Με δέος αναφέρομαι σήμερα σε μια κορυφή της Ρεθεμνιώτικης διανόησης, που άφησε εποχή. Χαλκέντερος συγγραφέας, πολυγραφότατος αρθρογράφος, χαρισματικός ποιητής, ακριβέστατος μεταφραστής, άριστος νομομαθής, μεθοδικός ερευνητής, αυτός ήταν ο Σπύρος Τ. Λίτινας.
Άρχισα να τον τραγουδώ μέσα από τη μουσική του Μπάμπη Πραματευτάκη, ως μέλος της Μικτής Χορωδίας και πάντα οι στίχοι του για το Ρέθυμνο γεμίζουν εικόνες την σκέψη μου.
«Στο Ρέθεμνος χαρά Θεού, τσι πρωινές να λάχεις
να κάθεσαι κι αντικριστά τη θάλασσα ετσέ να ‘χεις…»
Από ιστορική οικογένεια
Ο Σπύρος Λίτινας γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1907 και ήταν γιος του αγωνιστή του Αρκαδίου Τίτου Γεωργίου Λίτινα και της Μαρίας το γένος Γεωργίου Σαπουντζάκη.
Για την ιστορική του οικογένεια φρόντισε νωρίς να κάνει μια σημαντική έρευνα. Και θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε τα βασικά της σημεία, όταν φθάσουμε στα αφιερώματα, που έχουμε ετοιμάσει, για τις ιστορικές οικογένειες του Ρεθύμνου.
Δίψα για μάθηση
Από μικρή ηλικία, παράλληλα με τα σχολικά γράμματα, άρχισε να μαθαίνει γαλλικά, αγγλικά, βιολί, ζωγραφική και λογιστική Η αγάπη του για τη μουσική τον ακολουθούσε πάντα Εκτός από το βιολί, που είχε σπουδάσει, έπαιζε ακόμα πιάνο, ακορντεόν και κιθάρα.
Ήταν αφάνταστη η δίψα του σπάνιου αυτού ανθρώπου για μάθηση, μέχρι και τα βαθειά του γεράματα ακόμα. Και ποτέ, μα ποτέ, δεν έκανε επίδειξη των γνώσεών του. Άλλωστε καθένας διαπίστωνε την απίστευτη ευρυμάθειά του διαβάζοντας τα βιβλία ή τα άρθρα του.
Από μαθητής Γυμνασίου ασχολήθηκε με τη λογοτεχνία και ήταν από τους εκδότες του μαθητικού περιοδικού «Αθηνά» στο Ρέθυμνο, στο οποίο έγραφε και ο Παντελής Πρεβελάκης.
Σπούδασε εργαζόμενος
Αριστούχος πάντα ο Σπύρος Λίτινας, καύχημα των καθηγητών του, γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας και παράλληλα φοιτούσε στο Ωδείο της Αθήνας, στη Λογιστική Σχολή, στο Institute superieuer d’ etudes francaises και στη γερμανική σχολή της Αθήνας. Ενώ σπούδαζε εργαζόταν ως λογιστής στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού. Μαθαίνοντας ξένες γλώσσες (αγγλικά γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ακόμα και κινέζικα) δεν περιοριζόταν μόνο στην τυπική γνώση Εμβάθυνε και στη φιλοσοφία των λέξεων, έτσι ώστε κάνοντας αργότερα μεταφράσεις και λογοτεχνικών έργων, να σε εντυπωσιάζει με την ακρίβεια στην απόδοση. Οι γνώστες πραγματικά θαυμάζουν στα βιβλία του τις μεταφράσεις ποιημάτων Δάντη, Πετράρχη, Σαίξπηρ, Μολιέρου, Λαφοντέν, Ουγκώ, Γκαίτε, Σίλλερ και τόσων άλλων, όταν παραλληλίζουν το πρωτότυπο, που παρέθετε πάντα ο Σπύρος Λίτινας και πλάι τη μετάφραση σε άψογο στίχο και μέτρο. Σαν να είχε γραφτεί το ποίημα στα ελληνικά. Κι όμως δεν είχε προδοθεί ούτε μια λέξη από το ξένο κείμενο…
Ο ίδιος, όπως κάνει κάθε υπεύθυνος άνθρωπος, συνήθιζε να ζητά μια δεύτερη γνώμη από καθηγητές που δίδασκαν τις γλώσσες αυτές. Αλλά το να γνωρίζεις κάτι δεν σημαίνει ότι έχεις και το χάρισμα να το αξιοποιήσεις ποιητικά. Εκείνος όμως αποφάσιζε να στηρίζεται στις δυνάμεις του και δεν σταμάτησε να προσπαθεί για το καλύτερο.
