίηση του Ομίλου με τις γυναίκες του Ρεθύμνου.

Αμέσως κατέφυγα στην Κυρία Μαρία ζητώντας τα φώτα της. Όπως αποδείχτηκε έπραξα σωστά. Έμαθα και κάτι ακόμα. Πως με το «εγώ» ποτέ δεν θα εμπνεύσεις εμπιστοσύνη στην ομάδα. Ποτέ δεν θα μπορέσεις να επιβληθείς. Ούτε θα καταφέρεις να σε ακούσει κάποιος. Δεν μπορεί ο ένας να αποτελεί το κέντρο του κόσμου. Όλοι μαζί επιτελούν έργο ουσιαστικό και φέρουν αποτέλεσμα. Αυτό αποδείχτηκε περίτρανα και στο ταξίδι που κάναμε στην Κύπρο για την τελετή της αδελφοποίησης, όλοι οι γυναικείοι φορείς της πόλης αδελφωμένοι. Τι αξέχαστη εποχή.

Θυμάμαι πως είχε ανατεθεί στην Κυρία Μαρία να μιλήσει στην επίσκεψη που κάναμε στον Αρχιεπίσκοπο. Τι λόγος μελίρρυτος ήταν αυτός. Η εκλεκτή δέσποινα εκπροσωπώντας το πνευματικό Ρέθυμνο μας είχε κάνει για μια ακόμα φορά περήφανους.

Η σπάνια αυτή γυναίκα είχε ακόμα το μέγιστο προτέρημα να βαρύνει η γνώμη της σε κοινωνικά ζητήματα.

Δεν έλειπε από επιτροπές που είχαν σκοπό να προωθήσουν υψίστης σημασίας θέματα του Ρεθύμνου, όπως το Πανεπιστήμιο.

Απαραίτητη ήταν πάντα και στις συμβουλευτικές ομάδες που πλαισίωναν τα «Ρ.Ν.». Ο Γιάννης Χαλκιαδάκης -που την τιμούσε ιδιαίτερα- εκείνη επέλεγε πρώτα για τη σύσταση επιτροπών όπως για τα βραβεία ήθους και κοινωνικής προσφοράς.

Η Μαρία Τσιριμονάκη σε θέματα της πόλης δεν δίσταζε να συμμετέχει ενεργά. Μου έκανε εντύπωση με πόση άνεση ομολογούσε κάποιο λάθος σε εκτιμήσεις που ήταν ανθρώπινο να κάνει και η ίδια χωρίς να μεταθέτει ευθύνες σε κανένα. Άνθρωπος υπεύθυνος και έτοιμος να εμπνεύσει, να καθοδηγήσει, να βοηθήσει όπου χρειαζόταν. Συμμετείχε σαν απλός στρατιώτης κι ας ήταν η κινητήριος δύναμη της ομάδας.

Απέφευγε την προβολή. Σε μερικές ραδιοφωνικές μου εκπομπές με κόπο αληθινά την είχα πείσει να πάρει μέρος. Εκεί που με υποχρέωνε με ευγένεια να την αφήσω ήσυχη ήταν σε τηλεοπτικές συμμετοχές που δεν ήθελε ούτε και ν’ ακούσει.

Εξαιρετική μητέρα για τα παιδιά της, δεν στέρησε ποτέ το ενδιαφέρον και τη μητρική της στοργή σε όποιον νέο τη χρειαζόταν. Αρκεί να υπήρχαν όρια και αμοιβαίος σεβασμός.

Η συγγραφική της παραγωγή παραμένει πολύτιμη.

Η τριλογία της «Εν Ρεθύμνω», «Ρεθεμνιώτες», «Αυτοί που έφυγαν, αυτοί που ήρθαν» -(Από την αυτονομία ως την ανταλλαγή) αποτελούν μια κιβωτό μνήμης μορφών και παραδόσεων του τόπου.

Επέλεγε τα κατάλληλα πρόσωπα και τους έπαιρνε συνέντευξη. Τα στοιχεία που παρέθετε ήταν πάντα ακριβή. Για το τρίτο της βιβλίο δεν δίστασε -αν και ήταν σε μια ηλικία που δεν ευνοεί τις μακρινές μετακινήσεις- να ταξιδέψει έξι φορές στις αλησμόνητες πατρίδες για συλλογή στοιχείων από αυθεντικές πηγές.

Η γραφή της πάντα χαρισματική. Εμπνευσμένη αρχή, μεστό περιεχόμενο, απολαυστικό ανάγνωσμα.

