Η εισήγηση του δασκάλου και πρώην Δημάρχου Ανωγείων για το Τρίτο Ολοκαύτωμα των Ανωγείων στη Ιστορική διημερίδα “Ιστορικές αναφορές από την νεότερη ιστορία των Ανωγείων” που οργανώθηκε από το Δήμο Ανωγείων στις 12 και 13 Αυγούστου 2015 στην αίθουσα “Μανώλης Κεφαλογιάννης – Τράπεζα Πειραιώς Ανωγείων”.
Κυρίες και κύριοι
Θα ήθελα να μου επιτραπεί ν’ αφιερώσω την παρούσα ομιλία μου στους συγχωριανούς μου αγωνιστές και τους συναγωνιστές τους, γυναίκες και άντρες, οι οποίοι συμμετέχοντας στους αγώνες για Πατρίδα και Λευτεριά στη διάρκεια των 50 πρώτων χρόνων του 20ου αιώνα ,χάρισαν τη ζωή τους τιμή και θυμίαμα στο βωμό του, ‘’ Υπερ Πάντων Αγώνα’’ με ιδιαίτερη έμφαση στην περίοδο 1941-1944, στην οποία τα ιερά και καθαγιασμένα χώματα της λατρεμένης πατρίδας, πατούσε και καταδυνάστευε το τέρας του γερνανοιταλικου ναζισμού και φασισμού.
– Τ’Ανώγεια και γενικότερα η παροχή του Ψηλορείτη, κατέχουν όχι μόνο το κέντρο της Κρήτης γεωγραφικά, αλλά και το χώρο στον οποίο παλλόταν και πάλλεται η καρδιά της, από τα μινωικά χρόνια και μέχρι σήμερον.
Την Κρήτη πάντα εποφθαλμιούσαν γειτονικοί λαοί και θεωρούσαν επιτυχία στο μέγιστο βαθμό, την κατάκτηση και κατοχή της, με πρώτους, την περίοδο προ τον μινωικών χρόνων να την κατέχουν οι Αιγύπτιοι και Συροφοίνικες και κατά τα τελευταία 1200 χρόνια πέρασε στην κατοχή, Αράβων, Βενετσιάνων, Τούρκων και Γερμανοιταλων σκλαβιές αιώνων , ίσως οι σκληρότερες που γνώρισε ποτέ τόπος της γης.
Αν εξαιρέσουμε τα περίπου 200 χρόνια που η Κρήτη τελούσε ημιελεύθερη υπο την κυριαρχία των ομόδοξων Βυζαντινών φεουδαρχών τα υπόλοιπα 840 χρόνια και μέχρι το 1900 τελούσε υπό τον αβάστακτο ζυγό Αράβων, Ενετών και Τούρκων.
Με τη δημιουργία του Ελληνικού κράτους και ιδιαίτερα από το 1897 αρχίζουν οι πόλεμοι για την απελευθέρωση των σκλαβωμένων Ελληνικών Πατρίδων και λιγο αργότερα, με την ηγεσία του Μεγάλου Έλληνα, Εθνάρχη Ελευθερίου Βενιζέλου, δημιουργείτε η Μεγάλη Ελλάδα των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων, μετά από αιώνες που κράτησαν ως το 1922 και τη Μικρασιατική καταστροφή, θλιβερό επίλογο σε μια σειρά λαμπρών πολεμικών και διπλωματικών θριάμβων. Και στο μεγάλο αγώνα δημιουργίας της Μεγάλης Ελλάδας, τ’ Ανώγεια και η Κρήτη γενικότερα συμμετέχουν ολόψυχα.
Πολλά Σώματα Εθελοντών φεύγουν και πολεμούν στα μέτωπα της αλύτρωτης Ηπείρου και Μακεδονίας. Χαρακτηριστική η περίπτωση των Ανωγειανών, που τρια εθελοντικά Σώματα τους υπό την ηγεσία των καπετάνιων < Εμμαν. Σκουλα, Μιχάλη Κεφαλογιάννη και Αθανασίου Σκουλά, και τα οποία περιλαμβάνουν από αμούστακα παλικάρια, όπως το δεκαπεντάχρονο Αριστείδη Καλομοίρη, ως τους εβδομηντάχρονους γέρους καπετάνιους Βασίλη Πλεύρη, Γεώργιο Μασαούτη και Γεώργιο Μανουρά ή Ζωνό, αγωνίζονταν συνεισφέροντας σημαντικά στον Εθνικό Αγώνα.
Το ίδιο, με ηρωισμό και αυταπάρνηση αγωνίζονται και τα στρατευμένα παλικάρια της Κρήτης και του Ψηλορείτη, προσφέροντας εκατοντάδες νεκρούς στο βωμό της Λευτεριάς. Η προσφορά μόνο των Ανωγείων ανέρχεται σε 78 νεκρούς ήρωες, εκ των οποίων οι 7 ήσαν αξιωματικοί, οι 10 υπαξιωματικοί και οι 61 οπλίτες.
