Το “Ιδαίον Άντρον” και άλλοι προπολεμικοί κινηματογράφοι στο Ρέθυμνο

Του Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου

papioan66@gmail.com

Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα δεν υπήρχε στο Ρέθυμνο αίθουσα ικανή να φιλοξενήσει θεατρικές, μουσικές και άλλες εκδηλώσεις, παρά το γεγονός ότι υπήρχε αξιόλογη θεατρική κίνηση κατά την τελευταία εικοσαετία του αιώνα αυτού1. Οι θεατρικές παραστάσεις και οι λοιπές παρεμφερείς εκδηλώσεις δίδονταν σε διάφορες αίθουσες, που βασικά είχαν άλλη χρήση.

Με την ανατολή του 20ου αιώνα, υπό το καθεστώς της Κρητικής Αυτονομίας, δημιουργείται αμέσως στην Κρήτη η ανάγκη ύπαρξης αιθουσών για την ψυχαγωγία των χιλιάδων ανδρών των ξένων εγγυητριών Δυνάμεων. Η ίδια ανάγκη εμφανίζεται και στο Ρέθυμνο, όπου μέχρι το 1909 παραμένουν στην πόλη τα Ρωσικά στρατεύματα, που αναζητούν τρόπους ψυχαγωγίας μέσα στα στενά όρια της μικρής πόλης του Ρεθύμνου.

Ο Χαράλαμπος Κων. Σπανδάγος (Τη φωτογραφία μου παραχώρησε ο Γ.Π. Εκκεκάκης, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά).

Ο Χαρ. Σπανδάγος και το “Ιδαίον Αντρον”2

Ο πρώτος σε ολόκληρη την Κρήτη που αντιλήφθηκε αυτή την ανάγκη, ήταν ο δαιμόνιος Ρεθεμνιώτης επιχειρηματίας Χαράλαμπος Σπανδάγος (Ρέθυμνο 1861 – Αθήνα 1933). Ο πατέρας του Κωνσταντίνος τον έστειλε στην Αθήνα να σπουδάσει νομικά, όμως ο Χαράλαμπος έχοντας άλλα στο μυαλό του, διέκοψε τις σπουδές του και επέστρεψε στο Ρέθυμνο. Φιλοπρόοδος και έξυπνος όπως ήταν σκέφτηκε να δημιουργήσει ένα κέντρο με ευρωπαϊκή φινέτσα, ώστε οι Ρώσοι, αλλά και οι ντόπιοι να βρίσκουν ένα χώρο με αξιοπρεπή εμφάνιση για να περνούν τα βράδια τους.

Ζήτησε από τον πατέρα του το παλιό ερειπωμένο σαπωνοποιείο που αυτός κατείχε απέναντι από την Καθολική Εκκλησία, στο χώρο που σήμερα ορίζεται από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης και τις οδούς Χειμάρας, Μελισσηνού και Μεσολογγίου. Αφού κατεδάφισε το παλιό κτίσμα, στη θέση του έχτισε μεγαλοπρεπές κτίριο που θα εξυπηρετούσε αποκλειστικά καλλιτεχνικές, θεατρικές και άλλες ψυχαγωγικές χρήσεις. Πρόκειται για το κινηματοθέατρο “Ιδαίον Άντρον”, που λειτούργησε από την τα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα μέχρι το 1941, οπότε καταστράφηκε από τους βομβαρδισμούς.

Το οικόπεδο όπου ήταν χτισμένο το Ιδαίον Άντρον. Ο τοίχος με τις καμάρες είναι ο νότιος τοίχος του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και ο δρόμος δεξιά είναι η οδός Μεσολογγίου. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη από τον αείμνηστο Γιάννη Β. Σπανδάγο κατά τη δεκαετία του 1980.

Εικόνα του μυθικού Φαέθοντα του Ρεθεμνιώτη ζωγράφου Γεωργίου Γαληνού (1860-1934) σαν αυτή με την οποία είχε διακοσμήσει την αυλαία του Ιδαίου Άντρου.

Δυστυχώς δεν έχει σωθεί κάποια φωτογραφία του κτιρίου για να γνωρίζουμε πως ήταν εξωτερικά. Γνωρίζουμε όμως πως ήταν εσωτερικά από μια περιγραφή που μας δίνει ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης Μανόλης Βογιατζάκης στην εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα:3 …Η κεντρική είσοδός του στην ανατολική πλευρά σε οδηγούσε σε μια σάλα αρκετά ευρύχωρη, που σε ώρα παράστασης εξυπηρετούσε 200-250 θεατές. Η νότια πλευρά επικοινωνούσε με καμαρωτές πόρτες με ένα μακρύ φουαγιέ. Στο Δυτικό μέρος ήτανε η σκηνή αρκετά ευρύχωρη. Το ύψος της αίθουσας αρκετά υψηλό, ώστε το θέατρο να διαθέτει και θεωρείο, στην ανατολική και νοτική πλευρά. Πάνω από τη σκηνή τρία δωμάτια, χρησιμοποιούνταν για καμαρίνια. Το ντεκόρ το είχε αναλάβει ο Ρεθεμνιώτης Θεόφιλος, αυτοδίδακτος κι αυτός ζωγράφος, ο Γεώργιος Γαληνός, με επιδόσεις και στην αγιογραφία. Στην αυλαία της σκηνής που τύλιγε από κάτω προς τα πάνω ο Γαληνός είχε ζωγραφίσει το άρμα του Φαίδωνα (προφανώς ο Βογιατζάκης έγραφε στο χειρόγραφο κείμενό του “άρμα του Φαέθοντα”, αλλά ο δαίμων του τυπογραφείου το έκανε “άρμα του Φαίδωνα”) και τριγύρω τις 7 μούσες. Η μάσκα της σκηνής στολιζόταν δεξιά και αριστερά με δύο δέντρα. Ψηλά στους κορμούς των τεντωμένα τηλεγραφικά σύρματα, κοσμούσαν τη μετώπη της Μάσκας, με αρκετά χελιδονάκια καθισμένα πάνω τους. Ήτανε η εποχή που είχαν συνδεθεί οι πόλεις της βόρειας Κρήτης με τηλεγραφική επικοινωνία και σίγουρα ο Γαληνός είχε από εκεί την έμπνευση. Σε μερικά παλιά αρχοντικά του Ρεθύμνου σώζονται ακόμη στις οροφές τέτοιοι διάκοσμοι…

