Στην Αρχοντική αφιερώνουμε το σημερινό μας οδοιπορικό ,γιατί αξίζει κάθε προβολής μια περιοχή που τιμά ιδιαίτερα τις παραδόσεις.
Για το χωριό αυτό με τα σπάνια κτίσματα ο επιφανής λογοτέχνης μας Δημήτρης Αετουδάκης
έχει κάνει εκτενείς αναφορές. Αλλά και η ιστορικός Αργίνη Φραγκούλη που αναφέρεται κυρίως στα ιστορικά γεγονότα. Γράφει σχετικά η αείμνηστη λόγια του Ρεθύμνου:
Ονομαζόταν Αρκούδαινα ως το 1965, οπότε μετονομάστηκε σε Αρχοντική.
Τον Ιούλιο 1823, στην Αρκούδαινα συνήλθε συνέλευση των Κρητικών αντιπροσώπων που είχε συγκαλέσει ο Μ. Τομπάζης ως απεσταλμένος της Επαναστατικής Ελληνικής Κυβέρνησης. Το 1828 οι Τούρκοι έσφαξαν 93 χριστιανούς, που παρακολουθούσαν τη λειτουργία στην εκκλησία του χωριού.
Κατά τον ερευνητή Στ. Σπανάκη το παλαιό τοπωνύμιο, αν ήταν ανάλογο μ’ εκείνο του χωριού «Αρκουδιώτισσα» της επαρχίας Κυδωνίας, τότε σχετίζεται με τον εξής μύθο: «Στην προϊστορική εποχή υπήρχε λατρεία της Αρκουδοθεάς Αρτέμιδας, στις βόρειες ακτές του Εύξεινου Πόντου. Αυτήν μετέφεραν οι Πελασγοί, στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, από την Αρκαδία οι Κύδωνες τη μετέφεραν στη Δυτ. Κρήτη».
Στους Χριστιανικούς χρόνους αυτή η λατρεία παραμερίστηκε και στη θέση των Ιερών της, λατρεύτηκε η Παναγία. Πιθανότατα στον ίδιο μύθο, ν’ αναφέρεται και το άλλοτε τοπωνύμιο «Αρκούδαινα» της Αρχοντικής.
Τοπογραφία
Το χωριό βρίσκεται σε λόφο, στα ΒΔ της επαρχίας Ρεθύμνης, σε υψόμ. 180 μ. με ωραιότατη θέα στη γύρω περιοχή, ως και το Β. Κρητικό Πέλαγος.
Η θέα του είναι επίκαιρη από οδική άποψη, καθόσον από αυτό ξεκινούν 5 δρόμοι προς όλους τους προσανατολισμούς. Όμως αυτό το πλεονεκτικό στοιχείο, επί Τούρκων, στάθηκε αιτία μεγάλων συμφορών… Εχθρικά στρατεύματα συχνά έκαναν την εμφάνισή τους, ακριβώς γι’ αυτό το λόγο, εκτός δε αυτών και διάφοροι φυγόδικοι και άνθρωποι επικίνδυνοι εκείνων των αναστατωμένων καιρών!
Ιστορικές μνήμες
Η Αρχοντική συντηρεί στοιχεία όλων σχεδόν των εποχών της μακραίωνης παρουσίας της. Πανάρχαια ερείπια οικοδομικών υπολειμμάτων ξεκινούν, ενδεχομένως, από τους προϊστορικούς χρόνους, όπως και τους μετέπειτα. Πανάρχαιοι Ναοί σε σπηλιές μαρτυρούν τους παλαιοχριστιανικούς καιρούς. Επί Ενετών, με το τοπωνύμιο «ARCUDENA» περιλαμβάνεται στις Ενετικές Απογραφές του 16ου, 17ου αι. Για την ίδια εποχή, αναφέρεται στον Κατάλογο των Σκοπιών των Β. Ρεθεμνιώτικων παραλίων.
Η επάνδρωση της ακραίας ΒΔ Ρεθεμνιώτικης Σκοπιάς επί Ενετών από το χωριό «Αρκούδαινα»
Σε αρχειακό Ενετικό έγγραφο του 1633, μεταξύ άλλων, αναγράφεται, ότι τούτο το χωριό επάνδρωνε νύχτα μέρα τη Σκοπιά CUROCLODEA (Κεραχλάδα;) που ήταν σε λοφίσκο.