Πρίν ακόμη σβήσει ο απόηχος των σκληρών και αιματηρών πολέμων που για την Ελλάδα κράτησαν ολόκληρο το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα και μόλις η ρημαγμένη χώρα άρχισε να βάζει τις βάσεις για μια ειρηνική περίοδο προόδου, και ευημερίας υπό την καθοδήγηση του δημιουργού της Νέας Μεγάλης Ελλάδας, Εθνάρχη, Ελευθερίου Βενιζέλου, νέα δεινά άρχισαν να επισωρεύονται, και τα τύμπανα ενός νέου καταστρεπτικού, παγκόσμιου, πολέμου, άρχισαν να ηχούν στα τέλη της δεκαετίας του 1930.Στον πόλεμο αυτό σύρεται και η Ελλάδα, που παρά τις χαίνουσες ακόμη πληγές και το ρημαγμένο ανθρώπινο δυναμικό της, μπαίνει στην πρωτοπορεία του αγώνα για τη σωτηρία και ελευθερία, τη δική της, και του κόσμου ολόκληρου .Και φτάνουν οι δύσκολες ημέρες του 1940 και πάλι τα απροσκύνητα νιάτα της Κρήτης δίνουν το παρόν μαχόμενα στα αλβανικά βουνά και τα οχυρά της Μακεδονίας και μεγάλος αριθμός όσων θυσίασαν ζωή και αρτιμέλεια στον ‘’Υπέρ Πάντων Αγώνα’’
Μόνο από τ’ Ανώγεια η προσφορά θυσίας ανήλθε σε 22 νεκρούς, και ξαφνικά αρχίζει να σκοτεινιάζει ο ουρανός της Κρήτης από τα αεροπλάνα και τα στίφη των ουρανοκατέβατων Ναζί επιδρομέων. Η Κρήτη ανατραντάζεται και σύσσωμος ο λαός της, πλην των στρατευμένων παιδιών της, που βρίσκονται το Μάη τούτο το φοβερό του 1941 εγκλωβισμένα στην άλλη Ελλάδα, λόγω της κατάρρευσης του μετώπου κατά των Γερμανοιταλων, υπακούοντας στην εσώψυχη φωνή του καθήκοντος, που πάντα φώλιαζε και φωλιάζει στην ψυχή τους, αρπάζει τα όπλα του τα ιερά, παλιά μα τιμημένα και σπεύδει ν’ αντιμετωπίσει τον εχθρό της Μάνας Πατρίδας, ο οποίος τόσο απρόκλητα επιβουλεύεται τη ζωή, την τιμή και τη λευτεριά τους.
Συγκεντρώνονται στο Πατζιμά, χώρο πτώσης των αλεξιπτωτιστών, ορεσίβιοι και πεδινοί Μυλοποταμίτες και υποδέχονται με οργή και αγανάκτηση τον επιδρομέα, προξενώντας του μεγάλες απώλειες μα κι από τη μεριά τους το τίμημα είναι μεγάλο. Πενήντα ένα αθάνατα παλικάρια αφήνουν την τελευταία τους πνοή στα λιόφυτα και τις αγριάδες του Κάτω Μυλοποτάμου , ποτίζοντας με το αίμα τους την πάντα αδούλωτη γη των προγόνων τους.
Τιμή και καύχημα για τους μεταγενέστερους, τα ονόματά τους, τα οποία σήμερα κοσμούν το λαμπρό μνημείο, που στήθηκε προς τιμή τους στο χώρο που καθαγίασαν με τη θυσία τους, το θρυλικό Πατζιμά κι ανάμεσά τους και πέντε Ανωγειανοί οι :1)Καλλέργης Βασίλειος 2) Μανουράς Εμμανουήλ 3)Παπαδιός Γεώργιος 4)Πατάρης Δημήτριος και 5) Σκουλάς Γεώργιος ( Τσαβελάκης).
Όμως, τον ωραίο αγώνα τους οι ορεσίβιοι του Ψηλορείτη δίνουν και στο άλλο επίσης μεγάλο θέατρο των μαχών, στο Ηράκλειο και το πεδινό Μαλεβίζι και μεγάλος αριθμός των νεκρών ηρώων, υπερασπιστών της Κρητικής λευτεριάς. Ανάμεσα τους συγκαταλέγονται και οι 11 Ανωγειανοί, που έπεσαν στου Αγάκο το Μετόχι και έξω από τα τείχη του Ηρακλείου και είναι οι ακόλουθοι: 1) Κεφαλογιάννης Βασίλειος 2) Κεφαλογιάννης Χαρ. 3) Καβλέντης Νικόλαος, 4) Μαγούλιος Κωνσταντίνος 5) Μανουράς Ιωάννης (Σμαίλης) 6) Ξημέρης Ιωάννης 7)Πλεύρης Γεώργιος 8) Σπαχής Ιωάννης 9) Φασουλάς Ιωάννης 10) Ξυλούρης Ιωάννης Γκεγκρέζος) 11) Καλλέργης Γεώργιος.