Την πρώτη αναφορά για το “Ιδαίον Άντρον” τη βρίσκουμε στη Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα Ένωσις τον Οκτώβριο του 1908, όπου γίνεται λόγος για την άφιξη στο Ρέθυμνο του θιάσου Κυριακίδη – Κουκουδάκη στο περίκομψον και μοναδικόν εις την Κρήτην Θέατρον του φιλοπροόδου κ. Χαρ. Σπανδάγου.  Αυτή η πληροφορία μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αφού το “Ιδαίον Άντρον” λειτουργούσε το 1908 θα πρέπει να χτίστηκε τα αμέσως προηγούμενα χρόνια. Κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του και όσο κρατούσε η Ρωσική παρουσία στο Ρέθυμνο, λειτουργούσε κυρίως ως καφέ-σαντάν, όπως λεγότανε τότε αυτό το είδος, όπου οι θαμώνες απολάμβαναν το ποτό τους και συγχρόνως παρακολουθούσαν διάφορα θεάματα, όπως μουσικές και θεατρικές παραστάσεις από μικρούς περιοδεύοντες θιάσους, κυρίως Ελληνικούς και Ιταλικούς ή από μεμονωμένους καλλιτέχνες και καλλιτέχνιδες. Οι θαμώνες ήταν κυρίως Ρώσοι, αλλά δεν έλειπαν και οι εύποροι ντόπιοι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι. Μάλιστα στη Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα Πολιτεία4 του Νίκου Ανδρουλιδάκη περιγράφεται ένα ευτράπελο επεισόδιο μεταξύ ενός Τούρκου Μπέη και ενός Ιταλού αξιωματικού της Κρητικής Χωροφυλακής, οι οποίοι ήρθαν στα χέρια για τα όμορφα μάτια μιας ξανθής Βιεννέζας καλλιτέχνιδας.

Πέρα όμως από καλλιτεχνικές, το “Ιδαίον Άντρον” φιλοξένησε και πλήθος άλλων εκδηλώσεων των φορέων, συλλόγων και σωματείων της πόλης, όπως χορούς, διαλέξεις ακόμη και συνέδρια. Για παράδειγμα στο φύλλο της 1ης Ιανουαρίου 1909 της εφημερίδας Μεταρρύθμισις περιγράφεται ο Χριστουγεννιάτικος χορός του Εμπορικού Συλλόγου, ο οποίος δόθηκε υπέρ της ανέγερσης του ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων. Εκεί ανάμεσα στα άλλα αναφέρεται ότι ο διευθυντής του Θεάτρου κ. Χαράλαμπος Σπανδαγάκις έδειξε όλην την φιλοκαλίαν του εις την διακόσμησιν αυτού. Παρουσίασεν κέντρον αξιοπρεπέστατον δι’ ομοίας συγκεντρώσεις. Ο φωτισμός άπλετος καθίστατο απαλώτερος και γλυκύτερος από τας λευκάς εσθήτας των κυριών και δεσποινίδων. Στην πορεία και μετά την αποχώρηση των Ρωσικών στρατευμάτων το “Ιδαίον Άντρον” εξελίχθηκε βασικά σε κινηματογραφική αίθουσα. Ο Χαράλαμπος Σπανδάγος πρωτοπόρησε και στο θέμα αυτό. Εφάρμοσε στην πράξη τη νέα εφεύρεση του κινηματογράφου, η οποία έμελλε να αποτελέσει την κύρια μορφή ψυχαγωγίας για την ανθρωπότητα μέχρι σήμερα. Αντιλαμβανόμενος αμέσως το μέλλον αυτής της εφεύρεσης την έφερε και στο Ρέθυμνο, το οποίο ήταν από η πρώτη πόλη της Κρήτης και ίσως της Ελλάδας, που διέθετε αίθουσα για κινηματογραφικές προβολές. Οι ταινίες που προβάλλονταν ήταν γαλλικές οι περισσότερες και εντυπωσίαζαν μικρούς και μεγάλους. Ήταν, βέβαια, βωβές με γαλλικούς υπότιτλους, τους οποίους μετέφραζαν φωναχτά οι γαλλομαθείς που βρίσκονταν στην αίθουσα. Ηλεκτρικό ρεύμα η πόλη δεν είχε και τόσο ο φωτισμός της αίθουσας όσο και η λειτουργία της μηχανής προβολής επιτυγχανόταν με μια μικρή πρωτόγονη γεννήτρια που ήτανε εγκατεστημένη στον μικρό κήπο του θεάτρου. Το πρωτόγνωρο ηλεκτρικό φως εντυπωσίαζε τους θεατές με το ακαριαίο άναμμα και σβήσιμό του.

Καταχώρηση στη Ρεθεμνιώτικη εφημερίδα “Δράσις” της 17-11-1910.