Αρχοντικά γκρεμισμένα
τζάκια σβυστά…
απόκαμαν να προσμένουν ζωή…
Μοιάζουν μ’ ανθρώπους
πικραμένους σιωπηλούς…
Από το ύψος του λοφίσκου, η Σκοπιά αυτή κατοπτεύει τον ποταμό Μουσέλα. Το χωριό «Αρκούδαινα» φροντίζει, να στέλνει εκεί, συνεχώς, 5 άντρες, από τους κατοίκους του. Αρχηγός της Φρουράς αυτής είναι ο Κωνστ. Βλαστός. Αυτή η Σκοπιά είναι η τελευταία της δικαιοδοσίας του Επόπτη των Βόριων Ρεθεμνιώτικων παραλίων. Ύστερα είναι ο Μουσέλας, Σύνορο, ανάμεσα στα διαμερίσματα Ρεθύμνου-Χανίων.
Εποχή Τουρκοκρατίας
Ολόκληρη η περιοχή της «Αρκούδαινας» επί Τούρκων, γνώρισε ιστορικά γεγονότα, κυρίως, καθώς η θέση της αποτελούσε τοπογραφικό πέρασμα από τα Ρεθεμνιώτικα προς τα Χανιά, αλλά καθώς ήταν και γειτονικά προς τα Σφακιανά χωριά, με τη γνωστή ηρωική ανυπότακτη δράση. Επί Τούρκων είχε, γράφει ο Ν. Καλομενόπουλος, 150 ελληνικές οικογένειες.
Η παρουσία του «Αρμοστή Κρήτης» Εμ. Τομπάζη και η Επαναστατική Συνέλευση στην «Αρκούδαινα» το 1823
Σχετικά με το σημαντικό αυτό γεγονός θεωρούμε σκόπιμο, ν’ αναφέρουμε τι είχε προηγηθεί αυτής της Συνέλευσης.
Σύμφωνα με πληροφορίες του ιστορικού Κριτοβουλίδου, που ο ίδιος παραβρέθηκε σ’ αυτή τη Συνέλευση, δημοσιευμένες το 1859 και που περιλήφθηκαν στο γνωστό έργο «Ιστορία των Επαναστάσεων της Κρήτης» Ζαμπελίου και Κριτοβουλίδου Αθήναι 1971 (σελ. 512-585), αυτή την εποχή του 1823, στην Κρήτη συνέβηκαν τα εξής: ο έμπειρος θαλασσομάχος και Αγωνιστής του ’21, Υδραίος Εμ. Τομπάζης, γόνος της γενναίας ναυτικής οικογένειας των Τομπάζηδων, διορίστηκε, από την Κεντρική Διοίκηση «Αρμοστής της Νήσου Κρήτης». Μετά την άφιξή του, στη Μεγαλόνησο το Μάιο του 1823, σημειώθηκαν πολλά και μεγάλα γεγονότα. Εδώ αναφέρομε, μόνο όσα έγιναν πριν από την ως άνω Συνέλευση. Αυτά ήταν: ο Εμ. Τομπάζης, συνοδευόμενος από ομάδα έμπειρων παραγόντων Υδραίων, Κρητών και μερικών άλλων, τέθηκε επικεφαλής στόλου 8 πολεμικών πλοίων. Από αυτά τα 5 ήταν Υδραίικα. Η Στρατιωτική Δύναμη ήταν 600 άνδρες που ήταν από το Ναύπλιο, την Ύδρα, το Κρανίδι και τον Πόρο. Αποβιβάστηκε στην Κίσσαμο, με σκοπό να αγωνισθεί για την Απελευθέρωση της Κρήτης!
Τα κυριότερα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν τα εξής:
Α) Η κατάληψη του Φρουρίου της Κισσάμου, ύστερα από συμφωνία με τους Τούρκους, που το διοικούσαν και την αποχώρησή τους, με τα γυναικόπαιδα και όλα τους τα υπάρχοντα. Όμως η πρώτη αυτή επιτυχία του σεμνού Υδραίου αρχηγού, όπως και η φήμη του Νησιού του, που πρωτοστάτησε για τη βοήθεια προς τη Μεγαλόνησο, από μέρους του καθόλου δεν ακούστηκε, τουλάχιστον για ενθάρρυνση των Κρητών πολεμιστών!
Β) Η αναίμακτη αποχώρηση των Τούρκων, από το Φρούριο της Κανδάνου, γεγονός, για το οποίο κατηγορήθηκε η «Φιλανθρωπία του Εμ. Τομπάζη» που κατά τη γνώμη των Κρητικών, αντί να τους μετακινεί από ένα Φρούριο σε άλλο, έπρεπε, να βρίσκει άλλη λύση, ώστε να μην ενισχύονται και πάλι οι Τούρκοι, με αυτούς τους μετατοπισμούς, που ήταν προς ζημιά του ελληνικού λαού.