Και ο αγώνας ο ιερός για τη λευτεριά της Κρήτης συνεχίζεται άμεσα μετά την κατάληψη της από τους Γερμανούς. Ο Ψηλορείτης σε όλη την έκταση του γεμίζει από ένοπλους αγωνιστές της λευτεριάς. Κάθε πλαγιά και κορυφή του ιερού βουνού γίνεται χώρος λευτεριάς και αντάρτικο λημέρι. Άξιοι πατριώτες και ηγήτορες όπως, ο Στεφανογιάννης, ο Σατανάς, ο Μπαντουβάς, ο Πετρακογιώργης, ο Χριστομιχάλης, ο Ποδιάς και άλλοι, συγκροτούν τις αντάρτικές ομάδες τους και συνεργαζόμενοι με τους συμμάχους Άγγλους και Ρώσους, δίνουν τον ιερό για την λευτεριά αγώνα. Μεγάλη και βροντερή η προσφορά τους στο διάστημα της τετραετούς Γερμονοιταλικής κατοχής, αλλά και πολλές οι θυσίες που πρόσφεραν στον βωμό της λευτεριάς.
Οι Γερμανοί γνωρίζοντας ότι ο Ψηλορείτης είναι φωλιά αδούλωτων επαναστατών και φοβερών μαχητών, που βάζουν τροχοπέδη στη στιγνή, αιματοβαμμένη και ολέθρια πορεία τους, τον κάνουν απαγορευμένη ζώνη από το υψόμετρο των 1000 μέτρων και πάνω και όσοι συλλαμβάνονται μέσα σε αυτή εκτελούνται αμέσως ή εξαφανίζονται, χωρίς ποτέ κανείς να μάθει τι απέγιναν, που τους εκτέλεσαν και οι τάφοι τους παραμένουν άγνωστοι.
Μεγάλος αριθμός των φονευθέντων από τους Γερμανούς και τους συνεργαζόμενους μ’ αυτούς κεσταμπίτες κι αμέτρητοι οι τόποι όπως ο Μαυριάς, ο Κάμπος της Νίδας, το Κορίτσι, ο Γουρνόλακκος, ο Πετριάς, ο Ποταμός του Μάκρη, τα Σίσαρχα, το Γωνιανό Φαράγγι, τα Τυλισσανά Αλώνια, το Κερατίδι κι αλλού, όπου πραγματοποιήθηκαν ομαδικές ή ατομικές εκτελέσεις.
Οι Γερμανοί, αντιλαμβανόμενοι, ότι τα σκληρά μέτρα που λάμβαναν κατά τα δύο πρώτα χρόνια κατοχής της Κρήτης, ουδέν απέδωσαν και απεναντίας το αντιστασιακό κίνημα ολοένα γιγαντωνόταν, παίρνουν την απόφαση να κτυπήσουν κατευθείαν το κέντρο και την ψυχή του απελευθερωτικού αγώνα των Κρητικών, την περιοχή του Ψηλορείτη, όπου ήξεραν ότι ήδρευε το σύνολο σχεδόν των αντάρτικων ομάδων. Θέλουν να τις εξουδετερώσουν, εξασφαλίζοντας συγχρόνως και τη δική τους ασφάλεια και προστασία, σε περίπτωση συγκέντρωσης και αποχώρησης τους από την Κρήτη, πράγμα που άρχισαν να προδικάζουν οι εξελίξεις και οι αποτυχίες που είχε ο Γερμανοιταλικός Άξονας σε όλα τα μεγάλα μέτωπα του πολέμου.
Και πράγματι κατά τη διάρκεια του 1943 άρχισε να διαφαίνεται ξεκάθαρα ότι η πλάστιγγα της νίκης έχει πλέον γείρει προς τη μεριά των Συμμάχων και η αντίστροφη μέτρηση για τους θριάμβους του Γ Ράιχ έχει αρχίσει. Οι Γερμανοί έχουν καταλάβει ότι ο πόλεμος χάθηκε για αυτούς και αγωνίζονται με νύχια και με δόντια για τη σωτηρία και την υποχώρηση τους.
Στην Κρήτη ο αγώνας της Αντίστασης γιγαντώνεται και ο Ψηλορείτης εξακολουθεί να παραμένει το κέντρο του αντάρτικου αγώνα. Στρατηγικό σχέδιο των Γερμανών είναι η υποχώρηση και συγκέντρωση τους στα Χανιά, από όλη την Κρήτη. Όμως, η γνώση για την αύξηση της δύναμης των ενόπλων αντάρτικών σωμάτων του Ψηλορείτη και τα στενά περάσματα διέλευσης κατά την υποχώρηση, ιδιαίτερα των πολυπληθών τμημάτων του Ηρακλείου, μέσω Μυλοποτάμου και Αμαρίου, αυξάνουν το φόβο και την αγωνία τους.
Άμεσα βάζουν σε ενέργεια σχέδιο με στόχο τη διάλυση των αντάρτικων σωμάτων του Ψηλορείτη και την κατατρομοκράτηση των ορεινών πληθυσμών του. Επιχειρούν επιδρομές στα ορεινά του Ψηλορείτη με αφετηρίες το Ηράκλειο, τον Κρουσώνα, το Γαράζο, το Γενί Γκαβέ, και το Τυμπάκι. Στις επιδρομές συμμετέχει και ένας σημαντικός αριθμός βδελυρών υποκειμένων, τα οποία ο λαός ονόμασε δωσίλογους και κεσταμπίτες.