Το πρώτο θερινό κινηματοθέατρο του Ρεθύμνου

Τον Μάρτη του 1912 ο Σπανδάγος με δημοσίευσή του στην εφημερίδα Θάρρος5 του Μίνωα Ανδρουλιδάκη γνωστοποιεί την πρόθεσή του να δημιουργήσει ένα θερινό κέντρο ψυχαγωγίας με το όνομα “Φάληρον” έκτασης 1000 τ.μ. στον χώρο του λιμανιού, που είναι γνωστός ως Κήπος ή Σου Κουλέ. Δεν έχομε πολλές πληροφορίες γι’ αυτό το θερινό κιμηματοθέατρο, φαίνεται όμως ότι λειτουργούσε το 1917, αφού σε συμβόλαιο αυτού του έτους διαβάζουμε ότι ο Χαράλαμπος Σπανδάγος δικαιούται να εξακολουθήση εκμεταλλευόμενος ο ίδιος το εντός της πόλεως Ρεθύμνης και κατά την συνοικίαν Κιουλούμπαση κείμενον θερινόν θέατρόν του. Αλλά και τον Οκτώβρη του 1922 οι πρώτοι 170 Μικρασιάτες πρόσφυγες που έφτασαν στο Ρέθυμνο έκει πρέπει να κατέλυσαν, όπως προκύπτει από δημοσίευμα τοπικής εφημερίδας που αναφέρει ότι: …Τους επεσκέφθησαν εις το θερινόν Θέατρον όπου τους ετοποθέτησαν οι εδώ Αρμόδιοι…

Η αναγγελία του Χ. Σπανδάγου για δημιουργία θερινού θεάτρου στην περιοχή του λιμανιού.

Η περίοδος 1912 – 1924

Μετά την αποχώρηση των Ρώσων από το Ρέθυμνο το 1909, ο Χ. Σπανδάγος εγκαθίσταται οικογενειακώς στα Χανιά, πιθανόν το 1911 ή 1912, ίσως επειδή η πόλη ήταν μεγαλύτερη και είχε μεγαλύτερο πεδίο δραστηριοτήτων, όπου συνέχισε την κινηματογραφική επιχειρηματική του δράση με τη δημιουργία ενός κινηματοθεάτρου το οποίο ονόμασε και αυτό “Ιδαίον Άντρον”.

Μετά την αναχώρηση του Χ. Σπανδάγου από το Ρέθυμνο, τη διεύθυνση του “Ιδαίου Άντρου” αναλαμβάνει, ίσως κατόπιν μισθώσεως, ένας Τουρκορεθεμνιώτης ονόματι Ιμπραήμ Χαμιμπαγαδάκης, ο οποίος μαζί με τον αδελφό του Αχμέτ την διατηρεί μέχρι την αναχώρησή του από το Ρέθυμνο με την ανταλλαγή των πληθυσμών στα τέλη του 1923 ή στις αρχές του 1924.   Κατά την περίοδο αυτή, παρά το γεγονός ότι συνέβησαν κοσμοϊστορικά γεγονότα όπως ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Οκτωβριανή Επανάσταση, αλλά και σημαντικότατα γεγονότα τοπικής εμβέλειας, όπως οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, ο Εθνικός Διχασμός, η Μικρασιατική Εκστρατεία και η Μικρασιατική Καταστροφή, το “Ιδαίον Άντρον” συνέχισε κανονικά τη λειτουργία του, κυρίως ως αίθουσα προβολής κινηματογραφικών βωβών ταινιών.   Η αίθουσα βέβαια, όπως αναφέραμε και παραπάνω, εξυπηρετούσε παράλληλα όλες σχεδόν τις κοσμικές και καλλιτεχνικές συγκεντρώσεις της πόλης, όπως χορούς συλλόγων και σωματείων, συναυλίες, θεατρικές παραστάσεις κλπ. Έτσι βλέπουμε ο Σύλλογος Κυριών και το Λύκειο Ελληνίδων να χρησιμοποιούν επανειλημμένα την αίθουσα για τους πρωτοχρονιάτικους και αποκριάτικους χορούς τους ή για εκδηλώσεις φιλανθρωπικού και πατριωτικού χαρακτήρα.

Ανακοίνωση του Συλλόγου Κυριών Ρεθύμνης.

Το 1917 ο Χαράλαμπος Σπανδάγος αποφασίζει να πουλήσει το “Ιδαίον Άντρον”, αφού πλέον όλες οι επιχειρηματικές του δραστηριότητες λαμβάνουν χώρα στα Χανιά. Έτσι τον Γενάρη του 1917 πουλάει το “Ιδαίον Άντρον” όχι σε έναν αλλά σε πέντε αγοραστές. Συγκεκριμένα στους: 1) Νικόλαο Αριστ. Κορωνάκη, δικηγόρο, 2) Γεώργιο Παντ. Δρακάκη, έμπορο, 3) Εμμανουήλ Χαραλ. Πενθερουδάκη, τραπεζικό, 4) Νικόλαο Χαραλ. Πενθερουδάκη, έμπορο και 5) στον αδελφό του Ευάγγελο Κων. Σπανδάγο, έμπορο. Οι τρεις πρώτοι αγόρασαν από 1/4 του ακινήτου, ενώ οι υπόλοιποι δύο από 1/8. Αργότερα και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβρη του 1917 ο Ευάγγελος Σπανδάγος πουλάει το μερίδιό του στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνης, το οποίο εκπροσωπείται από την πρόεδρό του Ιουλία Πετυχάκη. Προφανώς το Λύκειο ήθελε να αποκτήσει ιδιόκτητο κτίριο και ξεκίνησε αγοράζοντας ένα μικρό μερίδιο του “Ιδαίου Άντρου”.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα ονόματα των δρόμων που περιβάλλουν το ακίνητο, όπως αναφέρονται στο σχετικό συμβόλαιο. Η σημερινή οδός Μεσολογγίου αναφέρεται ως  Παρθένων, η οδός Μελισσηνού ως  Καλνίν και η οδός Χειμάρας, που δεν είχε ονοματοθετηθεί ακόμη, ως κατήφορος Φορτέτζας.

Συναυλία του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνης.

