Κάθε φορά που άκουγα κόρνα αυτοκινήτου να με σταματά στο δρόμο που βάδιζα, ήξερα εκ των προτέρων, πως θα ήταν η Ελένη Παπαδογιάννη ή η Σοφία Ηλιάκη. Δυο από τις μορφές που δεν θα ξεχάσω ποτέ γιατί διδάχτηκα τόσα από αυτές. Από τις πιο δημιουργικές γυναίκες που γνώρισα στη ζωή μου.

Η κυρία Σοφία μου άφησε πολλές αναμνήσεις. Ήταν επίσης μια αγαπημένη φίλη.

Με είχε τόσο επηρεάσει αυτή η γυναίκα, που θαύμαζα απεριόριστα, ώστε όταν ακούω ή βλέπω προέδρους φορέων που υπηρετούν την παράδοση, γεμάτους έπαρση, να θεωρούν ότι κρατούν τον κόσμο στην παλάμη, έρχεται στο νου μου αυτή η πανέμορφη και στην ψυχή γυναίκα, η τόσο ευγενική, η τόσο συνεσταλμένη, που σου έδινε την εντύπωση αρχόντισσας σεμνής, που βγήκε από το κάστρο της να σεργιανίσει, και κατά βάθος τους οικτίρω. Γιατί διαφορετικά αποκτάται ο σεβασμός και η καταξίωση. Έτσι όπως τα κέρδισε επάξια η Σοφία Ηλιάκη. Ήταν ένα πρότυπο σεμνότητας και μια αληθινή ιέρεια της παράδοσης.

Ενέπνεε το σεβασμό και είναι από τις ελάχιστες περιπτώσεις ανθρώπου που ξεχώρισε από τη σπουδαία γενιά του με δική του υπογραφή σε έργο σημαντικό και αθάνατο. Κι ας είχε προγόνους με ιστορία και πολλές περγαμηνές τιμής.

 

Πάθος με την παράδοση

Η Σοφία Παπαδάκη – Ηλιάκη είχε πάθος με την παράδοση. Ξεκινώντας από την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Ρεθύμνου με το ράψιμο παραδοσιακών στολών και την υφαντική, δίδαξε πολύ κόσμο την τέχνη της. Η σπάνια αυτή γυναίκα ποτέ δεν κρατούσε κάτι για τον εαυτό της. Από την ενασχόληση αυτή γεννήθηκε και η αγάπη για την μουσική και τον χορό και το 1976, ανήμερα της επετείου του Ολοκαυτώματος του ιστορικού μοναστηριού, υπεγράφη το καταστατικό της ίδρυσης του «Συλλόγου προς διάσωσιν των κρητικών ηθών και εθίμων, κρητικής μουσικής, κρητικού τραγουδιού και κρητικού χορού το ΑΡΚΑΔΙ». Διετέλεσε για πολλά χρόνια πρόεδρος του Συλλόγου και τα τελευταία χρόνια κατείχε τη θέση της επιτίμου προέδρου.

Ήταν η μόνη που γνώριζε πραγματικά τα μυστικά της κρητικής φορεσιάς και μέχρι το τέλος ήταν πάντα ταγμένη στο «καθήκον» της να μεταλαμπαδεύει τις γνώσεις της στους νεότερους. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι δίπλα της θήτευσαν πολλοί, που αργότερα διακρίθηκαν και οι ίδιοι στην ανάδειξη των στοιχείων της κρητικής παράδοσης.

Ιδιαίτερα ο εκλεκτός ερμηνευτής Σωτήρης Δογάνης, πάντα αναφέρεται στην σπουδαία αυτή γυναίκα που ήξερε να διακρίνει τα ταλέντα και να τα αναδεικνύει.

Εκείνη ήταν που μας γνώρισε πρώτη την μοναδική Γιαννούλα Αλεβυζάκη, που θα μπορούσε σήμερα να διαπρέπει στο μουσικό χώρο. Μια ερμηνεύτρια ριζίτικου από τις ελάχιστες με ερμηνεία αυθεντική.

H Σοφία Παπαδάκη-Hλιάκη, το γένος Kλειδή, γεννήθηκε το 1927 στο χωριό Aγκουσελιανά της επαρχίας Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου. O πατέρας της, γιος ιερέα, συναριθμείται μεταξύ των πρώτων Kρητών εθελοντών στον Mακεδονικό Aγώνα, συμπολεμιστής του Kαπετάνιου Στέλιου Kλειδή, αναγνωρισμένου Oπλαρχηγού και πρωτεξαδέλφου της γυναίκας του. H μητέρα της, καταγόμενη από την οικογένεια Kλειδή, είχε δέκα αδέλφια που τραγουδούσαν και χόρευαν. Τα πέντε γνώριζαν και έπαιζαν κρητικά παραδοσιακά όργανα, λύρα, λαούτο και μαντολίνο, και σκορπούσαν άρωμα κρητικής λεβεντιάς. H ίδια, η μητέρα της, έραβε τα κουστούμια της τότε Σχολής Χωροφυλακής και η θεία της Μαρία Kλειδή, από τα Aγκουσελιανά, έραβε κρητικές φορεσιές. Όλα αυτά την άγγιξαν από τα πρώτα χρόνια της ζωής της και επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της.