Πρώτες επιδρομές πραγματοποιούνται από τις δυνάμεις Τυμπακίου οι οποίες κτενίζουν τη νότια πλευρά του Ψηλορείτη και φθάνουν ως την περιοχή του Κάμπου της Νίδας. Λεηλατούν, αρπάζουν κοπάδια και άλλα κτηνοτροφικά προϊόντα. Στη Νίδα συλλαμβάνουν αρκετούς βοσκούς, εκ των οποίων τελικά έξι Ανωγειανοί οι : Ιωάννης Μανουράς, Γεώργιος Σμπώκος, Θεόδωρος Σμπώκος, Μιχαήλ Κουνάλης, Βασίλειος Κουνάλης, και Κων/νος Σταυρακάκης οδηγούνται όμηροι στα Χανιά και επιβιβάζονται σε πλοίο με προορισμό τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Το πλοίο βυθίζεται από αγγλικά αεροπλάνα έξω από τη Σούδα και όσοι βρίσκονται σ’ αυτό σκοτώθηκαν ή πνίγηκαν, πλην ολίγων Ιταλών που γνώριζαν κολύμπι και διεσώθησαν.
Στόχος των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη νότια πλευρά του Ψηλορείτη ήταν να εξαναγκάσουν τους αντάρτες να κινηθούν προς τη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη, όπου πίστευαν ότι οι δυνάμεις τους θα μπορούσαν να τους εγκλωβίσουν και εξουδετερώσουν.
Σχεδόν ταυτόχρονα μεγάλες δυνάμεις των Γερμανών κινούνται από Ηράκλειο και μέσω Κρουσώνα, Γωνιών, Σεισάρχων, και Ανωγείων κτενίζουν κυριολεκτικά την βορειοανατολική πλευρά του Ψηλορείτη και όσους συλλαμβάνουν στην καθορισθείσα απ’ αυτούς απαγορευμένη ζώνη τους εκτελούν αμέσως. Στη θέση Μαυριάς, παρά τη Ζώμυθο συλλαμβάνονται οι: Βενιζέλος Νύχταρης από τα Λιβάδια, Χαράλαμπος Τουπής και Βασίλειος Ξυλούρης από τ’ Ανώγεια, ο τελευταίος παιδί 12 ετών και εκτελούνται επί τόπου. Στη θέση Ασφενταμιάς συλλαμβάνεται ο Μιχαήλ Βρέντζος, ο οποίος οδηγείται στη Νίδα και εκεί εκτελείται, κατά τρόπο απάνθρωπο από τον κεσταμπίτη Μαγιάση, τον οποίο μετά την απελευθέρωση έσφαξε μέσα στην αίθουσα του δικαστηρίου στο Ηράκλειο, όπου δικαζόταν ο Γεώργιος Βρέντζος ή Τηγανίτης, αδελφός του Μιχάλη.
Ακολουθεί η δράση ισχυρού γερμανικού αποσπάσματος το οποίο ξεκινά από το Αρκάδι και χτενίζει το Αβδελλιανό , Αγιομαμήτικο, Καλυβιανό και Λιβαδιώτικο αόρι. Στην πορεία του συλλαμβάνουν 12 βοσκούς και 2 παιδιά. Φθάνουν και διανυκτερεύουν στη θέση «Βίκια Λαγκός». Το πρωί της επόμενης, 3-9-1943, κατεβαίνουν οδηγώντας τους συλληφθέντες στο Γουρνόλακκο, στα όριο Ζωνιανού και Λιβαδιώτικου αοριού κι αφού έδιωξαν τα δύο παιδιά ετοιμάζονται να εκτελέσουν τους υπόλοιπους. Όμως τα 12 υπέροχα παλικάρια δε δέχονται τον παθητικό θάνατο και αστραπιαία διασκορπίζονται και τρέχουν προς όλες τις κατευθύνσεις, έχοντας λιγοστές ελπίδες να διασωθούν, γιατί οι ακροβολισμένοι Γερμανοί τους γαζώνουν με τα πυρά τους και μόνο ένας ο Ελευθέριος Σαρρής από τον Άγιο Μάμα, καταφέρνει να διαφύγει και να διασωθεί τραυματισμένος στο χέρι. Δεν μπόρεσε όμως να διασωθεί από την φοβερή όψη του θανάτου που αντίκρισε και λίγο αργότερα πεθαίνει τρόφιμος σε ψυχιατρείο.
Όμως, μεταξύ των έντεκα που έπεσαν στο Γουρνόλακκο, ένας ζει και αναπνέει. Είναι ο δεκαεξάχρονος τότε Ιωάννης Νικηφόρος από την Κάλυβο. Το τραύμα του στο κεφάλι ήταν τόσο συντριπτικό, ώστε οι Γερμανοί εθεώρησαν περιττό να του δώσουν τη χαριστική βολή, σηκώθηκε νομίζοντας ότι μπορούσε να φύγει από τον τόπο της φρίκης, αλλά σωριάστηκε αναίσθητος στη ρίζα ενός αφουφούλακα, όπου αργότερα ο πατέρας του και διάφοροι Ζωνιανοί και Λιβαδιώτες που έφθασαν στο Γουρνόλακκο, τον παρέλαβαν και τον μετέφεραν στα Λιβάδια και από κεί στ’ Ανώγεια , στα Σείσαρχα, στο Γενί Γκαβέ και στο Ηράκλειο και ο Γιάννης Νικηφόρος επέζησε και εξακολούθησε μέχρι πριν από λίγους μήνες να χαίρεται τη ζωή, μεγάλο δώρο της μοίρας του, αλλά και της πίστης και ψυχικού και του σωματικού του σθένους.