Εκδηλώσεις

Παραθέτουμε έναν κατάλογο των εκδηλώσεων που έγιναν στην αίθουσα του “Ιδαίου Άντρου” κατά την περίοδο αυτή, όπως αλιεύθηκαν από τις τοπικές εφημερίδες: Το 1908 παραστάσεις του θιάσου Κυριακίδη – Κουκουδάκη και στις 26/12/1908 Χριστουγεννιάτικος χορός του Εμπορικού Συλλόγου. Το 1909 παραστάσεις του θιάσου Πεταλά – Παντόπουλου. Το 1910 ο θίασος Οικονόμου – Καλογερίκου και ο θίασος Παυλάτου. Το 1911 θίασος ποικιλιών, κουκλοθέατρο, καθώς και Ιταλικός θίασος οπερέτας. Τον Γενάρη του 1915 χορός του Συλλόγου Κυριών και “οικογενειακή εσπερίς”. Τον Νοέμβρη του 1916 και τον Δεκέμβρη του 1917 “τέιον” του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1918 εορτή του εκπαιδευτηρίου Αμαλίας Ζαννιδάκη και τον Απρίλη “εκκύβευσις” λαχείου υπέρ του Νοσοκομείου Ρεθύμνου. Τον Γενάρη του 1919 “τέιον” και κοπή της βασιλόπιτας του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη χορός του Συλλόγου Κυριών και του Λυκείου Ελληνίδων υπέρ του Νοσοκομείου. Τον Μάρτη ο θίασος Κουκουδάκη και συναυλία του μουσικοδιδασκάλου Ειρηνοπούλου. Τον Δεκέμβρη “τέιον” και συναυλία από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1920 αποκριάτικος χορός του Συλλόγου Κυριών και ο θίασος Ειρήνης Βασιλάκη. Τον Δεκέμβρη του ίδιου έτους χριστουγεννιάτικη χοροεσπερίδα του Συλλόγου Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1921 αποκριάτικη χοροεσπερίδα του Συλλόγου Κυριών. Τον ίδιο μήνα συναυλία από το Λύκειο Ελληνίδων. Τον Απρίλη καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Φιλομούσων υπέρ των θυμάτων πολέμου με θεατρική παράσταση ερασιτεχνών. Τον ίδιο μήνα καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τέλος τα Χριστούγεννα του 1921 γιορτή του Χριστουγεννιάτικου Δέντρου από τον Σύλλογο Κυριών. Την 1η του έτους 1922 γίνεται ο πρωτοχρονιάτικος χορός του Συλλόγου των Κυριών. Στις 23 του Γενάρη καλλιτεχνική βραδιά υπέρ δύο αναξιοπαθούντων Ρώσων που ξέμειναν στο Ρέθυμνο. Τον Φλεβάρη ο καθιερωμένος χορός του Συλλόγου των Κυριών. Τον Μάρτη συναυλία του Λυκείου των Ελληνίδων υπό τη διεύθυνση του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού. Τον Απρίλη καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Μάιο εσπερίδα του Λυκείου των Ελληνίδων υπέρ των Ελλήνων της Μικράς Ασίας. Τον Ιούνη μουσικοχορευτική παράσταση από τον χοροδιδάσκαλο Χρηστίδη και συναυλίες υπό τη διεύθυνση των μουσικοδιδασκάλων Λ. Βλαστού και Γ. Νομικού. Στις 15 Γενάρη 1923 συναυλία και θεατρική παράσταση από τον Σύλλογο Κυριών, ενώ στις 29 του ίδιου μήνα και στις 4 του Φλεβάρη αποκριάτικες χοροεσπερίδες από τον ίδιο σύλλογο (βλ. Σχετική εικόνα). Τον Μάιο συναυλία με κινηματογραφική προβολή από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Φλεβάρη του 1924 καλλιτεχνική εσπερίδα από τον Σύλλογο Κυριών. Τον Μάιο συναυλία από το Λύκειο Ελληνίδων και τον Οκτώβρη του ίδιου χρόνου συναυλία της Ρωσοελληνίδας αοιδού Λυδίας Γιαλιάτσα.

Βλέπουμε ότι στον παραπάνω κατάλογο εκδηλώσεων πρωτοστατούν τα δυο γυναικεία σωματεία του Ρεθύμνου, ο Σύλλογος των Κυριών και το Λύκειο των Ελληνίδων, γι’ αυτό και τα αποθανάτισε ο ποιητής του Ρεθέμνους Γιώργης Καλομενόπουλος με τους ακόλουθους στίχους:

Τα παλιά εκείνα χρόνια, δυο Συλλόγοι ευγενικοί

έκαναν το Ρεθεμνάκι το καημένο να γλεντάη

και παρακαλούσαμε όλοι πότε νά ‘ρθη Κυριακή,

να χορτάσουμε γλεντώντας στο χορευτικό τους τσάι.

“Λύκειο των Ελληνίδων”, “Σύλλογος των Κυριών”

στην παλιά τη Δημαρχία και στο “Άντρο το Ιδαίο”.

Μεταξύ των δύο τούτων διαλεχτών ευκαιριών

επερνούσε η Κυριακή μας με ξεκουρασμα σπουδαίο

.Το χειμερινό κινηματοθέατρο “Διονύσια”

