H επικαιρότητα που έχει αρκετό άρωμα κεφιού μας παρασύρει σε διαφορετικό προορισμό σήμερα και η ιστορική μας αναφορά σταματά στη δράση ενός φορέα που έγραψε ιστορία στο διάβα της δημιουργικής πορείας του.
Στη Δημοτική Φιλαρμονική καταθέτουμε σήμερα το σεβασμό μας για την πολύχρονη προσφορά της στην πόλη.
Για την ίδρυσή της θα βρείτε σπάνια, ακριβή, και αναλυτικά στοιχεία στο βιβλίο που επιμελήθηκε ο εξαίρετος ερευνητής μας φιλόλογος-θεολόγος κ. Κωστής Η. Παπαδάκις με τίτλο « Ρέθυμνο 1900-1950» αλλά και ωραίες αναφορές υπάρχουν σε αρκετά άλλα βιβλία εκλεκτών συμπολιτών.
Τμήμα του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου
Η δημοτική Φιλαρμονική ήταν ένας από τους τομείς δράσης του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου.
Με χρήματα που προσέφεραν το 1889 οι εκλεκτοί συμπολίτες Θεόδωρος Τριφύλλης ενθουσιώδης φίλος και προστάτης του συλλόγου και Μανούσος Μαυραντζάκης αγοράστηκαν τα μουσικά όργανα για τη δημιουργία φιλαρμονικής, που την αποτελούσαν φιλόμουσοι ερασιτέχνες και μη της πόλης με αρχιμουσικό τον Ιταλό Νικολίνι.
Όπως γράφει ο Γιάννης Δαλέντζας το Μάη του 1903 διορίστηκε αρχιμουσικός ο Μανόλης Γοβατζιδάκης έμπορος ψιλικών και μουσικών οργάνων.
Πολλές είναι οι λεπτομέρειες που αξίζει να αναφερθούν από το πληρέστατο στοιχείων αυτό κεφάλαιο του βιβλίου.
Αφηγήσεις των πρώτων συντελεστών
Ανατρέξαμε και στο δικό μας αρχείο και στις όποιες αναφορές έγιναν για τη Φιλαρμονική στον τοπικό τύπο.
Ανάμεσα στα τόσα δημοσιεύματα εντοπίσαμε μια ενδιαφέρουσα έρευνα της εφημερίδας «Κρητική Επιθεώρησις» που είχε γίνει το τρίτο δεκαήμερο του Οκτωβρίου 1959 και είχε αποσπάσει τα θερμά σχόλια του σπουδαίου Ρεθεμνιώτη ευπατρίδη Πολύβιου Τσάκωνα. Στην έρευνα αυτή παράγοντες και πρώτοι μαθητές της Φιλαρμονικής κατέθεταν τις αναμνήσεις τους. Από εκεί κι εμείς σταχυολογούμε χαρακτηριστικά αποσπάσματα, που έχουν εξαιρετικό ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς αναφέρουν περιστατικά από τη δράση του αρχαιοτέρου μουσικού σχήματος που εξακολουθεί ευτυχώς να παράγει έργο σημαντικό και σήμερα.
Αναφέρει λοιπόν ο Εμμ. Ν. Γοβατζιδάκης, που διατέλεσε διοικητικός διευθυντής της Φιλαρμονικής και ας μας συγχωρεθεί η παρέμβαση για να είναι πιο κατανοητή η ανάγνωση, απλουστεύοντας κατά το δυνατόν φράσεις καθαρευούσης:
Μεγάλη προθυμία
«Κατά τα τέλη του 1901, ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνης κάλεσε από τον Πειραιά τον Βασίλειο Κουτσό και του ανέθεσε τη διοργάνωση της Φιλαρμονικής.
Αμέσως ξεκίνησε το κάλεσμα για τη συγκέντρωση μαθητών και παραγγέλθηκαν μουσικά όργανα στην Ιταλία.
Μεγάλος αριθμός μαθητών ανταποκρίθηκε και άρχισε η πρακτική διδασκαλία Γενάρη του 1902, αμέσως, μόλις ήρθαν τα όργανα.
Επειδή εγώ είχα γνώσεις μουσικής (έπαιζα μαντολίνο με νότες) ο αείμνηστος πρόεδρος του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου κ. Πετυχάκης, μου ανέθεσε τη Διοικητική διεύθυνση της Φιλαρμονικής.