Και δυστυχώς το δράμα του Γουρνόλακκου δεν είχε ολοκληρωθεί. Συγγενείς και φίλοι των εκτελεσθέντων, συνοδευόμενοι από τον παπά Βαρδιάμπαση των Λιβαδίων ξεκινούν και φθάνουν, συνολικά 25 άτομα στο Γουρνόλακο, για να αποδώσουν τις τελευταίες τιμές στους ήρωες νεκρούς, να τους πετρώσουν για ν’ αποφευκτεί η σύληση τους, από τα όρνια και τους σκύλους.
Βάζουν τρεις σκοπούς και οι υπόλοιποι επιδίδονται στα σχετικά με την ταφή και το πέτρωμα των νεκρών. Όμως η μοίρα άρχισε να παίζει και πάλι το σκληρό της παιχνίδι. Γερμανικό απόσπασμα, προερχόμενο από το Γαράζο φτάνει στα Ζωνιανά με κατεύθυνση προς τον Ψηλορείτη. Στο διάστημα παραμονής του αποσπάσματος στα Ζωνιανά φεύγει η Ζωνιανή Πελαγία Παρασύρη προς το αόρι κι όπως ανεβαίνει σκορπίζει προς όλες τις κατευθύνσεις το σύνθημα «Οι τράγοι ανεβαίνουν στ’ αόρι». Πολλοί βοσκοί σπεύδουν να εξαφανιστούν και οι τρεις σκοποί του Γουρνόλακκου μεταβιβάζουν το μήνυμα σ’ όσους ασχολούνται με την ταφή των νεκρών και σπεύδουν να εξαφανιστούν.
Μερικοί ετοιμάζονται ν’ αφήσουν την ταφή και να φύγουν, αλλά ένας από τους 22, επονομαζόμενος Πρεζάνης, τους καθησυχάζει και τους επιδεικνύει σημείωμα γραμμένο στα γερμανικά, διαβεβαιώνοντας τους ότι, όπως του ο φρούραρχος Γενί-Γκαβέ Σήφης (λοχίας Ολεγχάουερ), με τον οποίο είχε φιλικές σχέσεις, έγραφε ότι μπορούσε να κυκλοφορεί αυτός και η παρέα του παντού ελεύθερα. Ο Πρεζάνης φαίνεται ότι ήταν πειστικός και όλοι παρέμειναν και συνέχισαν το έργο τους.
Σε λίγο κατέφθασε το γερμανικό απόσπασμα και περικύκλωσε το Γουρνόλακκο, συγκεντρώνοντας στο πιο βαθύ σημείο τους 22 και τους εκτέλεσε. Λέγεται ότι ο λοχίας Ολεγχάουερ ή Σήφης, ο οποίος είχε χορηγήσει το σημείωμα στον Πρεζάνη, ομολόγησε αργότερα, ότι στο σημείωμα έγραφε να εκτελεστεί αμέσως όπου συλληφθεί αυτός που το κρατάει και η παρέα του.
Έτσι ολοκληρώθηκε το δράμα της Μεγάλης Θυσίας των 32 ηρώων πατριωτών στο Γουρνόλακκο και σήμερα τα ονόματα τους είναι χαραγμένα σε λαμπρό μνημείο που στήθηκε στο χώρο της εκτέλεσης. Όμως το δράμα και η μεγάλη προσφορά θυσιών δεν τελείωσαν εδώ στο Γουρνόλακκο.
Οι Γερμανοί απέτυχαν να θίξουν, ούτε στο ελάχιστο, τους αντάρτες το 1943και η προσπάθεια τους συνεχίστηκε το 1944. Από το χειμώνα κι ενώ ο Ψηλορείτης ήταν σκεπασμένος χιόνι, επιχειρουν κλοιό στ’ Ανώγεια τη 13η Φεβρουαρίου 1944, πιστεύοντας ότι οι αντάρτες βρισκόταν μέσα σ’ αυτά. Με τον κλοιό καταφέρνουν να συλλάβουν τον αρχηγό της Αντίστασης Ιωάννη Στεφ. Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη τον οποίο και εκτελούν. Φεύγοντας από τ΄ Ανώγεια συλλαμβάνουν και παίρνουν μαζί τους, τους ακόλουθους Ανωγειανούς: Σμπώκο Κων/νο, Δραμουντάνη Γεώργιο, Κονιό Ιωάννη, Κοκοσάλη Ανδρέα, Κοκοσάλη Εμμανουήλ, Μανουρά Νικολαο, Μανουρά Βασίλειο, Σαλούστρο Ανδρέα, Σαλούστρο Αλκιβιάδη, Αεράκη Ανδρέα και Σταυρακάκη Ιωάννη. Τα ίχνη των αναφερθέντων Ανωγειανών εχάθησαν. Λέγεται ότι εκτελέστηκαν στην περιοχή του Ηρακλείου.