Tο “Ιδαίον Άντρον” το 1917 πέρασε στην κυριότητα πολλών προσώπων, όμως συνέχισε να λειτουργεί μέχρι το 1924, υποθέτουμε υπό τη διεύθυνση του Τουρκορεθεμνιώτη Ιμπραήμ Χαμιμπαγαδάκη. Φαίνεται όμως πως είχε ατονήσει η λειτουργία του ως κινηματογραφική αίθουσα και φαινόταν ότι στο Ρέθυμνο υπήρχαν περιθώρια δημιουργίας μια νέας κινηματογραφικής αίθουσας. Έτσι το διοικητικό συμβούλιο της νεοϊδρυθείσας Ηλεκτρικής Εταιρείας Ρεθύμνης, που φαίνεται ότι είχε και καλλιτεχνικές ανησυχίες, με προεξάρχοντες τον Γιάννη Σκευάκη και τον Τίτο Ζακάκη (πρόεδρο), αναζητεί χώρο προκειμένου να στεγάσει έναν νέο χειμερινό κινηματοθέατρο. Το 1925 ζητά από τη Διεύθυνση Ανταλλαξίμων να μισθώσει το Τέμενος της Νερατζές που είχε μείνει κενό με τά την αποχώρηση των Τούρκων. Το αίτημα προκάλεσε τη σφοδρή αντίδραση της εφημερίδας Αστραπή¹ του Στέλιου Δρακάκη, που ισχυρίστηκε ότι δεν μπορεί ένας τόπος λατρείας να μετατρέπεται σε κινηματογράφο. Τελικά η Ηλεκτρική Εταιρεία υπαναχώρησε, παρά το γεγονός ότι της παραχωρήθηκε το τέμενος, και στράφηκε σε άλλη λύση. Μίσθωσε παλιά εγκαταλελειμμένη αποθήκη απέναντι από το κτίριο της Ηλεκτρικής στην οδό Μελισσηνού στην αίθουσα που σήμερα στεγάζει το νυχτερινό κέντρο “Αυλαία”, δίπλα στο εργοστάσιο επίπλων των αδελφών Μουνδριανάκη, που και αυτό το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς έκανε τα εγκαίνιά του. Ο κινηματογράφος ονομάστηκε “Διονύσια” και έκανε έναρξη προβολών την 21η Νοεμβρίου 1925. Φαίνεται όμως πως ήταν μια λύση ανάγκης με πολλά προβλήματα, αφού οι εφημερίδες της εποχής διεκτραγωδούν συνεχώς την οικτρή κατάσταση της αίθουσας. Για παράδειγμα η εφημερίδα Δημοκρατία του Νίκου Ανδρουλιδάκη γράφει²: Της κινηματογραφικής σάλας η ακαταλληλότης πρέπει ν’ αναγνωρισθή από την Ηλεκτρικήν Εταιρείαν. Με εφθαρμένο το ταβάνι, τους τοίχους ετοιμοπτώτους, στενόχωρος, μανδροειδής, θα έπρεπε να εγκαταλείπετο υπό των συμπολιτών εφόσον οι εκμεταλλευταί αυτής δεν κατανοούν ότι κακομεταχειρίζονται την επιείκειαν του κόσμου, μανδρίζοντές τον εις αίθουσαν φυσικώς και τεχνικώς ακατάλληλον, ως η των “Διονυσίων”.

Με τέτοιες συνθήκες ήταν φυσικό και αναμενόμενο να μην μακροημερεύσει ο κινηματογράφος αυτός. Λειτούργησε μόνο τη χειμερινή σεζόν 1925/1926, αφού το επόμενο έτος η Ηλεκτρική Εταιρεία στράφηκε σε αναζήτηση άλλου χώρου. Παρά τον μικρό χρόνο λειτουργίας του και παρά τα προβλήματα που προαναφέρθηκαν το χειμερινό “Διονύσια” πέρα από τις κινηματογραφικές προβολές φιλοξένησε και άλλες εκδηλώσεις όπως αυτές αλιεύονται από τις στήλες των εφημερίδων: Στις 25 και 26 Δεκεμβρίου 1925 τη γιορτή του Χριστουγεννιάτικου δέντρου του Συλλόγου των Κυριών και του Λυκείου των Ελληνίδων αντίστοιχα. Στις 30 Ιανουαρίου 1926 τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών του Λυκείου των Ελληνίδων. Στις 10 Φεβρουαρίου τη γιορτή του Εμπορικού Συλλόγου, στις 14 εσπερίδα με τον τενόρο Ερρίκο Καραγιάν, στις 27 χοροεσπερίδα του Συλλόγου των Κυριών και στις 28 «τέιον» μετά χορού του Λυκείου των Ελληνίδων. Στις 9 Μαρτίου συναυλία της στρατιωτικής μπάντας υπέρ της ανέγερσης μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη και στις 23 Μαΐου κοντσέρτο του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού.

Το θερινό κινηματοθέατρο “Διονύσια”

Αν το χειμερινό “Διονύσια” λειτούργησε μόνο μια σεζόν, το θερινό άρχισε το καλοκαίρι του 1925 και συνέχισε να λειτουργεί αδιαλείπτως μέχρι και το καλοκαίρι του 1935. Βρισκόταν επί της σημερινής οδού Μελισσηνού (τότε Κανλίν και αργότερα Βασιλείου Βουλγαροκτόνου) δυτικά του εργοστασίου της Ηλεκτρικής Εταιρείας, στην οποία ανήκε και η κινηματογραφική επιχείρηση “Διονύσια”. Μπορεί το “Ιδαίον Άντρον” να μην είχε την τύχη να σωθεί φωτογραφία του, το “Διονύσια” όμως ευτύχησε να έχει δύο φωτογραφίες η μια μάλιστα τραβηγμένη το 1927 από τη μεγάλη Ελληνίδα φωτογράφο Nelly’s (Έλλη Σουγιουλτζόγλου).

Το βασικό πρόγραμμα του “Διονύσια” ήταν η προβολή κινηματογραφικών ταινιών όμως στα δέκα χρόνια της λειτουργίας του φιλοξένησε και αρκετές θεατρικές παραστάσεις από αξιόλογα θεατρικά σχήματα των Αθηνών και σημαντικούς καλλιτέχνες του θεάτρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον θίασο των αδελφών Καλουτά, τον θίασο του Χριστόφορου Νέζερ, τον θίασο της Νέας Δραματικής Σχολής με το έργο του Κορομηλά “Η τύχη της Μαρούλας” κ.ά.