Από μια εποχή και μετά άρχισε να την απασχολεί ιδιαίτερα η λαογραφία και κυρίως η υφαντική, προσφιλής της απασχόληση στο τέλος της ζωής της. Και μέσα από βιβλιογραφία της διασώζει σημαντικά στοιχεία παραδοσιακής κληρονομιάς.

Όσο χαρισματική ήταν η μοναδική αυτή γυναίκα τόσο σκληρή φάνηκε η μοίρα απέναντί της. Τα πλήγματα που δέχτηκε ελάχιστοι θα μπορούσαν να υπομείνουν με τόση αξιοπρέπεια. Κι όμως με βαθειά χριστιανική αντίληψη τα αντιμετώπισε. Και κατάφερε να δίνει και κουράγιο, αντί να δέχεται, στις κρίσιμες εκείνες στιγμές της ζωής της. Ακόμα κι όταν έχασε το γιο της, δέχτηκε με στωικότητα και το χτύπημα αυτό. Κι ήταν πάντα για όλους μας πρότυπο, καταφυγή, ελπίδα.

Μου έκανε πάντα εντύπωση η επιμελημένη της εμφάνιση. Μάλωνε όποια νέα γυναίκα δεν περιποιόταν τον εαυτό της. Έτυχε να τη συναντήσω και σε καθαρά γυναικείες γωνιές, όπου κι εκεί φαινόταν ο σπάνιος χαρακτήρας της. Ακόμα κι όταν περίμενε στο κομμωτήριο τη σειρά της για να χτενιστεί, δεν άφηνε το χρόνο της ανεκμετάλλευτο. Κάποιο βιβλίο τη συντρόφευε και κάποιο μπλοκ που σημείωνε τις σκέψεις της στιγμής.

Τελευταία φορά που βρεθήκαμε ήταν τότε που κατέφυγα σε κείνη για να διευκολύνω τις εγγονές Τουρκορεθυμνιώτη δημάρχου να εντοπίσουν το σπίτι του παππού τους. Στην αρχή δεν θυμόταν. Λίγη ώρα μετά όμως μου τηλεφώνησε. Μπορούσαμε να την επισκεφθούμε. Σε μια γωνιά προσέξαμε τον αργαλειό της. Από εκεί ξεκινούσε τη μέρα της. Μας πέρασε στο σαλόνι του αρχοντικού της. Ζήτησε να τη βοηθήσω. Κι είχα έτσι την ευκαιρία να δω πως είχε έτοιμο στην κουζίνα το δίσκο με το αστραφτερά λευκό δαντελλένιο πετσετάκι και το κρυστάλλινο πιάτο με το γλυκό κουταλιού. Θεέ μου τι νοικοκυρά η μοναδική αυτή γυναίκα. Κάθε φορά ακόμα και στο τέλος της ζωής της με κέρδιζε κάτι από αυτή. Ανυπόκριτος θαυμασμός χαρακτήριζε τη σχέση μου μαζί της. Κι ήθελα συνεχώς να ‘παιρνα από αυτήν γνώσεις, σοφία, κανόνες ζωής όπως εκείνη μόνο ήξερε να διδάσκει. Εντύπωση μου έκανε πάντα και η επιθυμία της να συμπαραστέκεται σε οικογένειες όσο και αν προβλήματα υγείας δεν το επέτρεπαν. Ακόμα και σε πολυθρόνα καθηλωμένη την είδα σε κηδεία συμπολίτη. Χρέος το ένοιωθε η Κυρία Μαρία να τιμά ανθρώπους που τους γνώρισε μέσα από κοινή πορεία ζωής και σωματειακής δράσης.

Κάποτε ήμουν απελπισμένη όταν χτύπησα την πόρτα της. Με άφησε να κλάψω και μετά μου είπε με το γνωστό της γλυκό τρόπο «Μάθε να γίνεσαι απαραίτητη. Μόνο τότε θα μπορέσεις να απαιτείς και να διεκδικείς…».

Αχ Κυρία Μαρία. Φώτισες τις μέρες και το πνεύμα μας. Γι’ αυτό και μια πόλη ολόκληρη υποκλίνεται, καθώς σε αποχαιρετά. Μια πόλη που θα διατηρεί ανέπαφη τη μνήμη σου, πάμφωτη πάντα από το φως που αφήνεις πίσω σου μέσα από έργα και ημέρες…