Του Στέργιου Σπανάκη και της ομάδας ΚΡΗΤΗ ΑΦΙΕΡΩΜΑ
Χωριό της επαρχίας Αγίου Βασιλείου. Απέχει 29χλμ. Νοτιοδυτικά του Ρεθύμνου, σε υψόμ. 520μ. και έχει 210 κατοίκους.
Η ονομασία του προήλθε από ένα εικόνισμα του Αγ. Ιωάννου που βρισκόταν σ’ ένα βάτο χωρίς να το ξέρουν οι κάτοικοι. Λέγεται πως κάποια κοπέλα έβλεπε πολλές φορές φως σ’ ένα βάτο και το είπε στους συγχωριανούς της. Επειδή δεν την πίστευαν και ήθελαν να λύσουν αυτό το μυστήριο, έβαλαν φωτιά στο βάτο που τους έδειξε η κοπέλα και στη στάχτη βρέθηκε το εικόνισμα του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου μισοκαμένο. Γι’ αυτό και το χωριό ονομάζεται Ά γ ι ο ς Ι ω ά ν ν η ς «ο κ α μ έ ν ο ς».
Το εικόνισμα βρίσκεται φυλαγμένο στο ναό του Αγίου Παντελεήμονα, που είναι και ο πολιούχος του χωριού. Στο μέρος που βρέθηκε το εικόνισμα έχει χτιστεί ομώνυμη εκκλησία.
Για το πότε κτίστηκε το χωριό δεν υπάρχουν ακριβείς μαρτυρίες. Μας είναι όμως γνωστό ότι προέρχεται από την ένωση των συνοικισμών Π έ τ ρ ε ς, Σ α λ β α ρ ά ς, Π α ν α γ ι ά, Μ ε σ ο ν ή σ ι, Α γ ί α Π α ρ α σ κ ε υ ή, ίσως και μερικών άλλων που τα ονόματά τους δε μας είναι γνωστά. Οι συνοικισμοί αυτοί ενώθηκαν για να προστατευτούν από τις συχνές επιδρομές των πειρατών. Το χωριό, στο οποίο συγκεντρώθηκαν οι κάτοικοι όλων αυτών των συνοικισμών, ονομάστηκε Άγιος Ιωάννης.
Οι κάτοικοί του είναι Κρητικοί. Παλιότερες οικογένειες είναι οι: Τραντάληδες, Κουμεντάκηδες, Κατσουλάκηδες, Παυλάκηδες, Ζαμπετάκηδες, Θεοδωράκηδες, Γιακουμογιαννάκηδες, Κουτσουδάκηδες, Δασκαλάκηδες, Μαριδάκηδες, Παθουλάκηδες, Δασκαλαπωνάκηδες.
Κυριότερη ασχολία των κατοίκων είναι η γεωργία και λιγότερο η κτηνοτροφία. Κύριο προϊόν είναι το λάδι.
Επί Τουρκοκρατίας έγιναν πολλές και μεγάλες μάχες στο χωριό, στις οποίες όλοι σχεδόν οι κάτοικοι πήραν μέρος. Εξάλλου, το χωριό πυρπολήθηκε πολλές φορές από τους Τούρκους.
Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής οι κάτοικοι πήραν μέρος σε πολλές μάχες ενάντια στους κατακτητές. Στο χωριό κρυβόντουσαν Εγγλέζοι και Νεοζηλανδοί μέχρι να φυγαδευθούν για τη Μέση Ανατολή. Μια περιοχή του χωριού είχε πάρει την ονομασία Κ υ π α ρ ί σ σ ι α Ε γ γ λ έ ζ ω ν, σε ανάμνηση των γεγονότων των χρόνων εκείνων.
Στην διάρκεια της Κατοχής οι Γερμανοί έκαψαν το συνοικισμό Κ α λ ή Σ υ κ ι ά, εξαιτίας της συμμετοχής των κατοίκων του στην απαγωγή του στρατηγού Κράιπε. Οι απαγωγείς αναγκάστηκαν να περάσουν μέσα από το χωριό για να μπορέσουν να ξεφύγουν από τους Γερμανούς που τους καταδίωκαν. Αναφέρεται ότι οι Γερμανοί μεταξύ των άλλων αγριοτήτων που διέπραξαν, έκαψαν και εφτά γυναίκες μέσα σε φούρνους.
Οι κάτοικοι του χωριού αναφέρουν κάποιο μύθο σχετικά μ’ έναν κτηνοτρόφο που λεγόταν Σαλβαράς. Ο Σαλβαράς, λένε, θέλησε να κτίσει μια εκκλησία, η περιοχή όμως δεν είχε καθόλου νερό. Τότε αυτός σκέφτηκε να χρησιμοποιήσει αντί για νερό, το γάλα που έπαιρνε από τα βόδια και τα γίδια. Με τον τρόπο αυτό κατόρθωσε να κτίσει την εκκλησία, που την ονόμασε Σωτήρας Χριστός. Στην ανατολική πλευρά της εκκλησίας πίστευαν οι κάτοικοι ότι ήταν νεκροταφείο αβάπτιστων παιδιών, τελώνια, όπως τα λένε στην Κρήτη. Από το σημείο αυτό αναφέρουν ότι ακούγονταν κλάματα μικρών παιδιών.
Στο χωριό υπάρχει και μια αξιόλογη σπηλιά με σταλακτίτες, που την ονομάζουν της Συκιάς το νερό. Λίγο μακρύτερα βρίσκεται το γεμάτο με φυσικές ομορφιές φαράγγι του Κοτσυφά.
Άγιος Ιωάννης, ο. Χωριό και κοινότ. επαρχίας Αγ. Βασιλείου, ν. Ρεθύμνου, κάτ. (1981), υψ. 460 μ. στο 29 χλμ. του δρόμου Ρέθυμνο – Αρμένοι – Αγ. Βασίλειος, Αγ. Ιωάννης προς Πλακιά, λίγο πριν από την είσοδο στο φαράγγι του Κοτσυφού. Βρίσκεται σε ωραία τοποθεσία μέσα σε ελαιώνες, αμπέλια και κήπους. Αναφέρεται στην επαρχία Αγ. Βασιλείου το 1577 από το Fr. Barozzi, (fo27r) S. Z(uan)e Caimero, από τον Καστροφύλακα (Κ173) S. Zuanne Caimeno με 74 κάτ. το 1583. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται μαζί με άλλα χωριά της επαρχίας Haghio Ianni (Pashley, Travels in Crete, II, 313). Το 1881 αναφέρεται στο δήμο Λάμπης με 273 Χριστιανούς κάτ. Το 1900 είναι στον ίδιο δήμο με 316 κάτ. το 1940 έχει 358, το 1951 έχει 247, το 1961 έχει 206 και το 1971 έμειναν 147 κάτ. Και σήμερο ακούεται Άγιος Ιωάννης Καημένος. Το 1770 οι Τούρκοι έκαψαν την εκκλησία του Αγ. Ιωάννου και όταν ανοικοδομήθηκε καθιερώθηκε στον Άγιο Γεώργιο στη θέση αυτή οι Τούρκοι αναχαιτίστηκαν από τους επαναστάτες, Βουρδουμπά, Κουρμούλη κλπ. την επανάσταση του 1821.