Το θερινό “Διονύσια”, όπως είπαμε παραπάνω, λειτούργησε μέχρι τον Σεπτέμβρη του 1935 με τελευταία παράσταση του θιάσου του Χριστόφορου Νέζερ.

Και πάλι το “Ιδαίον Άντρον”

Αφού η προσπάθεια για μίσθωση του τζαμιού της Νερατζές δεν ευδοκίμησε και το εγχείρημα με το χειμερινό “Διονύσια” δεν είχε επιτυχία, η Ηλεκτρική Εταιρεία στράφηκε σε αναζήτηση άλλης λύσης. Τον Οκτώβρη του 1926 προτείνει στο Δήμο να χτίσει σε δημοτικό οικόπεδο κινηματοθέατρο το οποίο θα ανήκει μεν στην Ηλεκτρική Εταιρεία, αλλά θα ονομαστεί “Δημοτικό Θέατρο”, πρόταση που ο Δήμος απορρίπτει. Έτσι τον επόμενο μήνα, δηλαδή τον Νοέμβρη του 1926, προχωρά στη μίσθωση του “Ιδαίου Άντρου”, το οποίο βρισκόταν σε φάση παρακμής, ίσως λόγω των πολλών ιδιοκτητών. Το 1927 η Ηλεκτρική Εταιρεία αγοράζει το μερίδιο του Νικ. Χ. Πενθερουδάκη και προχωρά στην ανακαίνιση του θεάτρου. Το 1928 αγοράζει το μερίδιό του Λυκείου των Ελληνίδων, που το πουλάει προς τον σκοπόν ίνα το εκ της παρούσης πωλήσεως τίμημα διατεθή εις ανοικοδόμησιν καταστήματος ενταύθα προς στέγασιν του Σωματείου. Αγοράζοντας το 1937 και το μερίδιο του Κοσμά Νικ. Κορωνάκη η Ηλεκτρική Εταιρεία απέκτησε πάνω από το 50% της ιδιοκτησίας του “Ιδαίου Άντρου”. Φαίνεται πως από το 1928 η Ηλεκτρική Εταιρεία είχε ορίσει ως υπεύθυνο του κινηματοθεάτρου τον νεαρό Παντελή Γ. Καπετανάκη (1902-1981), ο οποίος εμφανίζεται ως μάρτυρας στην αγοραπωλησία του μεριδίου του Λυκείου των Ελληνίδων και ο οποίος από πολύ νωρίς έδειξε το πάθος του για τον κινηματογράφο και έμελλε να εξελιχθεί στην πορεία στον σπουδαιότερο κινηματογραφικό επιχειρηματία του Ρεθύμνου. Το 1935 Παντελής Καπετανάκης μισθώνει το “Ιδαίον Άντρον” μέχρι και το 1940. Αμέσως προβαίνει στην ανακαίνισή του και στον εξοπλισμό του με υπερσύγχρονα μηχανήματα “ομιλούντος” κινηματογράφου. Μάλιστα η εφημερίδα εφημερίδα Τύπος του Μάνου Τσάκωνα γράφει για το θέμα αυτό: …Τα μηχανήματα ταύτα ειδικώς παραγγελθέντα εις Αμερικήν είναι τα τελειότερα εις το είδος των, νεωτάτου συστήματος και ανώτερα όλων των σήμερον λειτουργούντων παρομοίων μηχανημάτων εις Αθήνας. Είναι περιττόν να εξάρωμεν το γεγονός, οφειλόμενον εις τον ρέκτην επιχειρηματίαν συμπολίτην κ. Παντ. Καπετανάκη³.

Ως “ομιλών” διαφημίζεται το καλοκαίρι του 1934 και ο κινηματογράφος “Διονύσια”, αλλά φαίνεται πως τεχνολογικά δεν ήταν του επιπέδου του “Ιδαίου Άντρου”.

Και σ’ αυτή τη δεύτερη περίοδο του “Ιδαίου Άντρου” η αίθουσά του, εκτός από εκατοντάδες κινηματογραφικές ταινίες, φιλοξένησε και δεκάδες άλλες εκδηλώσεις καλλιτεχνικές και μη. Η απαρίθμησή τους θα απαιτούσε πολύ από τον περιορισμένο χώρο της εφημερίδας, για τον λόγο αυτό θα αναφέρουμε μόνο μερικές ενδεικτικές περιπτώσεις.

Θίασοι: Των Βάζα-Μαυρόπουλου-Νούλη, ο θίασος Κυριακίδη, ο θίασος Ξύδη (ο οποίος επισκέφθηκε 4 φορές το Ρέθυμνο), ο θίασος των αδελφών Μπέλλου, ο θίασος “Ελληνική Κωμωδία” του Β. Αργυρόπουλου, ο θίασος Βασιλάκη-Αφεντάκη. Ο θίασος Αμηρά, θεατρική παράσταση του αθλητικού σωματείου “Ατρόμητος”, Μεξικανικός θίασος, μαθητική θεατρική παράσταση με το έργο του Περεσιάδη “Εσμέ”, ο θίασος Χαλκούση-Αποστολίδη, ο θίασος Τ. Κουμαριώτου, ο θίασος Πέτρου Κυριακού, ο θίασος Κιούση-Λώρη-Μεταξά, ο θίασος Ηούς Παλαιολόγου, ο θίασος Μαρίκας Νέζερ-Βασίλη Αυλωνίτη, ο θίασος Πάολας Στυλιανοπούλου, ο θίασος Κούλας Γκιουζέππε, ο θίασος της Εταιρείας Καλλιτεχνών, η Μάντρα του Αττίκ (Κλέων Τριανταφύλλου), ο θίασος Μαρίκας Κρεβατά, ο θίασος Κυπαρίσση, ο θίασος της “Ενώσεως Καλλιτεχνών”, ο θίασος αδελφών Βερώνη, ο θίασος Ολυμπίας Ριτσιάρδη κ.ά.