« …ένα μεγάλο καλό έχουν, κοντά στις άλλες τους αρετές τα βιβλία σας, την ποικιλία. Από τους ζωντανούς σας στίχους ως τη μετάφραση του ΜΕRIAN, από τα γλωσσολογικά και τα ομηρικά, ως τις αναμνήσεις από την κατοχή ανασταίνετε ένα ολόκληρο κόσμο …», του έγραφε κάποτε ο Φάνης Ι. Κακριδής.
Δικηγόρος και συγγραφέας
Σε ηλικία 22 χρόνων ο Λίτινας, πήρε πτυχίο της Νομικής και διορίστηκε δικηγόρος στην Αθήνα. Άσκησε το επάγγελμα στην πρωτεύουσα, στο Ρέθυμνο και στο Εφετείο Κρήτης, επί 36 ολόκληρα χρόνια, μέχρι που το 1966 διορίστηκε συμβολαιογράφος στην Αθήνα, όπου εργάστηκε μέχρι το 1977, οπότε συνταξιοδοτήθηκε.
Λάτρης της φύσης συνήθιζε να αφιερώνει χρόνο πολύ στην επαφή του με τη γη και τα δωρήματά της. Αγαπούσε να καλλιεργεί το κτηματάκι του, να φυτεύει δέντρα, να παρακολουθεί με θαυμασμό την ανάπτυξη του κήπου του και να χαίρεται σαν μικρό παιδί. Ποτέ δεν σκέφτηκε ότι επιστήμονας και διανοούμενος αυτός, θα έπρεπε να είναι περισσότερο τυπικός, να δίνει ιδιαίτερη σημασία στην εμφάνιση και στις εντυπώσεις «βιτρίνας». Λάτρευε τη θάλασσα και ήταν από τους πιο φανατικούς φίλους της. Η χαρά του, ήταν να απολαμβάνει την παραλία του Ρεθύμνου, που ήταν στα χρόνια του τόσο διαφορετική.
Άνθρωπος με μεγάλη αυτοπεποίθηση, απροσκύνητος όπως κάθε σοφός διανοούμενος, αφοσιωμένος φίλος, φιλότιμος άνθρωπος, ανιδιοτελής κοινωνικός εργάτης, ο Σπύρος Λίτινας, δεν δίστασε να τα βάλει με κατεστημένα της Ρεθεμνιώτικης ελίτ, για να προασπίσει τα συμφέροντα του Ρεθύμνου. Δεν δίσταζε να τα βάζει και με την εξουσία για να υπερασπιστεί φίλους του. Όταν κάποτε ο Μανόλης Κούνουπας του παραπονέθηκε για τους χωροφύλακες, που είχαν γίνει σκιά του -ήταν οι γνωστές εποχές που ο διχασμός κυριαρχούσε- ο Λίτινας, ποιος ξέρει με ποιον τρόπο, μάλλον με τον αέρα του σπουδαίου νομομαθούς, κατάφερε να μην ενοχλήσει ποτέ ξανά κανένας το φίλο του.
Αυστηρός αρθρογράφος
Κι είχε ένα ακόμα σπάνιο χάρισμα. Όπως ακριβώς σε ένα στίχο έκλεινε μια εικόνα, μια σκέψη, έτσι κι επιχειρηματολογώντας μέσα σε λίγες γραμμές έλεγε τα πάντα. Αξίζει να παραθέσουμε μέρος από την επιστολή του στον κ. Μανόλη Κούνουπα, όταν είχε δημιουργηθεί ζήτημα με το Ηλιακό Ρολόι:
«Αγαπητέ μου Μανόλη
Αφού παίρνεις τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» θα διάβασες, βέβαια, όσα έγραψα για τις παλαβομάρες ανέκαθεν των συμπολιτών μας εκείνων, που φθάνουν στο σημείο να εξαφανίζουν από προσώπου γης τα τιμαλφέστερα απ’ όλα τα καλά που η θεία Πρόνοια επεφύλαξε στο αγαπημένο μας Ρέθυμνο.