Την 17η Φεβρουαρίου 1902, ικανοποιώντας και τη σφοδρή επιθυμία των συμπολιτών μας η φιλαρμονική έκανε την πρώτη της δημόσια εμφάνιση στο εξοχικό κέντρο του Μάρκου Κουτσουράκη στον Κουμπέ».
Αλλά όπως διαβάζουμε παρακάτω δεν είχε δυστυχώς η πρώτη αυτή εμφάνιση τη δέουσα ανταπόκριση.
Ήταν καθώς φαίνεται πολύ προοδευτική η κίνηση αυτή για το κοινωνικό γίγνεσθαι και τα πρωτόκολλα της εποχής. Έτσι υπήρξε αντίδραση που εκδηλώθηκε με προσπάθεια απομάκρυνσης των μαθητών. Ο Γοβατζιδάκις φρόντισε να τους εμψυχώσει με «πύρινο» λόγο που κατέληγε:
«Ζήτωσαν τα μέλη του συλλόγου μας. Ζήτω ομοίως και του διδάσκαλου Βασιλείου Κουτσού που θα πρέπει όλως ιδιαιτέρως να ευχαριστήσουμε. Ας ζήσωμεν δε και ημείς, διότι και εις ημάς οφείλεται η πρόοδος».
Για τις πολύτιμες υπηρεσίες του ο Γοβατζιδάκις εξελέγη το 1903, τακτικό μέλος του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου.
Η μαρτυρία του παπα-Χρύσανθου
Στην ίδια έρευνα συμμετείχε και ο παπα-Χρύσανθος Βιτζικουνάκις που ήταν από τους πρώτους μαθητές της Φιλαρμονικής. Και είχε πει είπε με τη σειρά του σχετικά με το ρεπερτόριο:
«Εκτός από τον εθνικό Ύμνο και τον Κρητικό Ύμνο, παίζαμε βαλς και διάφορα άλλα κομμάτια, εντός δε του έτους η φιλαρμονική Ρεθύμνης εμφανίστηκε στο κοινό της πόλης ερμηνεύοντας μαρς. βαλς, καντρίλιες, λανσιέδες, πόλκα, μαζούρκα, προντεκάτρ, Ερνάνι, Τροβατόρε, Νόρμα, ντουέτο Τραβιάτα, και διάφορες όπερες, την ιστορική όπερα «Αρκάδι» Γερμανού συνθέτη.
Η Φιλαρμονική εμφανιζόταν δυο φορές την εβδομάδα Πέμπτη και Κυριακή σε διάφορα κέντρα της πόλης. Τον λόγο αποχώρησης του πρώτου Αρχιμουσικού δεν ενθυμούμαι.
Ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος προσέλαβε τον παρεπιδημούντα Αρχιμουσικό Αντώνιο Βιενέλλα διευθυντή εν Ρεθύμνη εγχόρδου ορχήστρας και μετά τον Σωτήριο Ατζού Ιταλό που έμενε στην Αθήνα.
Η Φιλαρμονική επί των ημερών του πραγματοποιούσε και εκδρομές εκτός της πόλης, όπως στις Μονές Αρκαδίου και Πρέβελη. Οι αγαθοί χωρικοί κάτοικοι των χωριών της διαδρομής που άκουγαν πρώτη φορά μουσική καταλαμβάνονταν από ενθουσιασμό και χαρά εσταυροκοπούντο και δάκρυζαν σαν αν έβλεπαν κάτι σαν όνειρο και ουρανοκατέβατο.
Ένα χαριτωμένο περιστατικό
Ο παπα-Χρύσανθος στην αφήγησή του αναφέρει κι ένα χαριτωμένο περιστατικό που συνέβη στην Ιερά Μονή Πρέβελη.
Μετά το γεύμα που συνήθως παρείχε πλουσιότατο η Μονή, ο δάσκαλος της Μουσικής ειδοποίησε να είναι όλοι έτοιμοι το απόγευμα για να παίξουν.
