Του Στέργιου Σπανάκη και της ομάδας ΚΡΗΤΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Χωριό της επαρχίας Αμαρίου του νομού Ρεθύμνου, από το οποίο απέχει 55 χμ. Είναι κτισμένο σε υψόμ. 370 μ. δυτικά του ποταμού Πλατύ και έχει σήμερα 120 κατοίκους. Το χωριό πήρε τ’ όνομά του από το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη.
Το εκκλησάκι είναι βυζαντινής εποχής με τοιχογραφίες οι οποίες δεν διατηρούνται καλά. Σε ανασκαφές που έχουν γίνει γύρω από την εκκλησία έχουν βρεθεί τρεις αλλεπάλληλες σειρές τάφων. Υπάρχει μάλιστα η πιθανότητα αν συνεχιστούν οι ανασκαφές να βρεθούν και άλλοι τάφοι, που εξαιτίας του βάθους τους θα ανήκουν σε πολύ παλιότερες εποχές, από αυτούς που βρέθηκαν, κατά τις οποίες συνήθιζαν να τοποθετούν τους νεκρούς στη λεγόμενη «εμβρυακή» στάση. Επίσης γύρω από την εκκλησία υπάρχουν ερείπια κελιών, δείγμα ότι παλιά ήταν μοναστήρι.
Η παράδοση αναφέρει ένα περιστατικό για το ξανακτίσιμο του παλιού και ερειπωμένου πλέον ξωκλησιού. Παλιότερα τριγύρω απ’ αυτό υπήρχαν μόνον χωράφια, τα οποία ο Τούρκος ιδιοκτήτης νοίκιαζε σ’ ένα Χριστιανό που του έδινε τη μισή σοδειά του. Επειδή ο Τούρκος αγάς δεν έμεινε ευχαριστημένος μια χρονιά και υποψιάστηκε ότι ο Χριστιανός τον έκλεβε, πήγε μια μέρα να επιθεωρήσει τ’ αμπάρια.
Τη νύχτα βγήκε ο Αϊγιάννης και με το καμιτσίκι του τον έδιωξε από κει. Το πρωί στον ενοικιαστή του που τον βρήκε γυμνό και ξυπόλητο στην άκρη του κτήματος, είπε: «Άντε μωρέ τζάνουμ να μου φέρεις τα ρούχα μου και τα παπούτσια μου και να δώσεις το μερίδιό μου από τη φετινή σοδειά στον Άγιο για να διορθωθεί το σπίτι του. Είναι κρίμα και ντροπή να μένει έτσι χαλασμένο και ξέσκεπο». (Βλ. Αλεξ. Χατζηγάκη, «Εκκλησίες Κρήτης. Παραδόσεις». Ρέθυμνο 1954, σελ. 24-27).
Το χωριό Άγιος Ιωάννης είναι η ιδιαίτερη πατρίδα του λησμονημένου ηρωικού αρματολού Μητροφάνη, ο οποίος για να σωθεί από τους γενίτσαρους έγινε καλόγερος στη μονή Ασωμάτων χωρίς όμως ποτέ να εγκαταλείψει το όπλο του.
Το χωριό πρέπει να κατοικήθηκε πριν από πολλά χρόνια. Πάντως με τη σημερινή του μορφή υπάρχει από τους βυζαντινούς χρόνους. Παλιότερες οικογένειες είναι οι Καλογεράκηδες, οι Παπαδογιαννάκηδες, οι Μπριλάκηδες, οι Κορωνάκηδες, οι Μαυρογιαννάκηδες, οι Παραδεισιανοί, οι Καπαρήδες, οι Μαριδάκηδες, οι Ζωιδάκηδες, οι Μαγαριτσανήδες κ.α.
Εκτός από την εκκλησία του Αγίου Ιωάννη υπάρχουν ακόμα δυο εκκλησίες: των Τεσσάρων Μαρτύρων, νεόκτιστη και της Αγίας Σοφίας.