Μεταξύ των θυμάτων των, μάλλον προεξέχει το περίφημο και μοναδικό στον κόσμο βενετσιάνικο Ηλιακό μας Ωρολόγιο, που κατεδάφισαν και εξαφάνισαν όπως όλοι μας γνωρίζομεν. Εγώ και είδα πως έγινε με τα μάτια μου. Το κατεδάφισαν ενώ είχε κηρυχθεί με νόμο ως «διατηρητέον μνημείον». Και παραλίγο, παρά ελάχιστο να έχει προηγηθεί στη μαύρη του μοίρα προηγουμένως το Νομαρχιακό μας Μέγαρο. Ήρθε στο «νυν και αεί» το πράγμα όπως αποκαλύπτω, να το εξαφανίσουν κι αυτό. Εις όσα σχετικά έγραψα δεν είδα να σχολιάσει κανείς…»
Μέσα από την αρθρογραφία και τις επιστολές του Λίτινα φαίνεται και ποιοι μπορεί να έγιναν κατά καιρούς οι «κακές μοίρες» του Ρεθύμνου. Γιατί υπήρξαν κι αυτές, όσο κι αν οι «υποχρεωτικές» γραφίδες φρόντισαν να τους εξασφαλίσουν υστεροφημία.
«Γενιά ναι από τσι Λίτινους…»
Φαίνεται και από άλλες επιστολές πως ο Σπύρος Λίτινας είχε στενή φιλική σχέση με το Μανόλη Κούνουπα, επίσης σημαντικό των Κρητικών Γραμμάτων συμπολίτη μας, που του αφιέρωσε μάλιστα και ποίημα στο οποίο αναφέρει μεταξύ άλλων:
Γενιά ναι από τσι Λίτινους
ο άξος δουλευτής μας
με φρόνεψη και μ’ αρχοντιά
κι άριστος ποιητής μας.
Πολύχρονο χιλιόχρονο
με δοξασμένο θώρι
να τον εκαμαρώνουμε
σαν τ’ αψηλό αόρι…
Μιλήσαμε με τον εκλεκτό συμπολίτη για τη φιλία αυτή και από την κουβέντα βεβαιωθήκαμε για το πάθος του Σπύρου Λίτινα, για τον τόπο του που κυριαρχεί άλλωστε και στην ποίησή του.
Μ’ έχει παιδέψει
μια κάποια σκέψη
Ω Ρέθεμνός μου
Κόσμε του Κόσμου!
Λάτρευε το Ρέθυμνο κι ένιωθε μαχαιριά στην καρδιά του κάθε στραβοτιμονιά της διοίκησης που κάτι θα στοίχιζε στην πόλη. Δεν δίσταζε μάλιστα να καυτηριάζει κάθε κακώς κείμενο αδιαφορώντας για τις συνέπειες. Αυτή την παρρησία του είχε πολλές φορές επαινέσει ο αξέχαστος Μανός Αστρινός, που συχνά γινόταν δέκτης αυτών των σχολίων δεδομένου ότι ο Λίτινας τον είχε σε ξεχωριστή εκτίμηση.
Ένας αγωνιστής
«Ο Σπύρος Λίτινας, είναι ένας αγωνιστής, ενθουσιώδης και ανυποχώρητος. Συνεπής και ασυμβίβαστος… Θερμός και έμπρακτος ο ανθρωπιστικός του συναισθηματισμός», θα γράψει στα «Ρ.Ν.» Γενάρη του 1993, ο Νίκος Νιουράκης, παρουσιάζοντας το βιβλίο του πολυγραφότατου συγγραφέα: «ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ».
Σημαντική και η επιστολή του Μιχαήλ Δ. Στασινόπουλου που του συνιστά σε επόμενη έκδοση να συμπεριλάβει και την παρουσίαση που του έκανε στην Ακαδημία.
Τα ποιήματά του τα χαρακτήριζε η συντομία που δημιουργούσε θα λέγαμε σχολή. Γιατί το ύφος του-το γνωστό «Λιτίνιο ύφος» κατά τον κ. Μιχάλη Τρούλη- είναι μοναδικό. Και ποτέ δεν προδίδει τη γλώσσα:
Χαντώ πως δεν εγίνηκε στον Κόσμο τον Απάνω
τόπος καλλιά τση Κρήτης μας και ποιος δεν το θωρεί.
Τον κόσμο εις την μια μεριά, στην άλλη Εκείνη βάνω
κι ούλος ο Κόσμος δε βαρεί η Κρήτη ό,τι βαρεί …
Αφοσίωση στη ντοπιολαλιά
Στα δικά του ποιήματα εκφράζεται με απόλυτη αφοσίωση στη ντοπιολαλιά. Κάποια από τα ποιήματά του έμειναν και σαν μότο να συνοδεύουν μεγάλες εθνικές επετείους.