Και συνεχίζει ο παπα-Χρύσανθος:
«Προτού να έρθει η ώρα της εκτέλεσης του προγράμματος, όλοι οι μαθητές μπήκαν σε ένα αγκιναρόκηπο κι έφαγαν αρκετές αγκινάρες. Τόσες μάλιστα που προκάλεσαν κάτι απροσδόκητο και κωμικό.
Όταν ήρθε η ώρα για το πρόγραμμα, μαζεύτηκαν οι μοναχοί να καμαρώσουν τους μουσικούς, κι ο δάσκαλος δίνει τι σύνθημα να ξεκινήσει το εμβατήριο «Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη». Εκφωνεί «τα όργανα επί του στόματος» υψώνοντας την μπακέτα του. Με το κατέβασμα του χεριού που σημαίνει άμεση έναρξη κανένας από τους μαθητές δεν μπορεί να αποδώσει φωνή οργάνου.
«Τι πάθατε βρε παιδιά;» φώναζε ο δάσκαλος εκτός εαυτού πια μετά το φιάσκο Αλλά το «μοιραίο» είχε συμβεί.
Ο αγκιναρόκηπος είχε εκδικηθεί για τον …αποκεφαλισμό του. Με το φάγωμα των αγκιναρών έστυψαν τα χείλη των μουσικών και ήταν αδύνατο να αποδώσουν φωνή. Η εξακρίβωση του αιτίου προκάλεσε θύελλα γέλιου και η εκτέλεση ανεβλήθη για την επομένη το πρωί.
Μια πράξη ηρωισμού
Είχαμε όμως εκτός από ευτράπελα και πράξεις ηρωισμού.
Η παραμονή του δασκάλου Σωτηρίου Ατζού εξακολούθησε μέχρι την εποχή που ξέσπασε στην πόλη του Ρεθύμνου το πραξικόπημα του 1908 για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Στόχος των διαδηλωτών ήταν να κατεβάσουν την σημαία της Αυτονομίας και να ανεβάσουν την ελληνική σημαία στη διοίκηση της Χωροφυλακής. Επικεφαλής της διαδήλωσης ήταν η Φιλαρμονική με τον Αρχιμουσικό για να δίνει μεγαλύτερο ενθουσιασμό και θάρρος στους πολίτες. Αλλά δυστυχώς αυτό δεν μπόρεσε να παραβλεφτεί από τους επιχειρούντας να διασφαλίσουν την τάξη.
Αμέσως εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Ατζού και διετάχθη η διάλυση της μουσικής.
Για να αποφύγει τη σύλληψη ο Ατζού έφυγε άναυλα και μετά παρέλευση χρόνου κλήθηκε νέος μουσικοδιδάσκαλος ο Μάριο Ντιμάγιο Ιταλός που έμενε στα Χανιά. Αυτός είχε χρηματίσει πρώτο μουσικός της πρώτης μουσικής Κρήτης, που αποτελούσαν άνδρες της Χωροφυλακής και είχε οργανωθεί από Ιταλούς αρχιμουσικούς. Φημιζόταν δε ως η καλύτερη μουσική της Ελλάδος.
Ο Αρχιμουσικός Μάριος Ντεμάγιο παρέμεινε αρκετό καιρό στο Ρέθυμνο. Οργάνωσε στο διάστημα αυτό τη Φιλαρμονική του Ορφανοτροφείου με όργανα που παρεχώρησε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Ρεθύμνου.
Μετά την αναχώρηση του Ντεμάγιο ανέλαβε τη Φιλαρμονική ο Αρχιμουσικός Νομικός και μετά από αυτόν ο Γκίνος απόφοιτος της Μουσικής Σχολής Κερκύρας».
Έχει μεγάλη ιστορία η Δημοτική Φιλαρμονική εκεί που δίδαξε ένας Νίκος Μαμαγκάκης κι έκανε τις πρώτες του συνθέσεις ο Μπάμπης Πραματευτάκης.
Αυτός μάλιστα είχε και την έμπνευση να γράφει ανάλογη μουσική για κάθε ειδική εμφάνιση της μπάντας. Τα περισσότερα βέβαια από τα μουσικά αυτά κομμάτια έχουν χαθεί. Αλλά γι’ αυτό το κεφάλαιο και άλλα πολλά που αφορούν στη Φιλαρμονική μας θα κάνουμε αναφορά σε επόμενα αφιερώματά μας.
Ευα Λαδιά