Ακολουθούν κατά το 1944 αρκετές επιδρομές των Γερμανών προς την ορεινή περιοχή. Σε μια από τις εξορμήσεις από τη μεριά του Κρουσώνα, αιφνιδιάζουν ομάδα ανταρτών του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και σκοτώνουν 5 απ’ αυτούς: Μαυράκη, Μυσιρλή, Καλέμπουμπα, Φιλιππάκη Νικόλαο και Καλυβιανάκη Μιχάλη. Σε άλλη εξόρμηση το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου, πάλι από τον Κρουσώνα, ισχυρό γερμανικό απόσπασμα προχωρεί και φθάνει στην περιοχή Μύθιας, όπου συγκρούεται με την Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγειανών «Ο ΨΗΛΟΡΕΙΤΗΣ», και τρέπονται σε φυγή, εγκαταλείποντας στη θέση Κορίτσι μεγάλο μέρος του εξοπλισμού του και όλα όσα είχαν λεηλατήσει από τα μιτάτα κατά την πορεία τους.
Απογοητευμένοι οι Γερμανοί στην προσπάθεια τους να εξουδετερώσουν τη Αντίσταση του Ψηλορείτη, η οποία άρχισε να γίνεται γι’ αυτους, ακόμα περισσότερο επικίνδυνη, ιδιαίτερα μετά την απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, το σαμποταζ της Δαμάστας και τη μάχη στο Σφακάκι, επιδίδονται σε ένα όργιο καταστροφών κράτησης των κατοίκων του Ψηλορείτη και με την απειλή ότι, για κάθε νεκρό Γερμανό στρατιώτη θα εκτελούνται 50 όμηροι.
Την 13η Αυγούστου 1944 ο Γερμανός Φρούραρχος Κρήτης Χ. Μίλλερ εκδίδει την ακόλουθη διαταγή ισοπέδωσης των Ανωγείων:
«Επειδή η πόλις των Ανωγείων είναι κέντρον της αγγλικής κατασκοπιας εν Κρήτη και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το φόνο του λοχία φρούραρχου Γενί-Γκαβέ και της υπ’ αυτόν φρουράς και επειδή οι Ανωγειανοί εξετέλεσαν το σαμποταζ της Δαμάστας, επειδή εις Ανώγεια ευρίσκουν άσυλον και προστασίαν οι αντάρται των διαφόρων ομάδων αντιστάσεως και επειδή εκ των Ανωγείων διήλθον και οι απαγωγείς με τον στρατηγό Φόν Κράιπε, χρησιμοποιήσαντες ως σταθμόν διακόμιδής τα Ανώγεια, διατάσσομεν την ΙΣΟΠΕΔΩΣΗ τούτων και την εκτέλεση παντός άρρενος Ανωγειανού, όστις ήθελεν ευρεθεί εντός του χωριού και πέριξ αυτού εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου.
Χανιά 13-8-1944
Ο Στρατηγός Διοικητής
Φρουρίου Κρήτης
Χ. ΜΙΛΛΕΡ»
Η εκτέλεση της διαταγής του Μίλλερ ήταν άμεση και στις 13 Αυγούστου 1944 άρχισε το κάψιμο και η ισοπέδωση των Ανωγείων, που κράτησε μέχρι τις 5 του Σετέμπρη.
Σημαντικός όγκος γερμανικού στρατού σενεπικουρούμενος από ένα ικανό αριθμό δοσίλογων-κεσταμπιτών καίνε τα πάντα και στη συνέχεια γκρεμίζουν τους εναπομείναντας τοίχους, αφού πρώτα λεηλατούν και αρπάζουν όσα πολύτιμα αγαθά υπήρχαν στο πλούσιο κεφαλοχώρι και υπήρχαν πολλά, τα οποία μεταφέρουν στα Σείσαρχα και από κει σε διάφορα γερμανικά κέντρα και σπίτια δοσίλογων.
Το μίσος και η βαρβαρότητα κατά τη διάρκεια των 22 ημερών ολοκαυτώματος των Ανωγείων ξεπερνά κάθε όριο λογικής και φαντασίας. Αρκετοί γέροντες και γυναίκες που έμειναν κρυπτόμενοι στο χωριό και άρρωστα παιδιά που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν, καίγονται ή καταπλακώνονται από τα ερείπια και οποιοσδήποτε κινούμενος στόχος τίθεται στο στόχαστρο των Γερμανοκεσταμπιτών. Δύο παιδιά και είκοσι πέντε άντρες και γυναίκες εκτελούνται η καταπλακώνονται από τα χαλάσματα και είναι οι ακόλουθοι:
1) Αεράκης Νικόλαος
2) Βρέντζος Εμμανουήλ
3) Βουιδάσκης Βασίλειος
4) Βλατά Ελένη
5) Κοκοσάλη Αμαλία
6) Κουβίδης Μιχαήλ
7) Καβλέντη Αγάπη
8) Καλλέργη Αικατερίνη
9) Καραίσκου Ειρήνη
10) Ξυλούρης Στέφανος (παιδί 8 ετών)
11) Ξυλούρης Κων/νος
12) Ξυλούρης Ιωάννης
13) Πατραμάνη Ελένη
14) Πετροκόπος Κων/νος
15) Πασπαράκη Ευαγγελία
16) Σκουλάς Εμμανουήλ
17) Σκουλά Όλγα
18) Σκουλά Ανδρονίκη
19) Σαλούστρου Αικατερίνη
20) Σαλούστρου Ειρήνη
21) Σαλούστρος Εμμανουήλ
22) Σπαχή Αφροδίτη
23) Χαχλιούτης Κων/νος (παιδί 14 ετών)
24) Σπιθούρης Γεώργιος
25) Παπαδιός Εμμανουήλ
26) Κουτάντος Σωκράτης
27) Κουταντος Ιωάννης
Από τα εκτελεστικά αποσπάσματα σώζονται δια της φυγής, τρεις Ανωγειανοί οι : Μιχάλης Ρούλιος, Στέφανος Χαιρέτης και Ιωάννης Σουλτάτος ή Αλισαβογιάννης.