«…Κι απής το βόλι εθρούλλισεν το λυγερό κοντάρι
εις τη σημαία ο Καγιαλές αράσσει να την παρει
κι εγίνη αυτός κοντάρι τζη -τα στήθεια-ν-του μπεντένι
-Κι αδέ βαρυέστε, εδά μωρέ, βαράτε αφορεσμένοι…»
Δεν υπάρχει τοπικό γεγονός, δεν υπάρχει ιστορικό γεγονός, ιδιαίτερα του Ρεθύμνου, που να μην έχει γίνει στίχος.
Με την καρδιά στον τόπο τζη, μα την Ψυχή στ’ αδόδια
τ’ Αμάθια σε ονειρόπαρμα, ψηλά, αναντρανιστά
διάχνει ο Γιαμπούς κατά βουλή, που δε κατέχει εμπόδια
-Γη Ένωση γη Θάνατο -Ούλοι μαζί- Φωθιά!
Ο Σπύρος Λίτινας έγραψε -ο μοναδικός- για τα «χωροφυλακάκια» και μάλιστα με είχε ρωτήσει αν είχα δει από άλλη γραφίδα σχετικό ποίημα.
«Κρίμα τα κακόμοιρα», μου είχε πει. «Αυτά δεν είχαν καμιά εμπειρία από τη φωτιά του πολέμου. Κι όμως ρίχτηκαν στη θρυλική εκείνη Μάχη της Κρήτης με τόσο πάθος».
Ύμνος για την Κύπρο
Με το συνθέτη Μπάμπη Πραματευτάκη εκτός από θερμή φιλία είχαν και στενή καλλιτεχνική συνεργασία. Κάποτε μάλιστα έγραψε ο Σπύρος ένας καταπληκτικό έργο για την Κύπρο, έναν ύμνο πραγματικά, και με τη μουσική του Μπάμπη την έστειλε στον Μακάριο. Ο Εθνάρχης της Κύπρου απάντησε συγκινημένος και διαβεβαίωσε ότι θα τον συμπεριλάβει στα σημαντικά καλλιτεχνήματα Ελλαδιτών για το μαρτυρικό νησί.
Ο Σπύρος Λίτινας έτρεφε επίσης μεγάλη αγάπη για τον Παντελή Πρεβελάκη, τον οποίο μάλιστα αποκαλούσε αδελφό, όπως και για τον Αυστραλίας Στυλιανό. Κι ήταν ιδιαίτερα ευτυχής όταν ο Πρεβελάκης κυρίως μοιραζόταν μαζί του κάποιο στοχασμό ή προβληματισμό. Επιστήθιος φίλος του και ο κ. Γιώργος Δρανδάκης πρώην πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου.
Μια σπουδαία μετάφραση
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι μια μετάφραση ιστορικής αναφοράς του Ματθαίου Μέριαν, (1670) στο ένατο βιβλίο του, «ΤΑ ΠΟΙΚΙΛΑ» που αφορά την Κρήτη και μάλιστα σε ιστορικές περιόδους που τότε, όταν ασχολήθηκε ο Σπύρος Λίτινας, δεν είχαμε αρκετές πηγές που να ρίχνουν φως στα γεγονότα. Είναι 87 μεγαλόσχημες σελίδες, μέρος των οποίων είχαν προηγηθεί στο βιβλίο «ΣΥΜΜΙΚΤΑ». Περιλαμβάνεται ολόκληρος ο Πόλεμος των 25 χρόνων, που διαδραματίστηκε στην Κρήτη και στο «Αρχιπέλαγος», μεταξύ των επιτιθέμενων Τούρκων και των αμυνόμενων Ενετών στη διαφιλονίκηση της Κρήτης.
Ο ίδιος ο Στέλιος Αλεξίου χαρακτήρισε χρησιμότατη τη μετάφραση αυτή.
Αμέτρητες οι θερμές κριτικές
Αμέτρητοι εκείνοι που έγραψαν για το σπουδαίο έργο του πολυγραφότατου Σπύρου Λίτινα:
«Σε καμαρώνω για την ανεξάντλητη φλόγα αγάπης που έχεις για καθετί που έχει σχέση με την Κρήτη, την πρωτότυπη ποιητική σου φλέβα και γενικά την ικανότητα να μεταφέρεις τη γλώσσα μας στίχους Ευρωπαίων ποιητών. Απόρροια βέβαια της γνώσης και αφομοίωση ς τόσων γλωσσών που σε βοηθάνε να βάζεις βαθειά το νυστέρι της διανόησης…» (Μανόλης Βογιατζάκης).