Διαφήμιση στα επίκαιρα

Ύστερα από τις εγκύκλιες σπουδές της στο γενέθλιο τόπο, πήγε στην Αθήνα με τον αδελφό της και φοίτησε στα Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών της Aνθούλας Xαρτουλάρη, όπου αρίστευσε ανάμεσα σε 500 σπουδάστριες και την παρουσίασαν στους κινηματογράφους της Αθήνας και της Κρήτης για διαφημιστικούς λόγους. H διαφήμιση γινόταν τότε στα «Επίκαιρα» που πρόβαλλαν οι κινηματογράφοι πριν από την ταινία.

Το 1949 επέστρεψε στο Ρέθυμνο και ίδρυσε τα πρώτα Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών, με τη βοήθεια της Καθηγήτριάς της. Λειτούργησαν στην παλιά πόλη, στο παλαιότερο κτήριο της τότε Σχολής Χωροφυλακής, απέναντι από τον ναό της Μικρής Παναγίας. Το πρώτο έτος λειτουργίας τους φοίτησαν 250 μαθήτριες, από τις οποίες οι 45 ήταν οικότροφες. Προέρχονταν από πολλά χωριά του νομού, έμεναν στο διπλανό κτήριο των Εργαστηρίων και είχε όλη την ευθύνη η διευθύντριά τους, με μοναδική βοηθό τη μητέρα της. Τα επόμενα χρόνια ο συνολικός αριθμός τους έφθασε τις 650. Διδάσκονταν κέντημα, κοπτική, ραπτική, χορό και τραγούδι. Πολλές είχαν και αρκετές συνεχίζουν να έχουν λαμπρή σταδιοδρομία.

Μια όμορφη οικογένεια

Το 1951, πολύφερνη νύφη, παντρεύτηκε τον Ευάγγελο Hλιάκη του Κωνσταντίνου, εγγονό του καπετάνιου Σταυριανού Mπίρη, οπλαρχηγού και διοικητή Xωροφυλακής της επαρχίας Σφακίων και ακολούθου του Ελευθερίου K. Βενιζέλου, που σκοτώθηκε κατά την επανάσταση του Θερίσου, στη μάχη του Aτσιποπούλου, το 1905. O τυχερός γαμπρός είχε δέκα αδέλφια, από τα οποία τα πέντε, αγόρια, πολέμησαν στο Αλβανικό Μέτωπο.

H Σοφία και ο Ευάγγελος Hλιάκης απέκτησαν τρία παιδιά, έναν γιο και δύο κόρες, που σπούδασαν αρχιτεκτονική στην Ιταλία. Είναι ο, Κώστας Ηλιάκης, η Μαίρη και η Γεωργία, με ιδιαίτερη ευαισθησία στα παραδοσιακά κτίσματα. Η Σοφία όμως είχε να καμαρώσει και για τη νύφη της, Κατερίνα Ξεκάλου, που την έκανε τόσο περήφανη.

Αρχοντοαναθρεμμένη βλέπεις κι αυτή η χαρισματική κοπέλα.

Δράση σε όλο το νομό

H δραστηριότητα των Εργαστηρίων Ελευθέρων Σπουδών επεκτάθηκε σχεδόν σε όλο το νομό Ρεθύμνου. Ιδρύθηκαν τέσσερα παραρτήματα με έδρες το Σπήλι Αγίου Βασιλείου, το Bυζάρι Aμαρίου, το Πέραμα Mυλοποτάμου και την Eπισκοπή Ρέθυμνου. Όλα γνώρισαν μεγάλη πρόοδο γιατί φοίτησαν μαθήτριες σχεδόν από όλα τα χωριά του νομού. O αριθμός τους έφθανε από 35 έως 37 στο καθένα.

Την έβλεπα συνέχεια να τρέχει -ήταν και άριστη οδηγός- και αναρωτιόμουν για τις βιολογικές αντοχές αυτής της γυναίκας που ήταν πραγματικά χαλκέντερη.