Αποδόθηκε ο κακός αυτός στρατιωτικός χειρισμός σε έλλειψη πείρας στα πολεμικά πράγματα της ξηράς, από μέρους του Αρμοστή. Γι’ αυτό το λόγο, μάλιστα, τότε, έφυγε από το Σέλινο ο Άγγλος Φιλέλληνας, εμπειρότατος Στρατιωτικός και φίλος του Τομπάζη, που τον είχε συνοδεύσει στην Κρήτη, ο Άστγξ.
Γ) Μια στρατιωτική επιτυχία στο Σέλινο.
Τα παραπάνω γεγονότα αν και με ευνοϊκή για τους Κρητικούς έκβαση, μείωσαν τη φήμη, που είχε ο Εμ. Τομπάζης πριν από τον ερχομό του, στην Κρήτη. Τούτο συνέβηκε, επειδή οι εντόπιοι Αγωνιστές και διάφοροι εκπρόσωποι δεν συμφωνούσαν με την πολεμική του τακτική. Ύστερα υπήρχαν και αιτίες διαφωνιών και αποκρούσεων, ανάμεσα στους ίδιους αυτούς, που αυτές οι αιτίες μεγάλωναν τα πάθη με ισχυρό αντίκτυπο στην όλη συμπεριφορά του Αρμοστή!
Αυτά ήταν τα γεγονότα, που προηγήθηκαν της Συνελεύσεως.
Για τη συνέχεια των συμβάντων, ο ιστορικός Κριτοβουλίδης γράφει: 1823: «Άμα αναχωρησάντων των Τούρκων εκ του Σελίνου, παραλαβόντες τον Αρμοστήν ο Πρωτοπαπάς Σφακίων, ο Ρούσος Βουρδουμπάς και άλλοι τινές ολίγοι Σφακιανοί, τον έφερον δι’ ορέων και απορκήμνων οδών, εις Αρκούδαιναν, χωρίον της Επαρχίας Ρεθύμνης, κείμενον υπό τα Σφακιά απήτουν δε ούτοι, να τους επικυρώση Επαρχιακά δικαιώματα διότι άλλως έλεγον, δεν δύνανται πλέον, να πολεμώσιν, ο δε Σκούτης έπειθε τον Αρμοστήν, δια να εκτελέση την αίτησίν των, ως δικαίαν…» (ως άνω σ. 529, 530).
Η Συνέλευση στην Αρκούδαινα
Με τις προϋποθέσεις αυτές, ο Εμ. Τομπάζης αποφάσισε, να οργανωθεί στην Αρκούδαινα η Επαναστ. Συνέλευση. Προσκάλεσε, λοιπόν, από κάθε Επαρχία, δύο Πληρεξούσιους, που να έλθουν, σ’ αυτό το χωριό, άοπλοι! Σκοπός ήταν, να οργανωθεί η Πολιτική, η Στρατιωτική και η Οικονιμική ανασυγκρότηση της Κρήτης.
Μερικοί από τους παρευρεθέντες στη Συνέλευση: Ανάμεσα στους πληρεξούσιους ήταν και οι: Γ. Παπαδάκης, Χρυσαφόπουλος, Οικονόμου και ο ιστορικός Κριτοβουλίδης. Με τους ως άνω ερχόταν στην «Αρκούδαινα» και ο Σταμάτιος Ανωγιανός, που όμως, αφού προσβλήθηκε από πανώλη, λίγες μέρες πριν, πέθανε στο χωριό «Σκηνέ».
Στη Συνέλευση, όσο και μετά σημειώθηκαν φοβερές διαφωνίες. Μερικοί έκριναν, ότι αυτό το χωριό δεν ήταν κατάλληλο για Συνέλευση, παραβλέποντας ή α αγνοώντας την επίκαιρη θέση του!
Στο τέλος της Συνέλευσης του 1823, στην Αρκούδαινα
Μετά την επικύρωση των Διοργανισμών ο τιμιώτατος Εμ. Τομπάζης, «αναβάς επίτινος δώματος» μίλησε προς τους Κρήτες, που ακόμη αντιστέκονταν! Ο λόγος του βαρυσήμαντος και συμβουλευτικός για τις δύσκολες εκείνες περιστάσεις, δεν κρατήθηκε «επί λέξει» αλλά στα μέτρα, που τον συγκράτησαν μερικοί παρευρισκόμενοι και κυρίως ο Π. Μανουσέλης, που «η μνήμη του ην αυτόχρημα βιβλίον». Αυτά γράφει στην «Ιστορία των Σφακιών» ο Προηγούμενος και Επίσκοπος Ιεροσητείας, Συγγραφέας Γρηγόριος Παπαδοπετράκης.