«Ο λόγος του ποιητικός και πεζός ευφραίνει. Η ποικιλία των θεμάτων του κάνει αδιάπτωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη και δείχνει καθαρά τις δυνατότητες και την καταξίωση του συγγραφέα. Η γλώσσα του γάργαρη κοινή ελληνική και αλλού ιδιωματική καθάρια κρητική, καθιερώνει τον Σπύρο Λίτινα σαν μεγάλο λογομάστορα…» (Μιχάλης Καυκαλάς).
Άριστος οικογενειάρχης
Ο Σπύρος Λίτινας άργησε να δημιουργήσει οικογένεια. Πέτυχε όμως την ιδανική σύζυγο στο πρόσωπο της Κατερίνας, το γένος Βαβουράκη, την οποία απέκτησαν τρία παιδιά. Φαίνεται πως ήταν η ιδανική γυναίκα για να σταθεί πλάι σε μια τόσο σημαντική προσωπικότητα.
Η ζωή, ενώ του χάρισε πολλές διακρίσεις και οικογενειακή ευτυχία, ενώ απολάμβανε το θαυμασμό και τη φιλία εκλεκτών ανθρώπων, του επιφύλαξε και δοκιμασίες που δύσκολα αντέχει άνθρωπος, τις οποίες όμως, ο Σπύρος Λίτινας αντιμετώπισε με αξιοπρέπεια. Μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμενε το ίδιο παραγωγικός, φαινόμενο ανθρώπου που έγραφε, κατέγραφε, δακτυλογραφούσε, διόρθωνε τις εκδόσεις του χωρίς καμιά βοήθεια. Και συνεχώς μας αιφνιδίαζε ευχάριστα με κάτι νέο και πολύ αξιοπρόσεκτο. Ποτέ όμως δεν επιδίωξε τη διάκριση, δεν συμβιβάστηκε με καταστάσεις για να πετύχει κάτι. Στάθηκε απέναντι σε ισχυρά πρόσωπα και δύσκολες καταστάσεις με αξιοπρέπεια και ήθος. Ασυμβίβαστος και απροσκύνητος πάντα.
Σε όλα του τα βιβλία φρόντιζε να έχει κατατοπιστικά ευρετήρια και για θέματα που είχε συμπεριλάβει σε προηγούμενες εκδόσεις.
Ο μεγάλος αυτός δημιουργός είχε και σημαντικές διακρίσεις.
Εκτός από την παρουσίαση, στην Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών 18 Μαΐου 1978, του βιβλίου του «Κρητικές ρίμες», σε ειδική τελετή που έγινε στο Δημαρχείο Ρεθύμνης, του απονεμήθηκε από τον Σεβασμιότατο Αρχιεπίσκοπο Αυστραλίας κ.κ. Στυλιανό ο Χρυσός Σταυρός το Αγίου Ανδρέου της Ιεράς Αρχιεπισκοπή Αυστραλίας, παρουσία προσωπικοτήτων όπως ο Μανούσος Μανούσακας.
Η σεμνότητά του όμως δεν άφηνε να δοθεί μεγάλη δημοσιότητα στα γεγονότα αυτά που είναι σημαντικά αφού δεν γίνονται για τον καθένα.
Ένας κορυφαίος των Γραμμάτων
Είναι πολλά που αξίζει να αναφερθούν για το Σπύρο Λίτινα, τον μεγάλο των Κρητικών Γραμμάτων. Οι πιο ειδικοί θ’ ακούσετε να λένε για την ιδιαίτερη τεχνική του στο σονέτο, καθόλου εύκολη, για όσους ξέρουν. Και δεν περνούν απαρατήρητες οι επιδόσεις του στη μουσική και στη ζωγραφική, τις οποίες άφησε στα τελευταία χρόνια για να αφοσιωθεί στην ποίηση και στη λογοτεχνία.
Μα πιο πολύ ο σοφολογιότατος Σπύρος Λίτινας, που έφυγε στις 5 Νοεμβρίου του 2001, για το αιώνιο ταξίδι, έμεινε στην παλιά Ρεθεμνιώτικη μνήμη σαν μια από τις σημαντικότερες μορφές που ευτύχησε το Ρέθυμνο να ευλογήσει με τις παραδόσεις του και να τιμηθεί στο έπακρον από αυτές.
ΕΥΑ ΛΑΔΙΑ