Μετά από επιμονή της ίδιας και ύστερα από προσωπική παρέμβαση του Δημάρχου Ρέθυμνου Ευαγγέλου Δασκαλάκη προς το υπουργείο Δικαιοσύνης, τα Ιδιωτικά Εργαστήρια Ελευθέρων Σπουδών της Σοφίας Παπαδάκη-Hλιάκη μετατράπηκαν σε Δημόσιο Σχολείο, με την επωνυμία Κέντρο Εργαζομένου Κοριτσιού, όπου μπορούσαν να φοιτήσουν όλες οι άπορες κοπέλες. Στο Κέντρο αυτό δίδαξε η Σοφία Παπαδάκη-Hλιάκη 15 χρόνια, ό,τι ακριβώς δίδασκε και στα εργαστήριά της, κυρίως όμως ραφή κρητικών παραδοσιακών φορεσιών και χορό.

Κοντά στην Ι.Λ.Ε.Ρ.

Έναν χρόνο μετά την ίδρυση της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνου, ο εμπνευστής της ίδρυσης και πρώτος πρόεδρός της Xριστόφορος Σταυρουλάκης, εκτιμώντας τις ικανότητες, δεξιότητες και δραστηριότητες της Σοφίας, της πρότεινε να μετάσχει στην υπό ίδρυση μουσικοχορευτική ομάδα της I.Λ.E.P. και να ασχοληθεί η ίδια με τη ραφή Κρητικών φορεσιών των μελών της. Με τη συναίνεσή της, τοποθετήθηκε στη Διοικούσα Επιτροπή ως χοροδιδασκάλισσα και υπεύθυνη του γυναικείου χορευτικού τμήματος.

Οι μαθητές της τη λάτρευαν. Θυμάμαι ακόμα -δεκαετία του 80- ένα 7χρονο τότε κοριτσάκι, τη σημερινή εκλεκτή συμβολαιογράφο κ. Άννα Σταματέρακη, από τα φαινόμενα του συγκροτήματος που έλεγε στη μητέρα του, ότι θα ήθελε αν αποκτούσε κόρη να της δώσει το όνομα της «κυρίας Σοφίας». Ελπίζω να το θυμάται ακόμα εκείνο το κοριτσάκι που σήμερα είναι μια γνωστή συμβολαιογράφος.

H Σοφία συνέχισε τη δραστηριότητα αυτήν και μετά τον θάνατο του Προέδρου της I.Λ.E.P., Xριστόφορου Σταυρουλάκη (1979), ως τη δημιουργία του Ομίλου Βρακοφόρων μαζί με τον αείμνηστο Γιάννη Σταυριδάκη, πρώτο πρόεδρό του.

Παράλληλα ανέλαβε την πρωτοβουλία ίδρυσης νέου σωματείου στο Ρέθυμνο με την επωνυμία «Σύλλογος προς διάσωσιν των Κρητικών ηθών και εθίμων, Κρητικής Μουσικής, Κρητικού Τραγουδιού και Κρητικού Χορού, «Το Αρκάδι».

Εκεί αποτυπώνεται και όλη η φιλοσοφία της Σοφίας Ηλιάκη για την παράδοση. Εκτός από τη φορεσιά την ενοχλούσαν και κάποιες υπερβολές χορευτών και χορογραφίες, που είχαν κάποιες ανεπίτρεπτες για τα δεδομένα της αυθεντικής παράδοσης υπερβάσεις.

«Δεν μπορώ μου έλεγε, να βλέπω τις κοπέλες να μπαίνουν μπροστά και να χορεύουν. Η κοπέλα πάντα ήταν προσεκτική. Δεν έπρεπε να προκαλεί…».

Και για τους άνδρες έφερνε πάντα παράδειγμα τον μοναδικό Σταμάτη.

Όσο για την ίδια «ζωγράφιζε» πραγματικά στο χορό με τη σεμνή αλλά αέρινη παρουσία της γιατί μέχρι τα βαθειά της γεράματα είχε μια νεανική σβελτάδα και άνεση που πάντα την έκανε να ξεχωρίζει.

Παραρτήματα για λύρα και ριζίτικο

O Σύλλογος δημιούργησε έξι παραρτήματα στην Πηγή, στο Σπήλι, στο Mιξόρρουμα, στα Aγκουσελιανά, στο Θρόνος και στο Aτσιπόπουλο και επέκτεινε τις δραστηριότητές του σε όλο τον Νομό. Εκτός από τα μαθήματα χορού, διδάσκονταν λύρα και ριζίτικο τραγούδι.

Μέσα σε όλο της το φόρτο δεν άφηνε ποτέ κανέναν φορέα παραπονεμένο. Θυμάμαι με πόση υπομονή έντυνε του ηθοποιούς σε έργα με επετειακό χαρακτήρα που αναφέρονταν σε ιστορικούς σταθμούς.