Χαρακτηριστικό της τόλμης και της στωικότητας που οι Ανωγειανοί αντιμετώπιζαν το θάνατο, στις δύσκολες εκείνες ώρες της καταστροφής και του ολέθρου, είναι και το ακόλουθο περιστατικό: «Ο Αριστείδης Πασπαράκης ή Αλμπάτης, υπερήλικας κατά την περίοδο καταστροφής των Ανωγείων, διέμενε μόνος σε ένα μικρό σπιτάκι που είχε κτίσει σε αγρόκτημα του στο Μέσα Πλατάνι, κάτω από τα Σίσσαρχα. Μια μέρα τον επισκέφθηκε ο περιπλανώμενος, όπως και οι υπόλοιποι Ανωγειανοί, επίσης γέροντας Μιχάλης Παπαδιός η Τζιομιχάλης. Την ώρα που οι δύο γέροντες καθόταν στο σπιτάκι κατέφθασε ένας Γερμανός από τα Σίσαρχα και οργισμένος τους διέταξε να σηκωθούν για να τους εκτελέσει, να τους κάνει «καπούτ» όπως τους είπε. Και ο Αλμπάτης απευθυνόμενος στο Τζιομιχάλη.
- Σήκω, μουρέ, στάσου ανατολικά και κάμε το σταυρό σου. Μια φορά, μουρέ,
θα ποθάνουμε, ας ποθάνουμε σήμερο!!
Ο Γερμανός τους έβγαλε στον οψιγιά, πάνω από το σπιτάκι κι εκεί έχοντας γυρισμένη την πλάτη προς τον εκτελεστή, περίμεναν τη βολή.
Οι στιγμές περνούσαν βασανιστικές χωρίς ο Γερμανός να πραγματοποιεί την απειλή του.
Κάποια στιγμή ο Αλμπάτης γύρισε και είδε το Γερμανό να έχει κατεβασμένο το όπλο και τον άκουσε να του λέει:
-Νιξ παππού, καπούτ σήμερο. Αύριο καπούτ!
Κι ο Αλμπάτης
-Έπαε θαν είμαι γω και αύριο μονό να ‘ρθέις.
Την επάυριο οι δύο γέροντες πήγαν στις συκιές που ήταν απέναντι στο σπιτάκι να βρούν κανένα σύκο να το φάνε και να ξεπεινάσουν και αφού βοσκήθηκαν ο Αλμπάτης λέει στο Τζιομιχάλη:
-Αιντε, μουρέ, Μιχάλη να πάμε στο σπιτάκι γιατί μπορεί να ρθεί κείοσες, εννοώντας το Γερμανό. Άμεσα όμως πήρε την απάντηση.
Για γροίκα είντα λέει! Εγώ δε πάω!
Αργότερα ο Αλμπάτης διηγούμενος το περιστατικό στους Σαρχιανούς τους είπε ότι γύρισε στο σπιτάκι και :
-Έκεια τονε περίμενα πολλή ώρα, μα δεν εγύρισε ο κερατάς .
Οι Γερμανοί ανερχόμενοι από διάφορα σημεία για να πραγματοποιήσουν το ολοκαύτωμα των Ανωγείων συνέλαβαν 31 άντρες από διάφορα χωριά το Μαλεβυζίου και Μυλοποτάμου και Ανωγειανούς, τους μετέφεραν στα Σείσαρχα κι από κεί καθημερινά τους χρησιμοπιούσαν ως αγωγιάτες για να μεταφέρουν τα πάσης φύσεως υλικά αγαθά, που άρπαξαν από το χωριό πριν γκρεμίσουν και κάψουν τα σπίτια του.
Στις 22 Αυγούστου θεωρώντας ότι δε χρειαζόνταν άλλο τους αγωγιάτες, πήραν την απόφαση να τους εκτελέσουν. Από την εκκλησία της Αγίας Παρασκευή Σεισάρχων όπου οι αγωγιάτες διέμεναν, υπό φρούρηση, παρελαμβαναν ένα-ένα και οδηγώντας τον στο ρυάκι, 150 περίπου μέτρα νοτιοανατολικά των Σεισάρχων, τους έστηναν στην άκρη μικρού γκρεμού και τους εκτελούσαν. Ευνόητο ότι, ο 31ος πρέπει να θεωρηθεί ότι εκτελέστηκε 31 φορές.
Τι βαρβαρότητα!!