Η εκκλησία της Αγίας Σοφίας είναι αρκετά παλιά. Έχει καταστραφεί δυο ή τρεις φορές. Ίσως είναι σύγχρονη του Αγίου Ιωάννη, γιατί σ’ αυτήν την εκκλησία έχουν βρεθεί από ανασκαφές παλιότεροι τάφοι καθώς και ερείπια τοίχων που δείχνουν ότι και εκεί ίσως υπήρχε μοναστήρι.
Διασώζεται και ένας θρύλος για την εκκλησία της Αγίας Σοφίας, όταν αυτή ήταν μοναστήρι: Κάποτε, στον καιρό της Τουρκοκρατίας ζούσε κάποιος μοναχός με το ψυχοπαίδι του και που για συντροφιά είχαν κι ένα σκυλί, τη Βλαχούσα. Κάποτε λοιπόν, οι Τούρκοι θέλησαν να σκοτώσουν το μοναχό. Πήγαν στο μοναστήρι, σκότωσαν το σκυλί για να μην τους φέρει εμπόδια στην εκτέλεση της ανόσιας πράξης τους και σε λίγο έφτασαν κοντά στο μοναχό, που εκείνη την ώρα έφτιαχνε τυρί. Σκέφτηκαν λοιπόν να μην τον πειράξουν μέχρι να φτιάξει το τυρί, γιατί έτσι θα είχαν διπλό όφελος: και το θάνατο του μοναχού και κέρδος το τυρί.
Ο μοναχός όμως κατάλαβε τι γύρευαν οι Τούρκοι και με τα παρακάτω λόγια ειδοποίησε τον ψυχογιό του να πάει να φέρει βοήθεια: «Την Βλαχούσα εσκοτώσαν, το μητάτον επλακώσαν, έβγα πάνω μοναχός και κατέβα με πολλούς. Ο καλά καλυκωμένος (με καλά παπούτσια) παρά λίγο καβαλάρης, του Γενάρη το φεγγάρι, παρά λίγο μέρα κάνει». Οι Τούρκοι νομίζοντας ότι τα λόγια αυτά τα έλεγε ο γέρος για να πήξει το τυρί δεν έδωσαν σημασία. Έτσι ο ψυχογιός κατάφερε και έφερε βοήθεια με αποτέλεσμα να σωθεί ο μοναχός.
Στη θέση Κ α ρ τ σ ά λ η, από ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν ορισμένα αγγεία και ένα μικρό αγαλματάκι, το οποίο σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Ηρακλείου. Ίσως με μια πιο μελετημένη ανασκαφή και χρονολόγηση των αντικειμένων να εξακριβωθεί η χρονολογία κατοίκησης του χωριού στα προϊστορικά χρόνια.
Άγιος Ιωάννης, ο. Οικισμός και κοινότητα επαρχίας Αμαρίου, ν. Ρεθύμνου, κάτ. (1981) 120, υψ. 370 μ. Απέχει από το Ρέθυμνο 56 χλμ. (Διαδρομή: Αποστόλοι – Μέρωνας – Γερακάρης – Άνω Μέρος – Χωρδάκι – Αγ. Ιωάννης).
Αναφέρεται από το Fr. Barozzi, (fo27v) S. Z(uann)e Chiliaru, στην επαρχία Αμαρίου το 1577, από τον Καστροφύλακα (Κ175) S. Giovanni Ghliafu με 47 κάτ. το 1583.
Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται στην επαρχία Αμαρίου Haghio Ianni (Pashley, Travels in Crete, II, 314) με 15 χριστιαν οικογένειες. Στην απογραφή του 1881 αναφέρεται Άγιος Ιωάννης Χλιαρός στο δήμο Αποδούλου με 123 Χριστιαν. κάτ. Το 1900 αναφέρεται στον ίδιο δήμο με 127 άτ.
Το 1928 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας και έχει 220 κάτ, το 1940 έχει 216, το 1951 έχει 214, το 1961 έχει 223 και το 1971 έμειναν 146 κάτ.