Χοροεσπερίδες: Του Ε.Ε.Σ. (2 φορές), των Τ.Τ.Τ. (2 φορές), του Συλλόγου Κυριών (11 φορές),του Συλλόγου Εφέδρων Οπλιτών, του Λυκείου των Ελληνίδων (9 φορές), του συλλόγου των Αρμενίων, του Συνδέσμου Δημοσιογράφων Χανίων, του Γυμναστικού Ομίλου Ρεθύμνης, του Δήμου Ρεθύμνης υπέρ της Φιλαρμονικής κ.ά.

Συναυλίες: Του μουσικοδιδασκάλου Γ. Νομικού, του Ρεθεμνιώτη βαρύτονου Λεωνίδα Κορώνη, του βαρύτονου Σπύρου Καψάλη, και της Ιωάννας Γεροντέλη.

Συνέδρια: Υγειονομικό συνέδριο, Διδασκαλικό συνέδριο.

Διαλέξεις: Του Ευστράτιου Φωτάκη “Περί Γερουσίας”, του Σπύρου Μανουρά με θέμα “Φιλοσοφικές θεωρίες του 18ου αιώνος”, του Σταύρου Κελαϊδή με θέμα “Συμβολή Ρεθυμνίων εις την Επανάστασιν 1877-1878”, του Νίκου Ανδρουλιδάκη με θέμα “Ρεθεμνιώτες για τα γράμματα”, του Εμμ. Γεωργουλάκη με θέμα “Η ζωή και το έργο του El Greco”, του Στέλιου Δρακάκη με θέμα “Η Βυζαντινή ποίησις και λογοτεχνία”, του Στυλ. Κατάκη με θέμα “Η εξέλιξις του οργανικού κόσμου”, του Γ. Σήφακα με θέμα “Οι Βενετσιάνοι στην Κρήτη”, του Μιχαήλ Πρεβελάκι με θέμα “Γενικαί γραμμαί από την ζωήν του Ρεθύμνου κατά την τελευταίαν 40ετίαν”, του Εμμ. Τσιριμονάκη με θέμα “Η Θεία Κωμωδία του Δάντε”, του Ευαγγ. Φρόνιμου με θέμα “Η θανατική ποινή”, και του Γρ. Δάνδολου με θέμα “Αλκοολισμός”.

Δυστυχώς το “Ιδαίον Άντρον” με την τόσο πλούσια ιστορία και την μεγάλη συμβολή στα πολιτιστικά πράγματα του Ρεθύμνου είχε άσχημο τέλος. Ισοπεδώθηκε στους βομβαρδισμούς του Μαΐου του 1941, ίσως λόγω του όγκου του αποτέλεσε στόχο των Γερμανικών αεροπλάνων.

Άλλοι κινηματογράφοι του Μεσοπολέμου

Η Ηλεκτρική Εταιρεία στις κινηματογραφικές της επιχειρήσεις δεν έμεινε για πολύ χωρίς ανταγωνισμό. Στον Ρεθεμνιώτικο επιχειρηματικό στίβο φάνηκαν και άλλοι κινηματογράφοι για τους οποίους δυστυχώς δεν έχουμε πολλά στοιχεία. Τον Ιούλιο του 1926 αρχίζει να λειτουργεί ο θερινός κινηματογράφος του Λυκούργου Καφφάτου χωρίς κάποιο συγκεκριμένο όνομα και αναφέρεται ως “Νέος Κινηματογράφος”. Η θέση του ήταν στην πλατεία Σκρυδλώφ (σημερινή πλατεία Νομαρχίας), χωρίς να έχω καταφέρει να εντοπίσω σε ποιο ακριβώς σημείο της πλατείας. Η εφημερίδα Δημοκρατία σε ένα φύλλο της αναφέρει ότι ο κινηματογράφος βρίσκεται εις τον περίβολον “Δικηγόρου” εν τη πλατεία “Σκρύδλωφ” και σε άλλο ότι βρίσκεται παρά την Πλατείαν και εις τον κήπον του κ. Αλεξ. Δασκαλάκι. Πιθανολογώ ότι πρέπει να βρισκόταν στο σημείο που σαράντα χρόνια αργότερα λειτούργησε ο επίσης θερινός κινηματογράφος “Όασις”. Ο “Νέος Κινηματογράφος” έμεινε στην πλατεία Σοχώρας μόνο μια καλοκαιρινή σεζόν και το επόμενο καλοκαίρι του 1927 λειτούργησε στο χώρο που σήμερα βρίσκεται η πλατεία Μικρασιατών. Ο κωστής Ηλ. Παπαδάκης τον αναφέρει με το όνομα “Απόλλων”, χωρίς να αναφέρει από που αντλεί την πληροφορία⁴. Η εφημερίδα Δημοκρατία υποστηρίζει την προσπάθεια του Λ. Καφφάτου, μάλιστα σε ένα μικρό σχόλιό της αναφέρει δηκτικά: Ο κινηματογράφος του κ. Λ. Καφφάτου έθραυσε το μονοπώλιον της Ηλεκτρικής υποχρεωμένης να φέρη ταινίας κάποιας προκοπής, ενώ ως τώρα μας είχε συνηθίσει σε έργα της πεντάρας.