Έβλεπα με πόση επιδεξιότητα έντυνε τους νέους και τις νέες, με πόση λεπτομέρεια, γιατί ακόμα και το «πώς δένεις το μαντήλι έχει σημασία», όπως έλεγε.

Και σε ένα ντοκιμαντέρ που γυρίσαμε για το Creta το 1998, δεν δίστασε να γίνει μια Δασκαλοχαρίκλεια που άφησε εποχή. Ευτυχώς έχει διασωθεί το θέμα αυτό για να γίνει κάποτε η ανάρτηση στην ιστοσελίδα μου, που θα περιλαμβάνει κι άλλα ντοκουμέντα.

Αρχόντισσα της παράδοσης

Οι απόδημοι Έλληνες της Αμερικής, του Καναδά, της Αυστραλίας, της Ευρώπης εξακολουθούσαν να παραγγέλνουν παραδοσιακές κρητικές φορεσιές στη Σοφία Παπαδάκη-Ηλιάκη γιατί τις έβρισκαν καλοραμμένες κι αυθεντικές.

Αυτή η προσφορά την καθιέρωσε στον χώρο της και της απέδωσε τον τίτλο της αρχόντισσας της κρητικής παράδοσης, τον οποίο της αναγνώρισαν όσοι επεδίωξαν τους ίδιους σκοπούς και στόχους μ’ εκείνη.

Αν δεν κάνω λάθος αυτό τον τίτλο της τον καθιέρωσε ο αγαπητός φίλος και συνάδελφος Μανούσος Κλάδος.

Ο θάνατος τη βρήκε το 2008 όταν επέστρεφε από μια εξαιρετική επιτυχημένη εμφάνιση του συλλόγου στην Ιορδανία. Έφυγε όπως θα ονειρευόταν, όρθια, χωρίς να αλλοιωθεί η αρχοντική της μορφή, με το χαμόγελο πάντα στα χείλη.

Κι εμείς τη θυμόμαστε πάντα με ξεχωριστή αγάπη κι ευγνωμοσύνη. Για τις ανυπολόγιστες υπηρεσίες που πρόσφερε στην παράδοση, χωρίς να την προδώσει ποτέ και χωρίς να επωφεληθεί για να προβάλλει τον εαυτό της. Έτσι όμως κέρδισε μια θέση στην αιωνιότητα, όπως κάθε σεμνός και ανιδιοτελής παράγοντας, που χωρίς καμιά προσωπική επιδίωξη προσφέρει στον τόπο του.

Και θα πρέπει η ψυχή της να αγάλλεται που άφησε τα παιδιά της συνεχιστές του έργου της μαζί με όλα τα άλλα «παιδιά» της που γαλούχησε με το πνεύμα της παράδοσης και σαν μάνα τη λάτρεψαν και πάντα την τιμούν.

Πέρασαν τα χρόνια αλλά η μνήμη της μένει άσβεστη. Είναι τα έργα της που τη θυμίζουν, είναι οι παρατηρήσεις της για την φιλοσοφία της παράδοσης που διδάσκει, είναι οι παρακαταθήκες που άφησε και μας την κρατούν στη μνήμη έτσι όμορφη και ευγενική όπως τη θυμόμαστε.

Έγιναν κατά καιρούς διάφορες τιμητικές εκδηλώσεις αλλά δεν νομίζουμε ότι μια τέτοια προσωπικότητα θα έπρεπε να τιμάται με τετριμμένες δράσεις που γίνονται πια για τον καθένα πολιτιστικό παράγοντα που έτυχε κάπως να ξεχωρίζει. Και το τονίζουμε με την ευκαιρία γιατί ο αμείλικτος χρόνος απειλεί να παρασύρει στη λήθη και την αγαπημένη μας κ. Σοφία που τόσα πρόσφερε στον πολιτισμό του Ρεθύμνου.

Θα άξιζε πραγματικά να υπάρχει ένα κέντρο μνήμης για κείνη, ένα μικρό μουσείο με προσωπικά της αντικείμενα. Η Σοφία Ηλιάκη δεν πρέπει να ξεχαστεί. Θα είναι απαράδεκτο να συμβεί και θα είναι υπόλογοι οι επόμενοι απέναντι στην παράδοση που αξίζει να κρατά στην αιωνιότητα τους εκλεκτούς της. Και η Σοφία Ηλιάκη ήταν από τους πιο σημαντικούς. Μας ενέπνεε και μας καθοδηγούσε. Με κινήσεις σίγουρες και μεθοδικές ήξερε να επιμελείται μια φορεσιά. Δεν ξέρουμε εμείς κι ούτε είμαστε αρμόδιοι ακόμα και να προτείνουμε. Θεωρούμε πάντως ότι μια γωνιά μνήμης για τη Σοφία Ηλιάκη θα πρέπει να μείνει για τις επόμενες γενιές.