α ονόματα των εκτελεσθέντων είναι χαραγμένα σε απλό και ωραίο μνημείο στην πλατεία των Σεισάρχων , στην κορυφή του οποίου είναι γραμμένη η μαντινάδα του Βασίλη Καλομοίρη, γιού εκτελεσθέντα, η οποία μας λέει:
«Στη θύελλα του φασισμού
Που τη φωθιά σκορπίζει,
Μόνο με αίμα το δεντρό
Της λεφτεριάς ανθίζει!»
Ανάμεσα στους εκτελεσθέντες και 7 Ανωγειανοί οι ακόλουθοι:1)Πατραμάνης Εμμανουήλ, 2)Καλομοίρης Γεώργιος, 3)Καλομοίρης Κων/νος, 4) Μανουράς Ευγένιος, 5) Κοκοσάλης Νικόλαος, 6)Καραμπίνης Χαράλαμπος και 7) Σκουλάς Κων/νος.
Μια μέρα πριν την εκτέλεση των πατριωτών στα Σείσαρχα στις 21-8-1944, οι Γερμανοί πραγματοποιούν κλοιό στο Καμαράκι Μαλεβυζίου και συλλαμβάνουν μέσα σ’ αυτό και στην ευρύτερη περιοχή του 24 άνδρες, τους οποίους οδηγούν στον ανατολικό πόρο του φαραγγιού των Γωνιών όπου τους εκτελούν πλην του Ιωάννη Σουλτάτου, ο οποίος κατάφερε να διαφύγει και να σωθεί κατά την ώρα της εκτέλεσης. Μέσα στους 23 εκτελεσθέντες συμπεριλαμβάνονται και τρεις Ανωγειανοί οι :1) Μαυρόκωστας Βασίλειος 2) Παπαδιός Ιωάννης και 3)Σουλτάτος Μιχαήλ.
Την ίδια περίοδο, άλλο γερμανικό απόσπασμα ερευνώντας το Ζωνιανό αόρι συλλαμβάνει 4 Ζωνιανούς τους : 1) Κων/νο Παρασύρη ή Κάτσουνα 2) Κάββαλο Γεώργιο 3) Κλίνη Μιχαήλ 4) Κλίνη Ιωάννη τους οποίους οδηγεί στη θέση Ρουσαλίμνη και από κει στην πορεία τους προς τ΄ Ανώγεια, σταματά λίγο πιο πάνω από αυτά και τους εκτελεί στη θέση «Πετριάς» και ακόμη 3 Παπαδιούδες Ανωγειανοι: Παπαδιός Στυλιανός, Παπαδιός Εμμανουήλ και Παπαδιός Νικόλαος ευρισκόμενοι στο Στρούμπουλα και μη αντέχοντας τη πείνα, κατεβαίνουν στην Τύλισσο για να βρούν κάτι να φάνε, συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς στη θέση «Αλώνια» και εκτελούνται επί τόπου.
Πάράλληλα με το ολοκαύτωμα των Ανωγείων πραγματοποιείται και το ολοκαύτωμα της Δαμάστας. Τριάντα νέοι Δαμαστιανοί εκτελούνται στη θέση «Κερατίδι» και τρεις ακόμη 2 γυναίκες και 1 άντρας χάνουν της ζωή τους κατά την περίοδο του σαμποτάζ και της καταστροφής της Δαμάστας.
Όμως οι βάρβαρες και δολοφονικές επιχειρήσεις των Γερμανών κατά τη διάρκεια του 1944, δεν περιορίζονται μόνο στη βόρεια πλευρά του Ψηλορείτη, ορεινό Μυλοπόταμο και Μαλεβύζι, επεκτείνονται και σε περιοχές του ανατολικά και νότια. Το Μάη του 1944 καίνε το χωριό του Πετρακογιώργη Μαγαρικάρι και τον Αύγουστο πραγματοποιούν εκτελέσεις πατριωτών στον Κρουσώνα, τα Σκούρβουλα, το Μαγαρικάρι, τις Καμάρες, το Πετροκεφάλι και τη Γέργερη και η δράση τους κατά τον ίδιο μήνα επεκτείνεται σε Αμάρι και Άγιο Βασίλη. Πολλά χωριά καίγονται και 179 πατριώτες και πατριώτισσες εκτελούνται: στο Άνω Μέρος 38, στις Βρύσσες 29, στο Καρδάκι 19, στο Γερακάρι 43, στην Κρύα Βρύση 35 και στα Σαχτούρια 15.
Τιμή, Δόξα και αιώνια ευγνωμοσύνη στις άγιες και ιερές μορφές των αμέτρητων επώνυμων και ανώνυμων ηρώων, που πρόσφεραν τη ζωή τους, στο πέρασμα των αιώνων για την Πατρίδα και τη Λευτεριά και ανάμεσα τους και οι 272 επώνυμοι Ανωγειανοί Ήρωες, που πότισαν με το αίμα τους τα ιερά χώματα του Ψηλορείτη και της Ελληνικής Πατρίδας, εκ των οποίων οι μισοί και περισσότεροι, 146 είναι η προσφορά της περιόδου 1940-1944.
Ανώγεια 12-8-2015
Γ. Σπώκος