Τον Νοέμβρη του 1927 ο Καφφάτος εγκαινιάζει χειμερινή κινηματογραφική αίθουσα, η οποία δεν γνωρίζουμε που βρισκόταν. Κατά μία ανεξακρίβωτη πληροφορία βρισκόταν δίπλα στον θερινό του κινηματογράφο και συγκεκριμένα εκεί που σήμερα βρίσκεται το Σπίτι του Πολιτισμού. Την τριετία 1932/1935 λειτουργεί ο χειμερινός κινηματογράφος “Απόλλων”, που υποθέτω πως πρόκειται για τον κινηματογράφο του Καφφάτου, που τον ονόμασε “Απόλλων”, όπως και τον θερινό. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε ότι ο γιός του Βαγγέλης ονόμασε “Απόλλων” τον κινηματογράφο που λειτουργεί και σήμερα στην οδό Μεσολογγίου. Ο “Απόλλων” εκτός από πολλές ταινίες παρουσίασε και θεατρικές παραστάσεις όπως τον “Οθέλλο” του Σαίξπηρ και “Το φυντανάκι” του Π. Χορν κ.ά. με τον θίασο Μπογράκου το 1932, την οπερέττα Ρένας Ρουγγέρη “Γυναίκες Γυναίκες” το 1933. Φιλοξένησε ακόμη την πρωτοχρονιάτικη γιορτή του 1934 του Λυκείου των Ελληνίδων και στα τέλη του 1935 αγώνα πάλης μεταξύ των πρωταθλητών Μαργαρίτη και Καρανικόλα με διαιτητή τον δικό μας Δημήτρη Φρυγανάκη.

Τον Οκτώβρη του 1928 φαίνεται πως λειτουργεί “νέος” κινηματογράφος, σύμφωνα με μικρό σχόλιο της εφημερίδας Δημοκρατία που αναφέρει: Ο “νέος” κινηματογράφος του κ. Ν. Ανυφαντάκη προμηθεύεται εκλεκτάς ταινίας αξίας πολλής προσοχής. Περισσότερες πληροφορίες γι’ αυτόν τον κινηματογράφο δεν έχουμε. Ίσως να πρόκειται για τον κινηματογράφο “Κοσμικόν” που το καλοκαίρι του 1931 ενοικιάζεται από κάποιον χοροδιδάσκαλο Γεώργιο Βιολάκη, ο οποίος τον ανακαινίζει. Πάντως τον χειμώνα του 1931/1932 ο κινηματογράφος αυτός πέρα από τις κινηματογραφικές ταινίες που πρόβαλε φιλοξένησε και αρκετές σημαντικές εκδηλώσεις όπως: Την περίφημη διάλεξη του Εμμανουήλ Γενεράλι με τίτλο “Η παιδεία εν τω Τμήματι Ρεθύμνης επί Τουρκοκρατίας”. Τη διάλεξη αρχαιολογικού περιεχομένου του αρχαιολόγου Σπ. Μαρινάτου. Το “χορευτικόν τέϊον” και τη χριστουγεννιάτικη γιορτή του Λυκείου των Ελληνίδων. Επίσης θα πρέπει να αναφερθεί ότι φιλοξένησε για πάνω από ένα μήνα τον Αθηναϊκό θίασο του Δημ. Φραγκόπουλου, ο οποίος παρουσίασε αρκετά θεατρικά έργα.

Ο “Έσπερος”

Ο “Έσπερος” είναι ο μόνος κινηματογράφος, από αυτούς που απασχολούν το παρόν δημοσίευμα, που έφτασε σχεδόν μέχρι τις μέρες μας. Άρχισε να λειτουργεί στις 20 Ιουνίου 1936 και έκλεισε οριστικά τον Σεπτέμβριο του 1978. Ήταν θερινός και βρισκόταν ανατολικά του 2ου Δημοτικού Σχολείου εκεί που σήμερα περνά η οδός Δημοκρατίας, δηλαδή πάνω στο ρέμα “Καμαράκι”. Είχε ευρύχωρη πλατεία και μεγάλο χώρο μπροστά, όπου μπορούσες να πιεις τον καφέ ή το ποτό σου. Εμπνευστής και δημιουργός αυτού του κινηματογράφου ήταν ο Παντελής Καπετανάκης, που είδαμε παραπάνω, ο οποίος μέχρι τη δεκαετία του 1960 ήταν πίσω από σχεδόν κάθε επιχειρηματική προσπάθεια στον χώρο του κινηματογράφου στην πόλη του Ρεθύμνου. Ο κινηματογράφος αυτός έκανε τόσο καλή εντύπωση που η εφημερίδα Κρητική Επιθεώρησις έγραψε: Αποτελεί αναμφιβόλως ένα σταθμόν προόδου και πολιτισμού διά την πόλιν μας ο θερινός κινηματογράφος “Έσπερος”. Οι φίλοι Διευθυνταί του εξαιρετικού τούτου κέντρου δεν εφείσθησαν εξόδων και κόπων διά να παρέξουν εις την κοινωνίαν μας ένα υπέροχον θερινόν κέντρον όμοιον του οποίου δεν έχει η Κρήτη.

Από την οθόνη του παρέλασαν εκατοντάδες ταινίες, αλλά αυτό που δεν είναι ευρύτερα γνωστό είναι πως τα καλοκαίρια της πενταετίας 1936-1940 φιλοξένησε και αρκετούς Αθηναϊκούς θιάσους. Αναφέρω ενδεικτικά μερικούς από αυτούς: Το 1936 τον θίασο του Χριστόφορου Νέζερ, το 1937 τον θίασο της Άννας Χριστοφορίδου, το 1938 τον θίασο Δούκα-Ρουγγέρη, το 1939 τον θίασο “Ελευθέρα Σκηνή” στον οποίο συμμετείχε και η γνωστή μας από τις ελληνικές ταινίες Σαπφώ Νοταρά και τέλος το 1940 τον θίασο του Ιωάννου Ρούσσου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1Φύλλα 20/9/1925 και 1, 8, 22/10/1925.

2Φύλλα 17/1/1926.

3Φύλλο 25/9/1935.

4Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, Ρέθυμνο 1900-1950, Ρέθυμνο 2010, τομ. Α΄, σελ. 96.

1Βλ. Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου, “Το θέατρο στο Ρέθυμνο κατά τη δωδεκαετία 1884-1895” στο Αντιδώρημα, τιμητικός τόμος στον Γ.Π.Εκκεκάκη, Ρέθυμνο 2013,  σσ. 211-228.