Άλλα περιστατικά στην «Αρκούδαινα» επί Τούρκων
Το 1828, οι Τούρκοι του Ρεθύμνου, όταν έμαθαν το θάνατο του Αγριολίδη της Μεσαράς και τον «αρμπεντέ» που ‘γινε στο Ηράκλειο, για εκδίκηση πήγαν στο παραπάνω χωριό κι έσφαξαν 90 άοπλους Χριστιανούς. Αρκετοί ήταν στην εκκλησία. Εκεί, έσφαξαν τον Ιερέα του χωριού ενώ ιερουργούσε.
Το 1866, το Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, οι κάτοικοι έπαθαν μεγάλες καταστροφές! 20 φονεύθηκαν.
Το 1897, ύστερα από εμπρησμό και ρημαγμό στο χωριό, έμειναν μόνο καταλύματα…
Το 1912, 1913 και μέχρι το 1922 αρκετοί κάτοικοι της περιοχής βρέθηκαν στους πολέμους και αρκετές οικογένειες δυστύχησαν…
Ναι! Παρά τις τόσες θυσίες, η Ιστορία της «Αρκούδαινας» αλλά και το ίδιο το χωριό είναι ελάχιστα γνωστό, αν και το αναφέρουν οι Ιστορικοί Εμ.Λαμπρινάκης, Ι.Μουρέλλος, ο Στ.Σπανάκης κ.α.
Μνημειακά Ενθυμήματα
Στο χωριό και στην περιοχή του σώζονται προΪστορικά ερείπια. Πανάρχαι Ιερά σε σπηλιές, μεσαιωνικά κτίρια, ενετικές οικίες, η Φουντάνα, ο Κουλές κ.ά.
Από το μεγάλο καμαρόσπιτο του Γενίτσαρου Γκάμπαλη, δίνονταν φωτεινά σήματα στα γύρω. Ο ίδιος είχε παντρευτεί Ελληνίδα. Η τοπική παράδοση μιλεί γι’ αυτόν σαν φόβητρο του χωριού! Το όνομα GABALI στην αραβική σημαίνει βουνίσιος. Όμως σημαίνει και σκληροτράχηλος. Έζησε τα 1830-1866.
Η «Αρχοντική» περιβάλλεται από διάφορες τοποθεσίες. Άλλες με τις φυσικές ομορφιές και άλλες με την αίγλη των θρύλων, μπορούν, αξιοποιούμενες, να δώσουν ζωηρά κίνητρα για μια ανοδική παρουσία αυτού του ξεχωριστού χωριού.
Τοπωνύμια στην περιοχή Αρχοντικής
– Του Λιονή ο κάντουνας. Είναι αφετηρία 5 οδικών κατευθύνσεων.
– Καλιμπιανά
– Φουντάνα. Βρύση (FONTANA λ. ενετική)
– Κουλές. Σώζονται ερείπια παλιού κτιρίου, σε ύψωμα. Προφανώς ήταν μεσαιωνική Βίγλα (Παρατηρητήριο).
– Χριστός. Σπηλιά, με ερείπια Ι.Ναού του Σωτήρα Χριστού.
– Στου Γκάμπαλη τη Σκάλα. Κακόβολο πέρασμα προς το ποτάμι.
– Σταυριά. Θέση οδικών διασταυρώσεων. Επί Τούρκων, από κει πέρασε και ο στρατός του Μουσταφά πασά.
– Σπήλια. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, σε εποχές αναστάτωσης, είχαν καταφύγει, εκεί, οικογένειες για να προστατευθούν. Η προγιαγιά του υποστράτηγου Γ.Κορακάκη, κατά προσωπική του πληροφορία, είχε μεταφέρει εκεί τον αργαλειό της, για να υφαίνει… «τα προυκιά της»!
– Στου Αγά το Μύλο. Επί αιώνες, οι αγρότισσες, κατέβαιναν, στο ποτάμι, σε αυτή τη θέση, από κακόβολες σκάλες, λαξεμένες, στο βράχο. Εκεί, πλάι, στο ρέμα, ήταν πέτρινες γούρνες, όπου έπλεναν.
– Στη Λέσκα. Πολύ κακόβολος τόπος, σε βράχο. Εκεί, είναι σπηλιά, όπου άλλοτε ήταν το Μοναστήρι του Άη Νικόλα με αρκετούς καλογέρους. Τούτο το Ιερό, εξαιτίας της απρόσιτης θέσης του, ήταν άπαρτο! Όμως, κάποτε ένας δήθεν Χριστιανός πρόσφερε στους καλογέρους ψωμί, με ήρα! Οι μοναχοί το έφαγαν, ζαλίστηκαν κι αποκοιμήθηκαν… Τότε οι Τούρκοι με ευκολία μπήκαν και κατέλαβαν το Μοναστήρι…
– Σκοτεινή. Είναι σπηλιά με τεράστιο βάθος. Στον πόλεμο του ’40 Έλληνες και Άγγλοι έκρυβαν πολεμοφόδια.
Γενικά η παραποτάμια περιοχή της Αρχοντικής, με τις γραφικότατες τοποθεσίες και τα ιστορικά της ενθυμήματα, αποτελεί ένα παραδεισένιο τόπο, όπου Φύση και Ιστορία προσφέρουν μια σπάνια εικόνα και τοπίου, αλλά και αλλοτινών βιωματικών αποκαλύψεων! Αξίζει, λοιπόν, χωρίς χρονοτριβή η αξιοποίησή της!
Στον περίγυρο του ενοριακού Ι.Ναού της Παναγίας στο χωριό «Αρχοντική»
Βρίσκεται σε θέση κεντρική και περίοπτη, εξαιρετικού ενδιαφέροντος για όσα αυτός ο τόπος γνώρισε από τη μακρινή αρχαιότητα, μέχρι σήμερα. Όπως δηλώνει η τοπική παράδοση, αλλά και κάποια υπολείμματα μιας πανάρχαιης ιδιότυπης σκάλας, εκεί ήταν Προϊστορικο Ιερό της Αρκουδοτρόφου Θεάς.
Μετά Χριστόν λατρεύτηκε στην ίδια περιοχή η Παναγία, για αιώνες.
Επί Τούρκων η χριστιανική εκκλησία έγινε τζαμί.
Μετά την απελευθέρωση του νησιού, ο Ι.Ναός της Παναγίας ξανακτίστηκε. Ο ερευνητής G.GEROLA, στις αρχές του 20ου αι. γράφει, ότι εσωτερικά έβλεπε κανείς υπολείμματα τοιχογραφιών.
Όμως και πάλι μεσολάβησε καταστροφή και γι’ αυτό το λόγο, το 1911-15 οι ευλαβικοί κάτοικοι, αποφάσισαν να την αναστήσουν και πάλι. Έτσι, παρά τις αναστατώσεις εκείνης της εποχής των πολέμων του ’12 και ’13, παρά την απουσία αρκετών δικών τους, που ήταν στρατιώτες, πολύ μακριά, έξω από την Κρήτη, με κόπους και στερήσεις, την ξανάκτισαν και μάλιστα με ωραίες πελεκητές πέτρες!
Από τότε η Εκκλησιά της Παναγίας της Αρχοντικής, αποτελεί ευλαβικό προσκύνημα όλης της γύρω περιοχής και πανηγύριζει, στις 8 Σεπτεμβρίου, με λαμπρή εκδήλωση.
Στην παραπάνω σύντομα αναφορά μας, υπογραμμίζομε το σπάνιο γεγονός ότι σε αυτό το χωριό, διαδοχικά λειτούργησαν ιερά διαφόρων θρησκειών, για να επικρατήσει τελιά η Ορθόδοξη Χριστιανική Πίστη στην Υπεραγία Θεοτόκο!
Σχετικά με το χωριό «Αρχοντική» πολύτιμη και πολυμερέστατη στάθηκε η ενημέρωση, από μέρους του εκλεκτού τέκνου της, Ταξίαρχου ε.ά. Γεωργ. Κορακάκη του οποίου πολύ εκτιμήσαμε το ζήλο και την αγάπη για το πατρογονικό του αυτό χωριό, του Δυτικου Ρεθυμνιακού χώρου.
Αυτά αναφέρει η Αργίνη Φραγκούλη για το χωριό που η περιήγησή μας σ’ αυτό δεν τελειώνει με μια απλή αναφορά. Θα ευχαριστήσουμε απλά τον εκλεκτό φίλο κ. Τζιράκη για το αρχειακό του υλικό που μας έστειλε για το αφιέρωμα και τις φωτογραφίες. Είναι κι αυτός ένας από τους ανθρώπους που μας έκαναν να ξεχωρίσουμε την Αρχοντική…
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Ευα Λαδιά