Είναι, καταρχάς, εκπληκτικό ότι είμαστε σήμερα σε θέση να γνωρίζομε ονομαστικά, ένα προς ένα, τους ανθρώπους που ζούσαν στο Ρέθυμνο πριν από εκατό χρόνια. Για την ακρίβεια, έχομε τα στοιχεία για τους άνδρες (22 ετών και άνω), αυτούς που είχαν δικαίωμα ψήφου. Είναι όλοι γραμμένοι σε ένα Εκλογικό Κατάλογο της εποχής, για τον οποίο θα γίνει πολύς λόγος πιο κάτω. Για τις γυναίκες που ζούσαν την ίδια εποχή στο Ρέθυμνο δεν έχομε στοιχεία, μια και γι’ αυτές δε θα μπορούσε, φυσικά, να υπάρχει εκλογικός κατάλογος. Υπενθυμίζεται ότι το δικαίωμα ψήφου δόθηκε στις Ελληνίδες μισό περίπου αιώνα αργότερα, το 1952.
Εκλογικοί κατάλογοι χρειάστηκε να δημιουργηθούν στην Κρήτη μόνο μετά την Αυτονομία, αφού, μέχρι τότε, ήταν οι εκλέκτορες (και όχι ο λαός) εκείνοι που έστελναν τους εκπροσώπους των Επαρχιών στη Συνέλευση των Κρητών (βουλή) ή όριζαν τους άρχοντες της αυτοδιοίκησης. Οι πρώτοι εκλογικοί κατάλογοι – ένας για κάθε Δήμο – ήταν έντυποι. Τυπώματά τους φαίνεται πως είχαμε το 1901, το 1903, το 1906 και το 1913. Ατυχώς, από το πλήθος των εκλογικών καταλόγων της Κρητικής Πολιτείας έχουν διασωθεί ελάχιστοι. Μια παρτίδα έτυχε να εντοπιστεί από τον γράφοντα σε παλαιοπωλείο των Αθηνών. Μεταξύ αυτών και ένας πολύτιμος κατάλογος του Δήμου Χανίων (1906).
Η αντίστοιχη έκδοση για τον Δήμο Ρεθύμνης έχει διασωθεί σε ένα και μοναδικό αντίτυπο, αρκετά ταλαιπωρημένο, το οποίο φυλάσσεται σήμερα στο Ιστορικό και Λαογραφικό Μουσείο της πόλης μας. Σπεύδω να ευχαριστήσω για τη χορήγηση αντιγράφου. Και να πω ότι αυτοί που έχουν σήμερα τη μέριμνα διαφύλαξης και αξιοποίησης των αντικειμένων του Μουσείου αξίζουν συγχαρητήρια για το πώς αντιλαμβάνονται την αξιοποίηση αυτών των προσκτημάτων. Σπεύδω, επίσης, να υπενθυμίσω την οφειλή όλων μας σ’ αυτούς που φρόντισαν, διαχρονικά, για τη συλλογή των διαφόρων αντικειμένων του Μουσείου, μεγάλων και μικρών.
Στην προκειμένη περίπτωση έχομε ένα έντυπο 40 σελίδων που, σχεδόν, δεν διαβάζεται. Όμως το πλήθος των πληροφοριών που περιέχει το κάνει ανυπολόγιστα πολύτιμο. Στην προσπάθειά μου να αναδείξω το περιεχόμενό του, αφιέρωσα αμέτρητες ώρες και υπομονή. Ενώ θα μπορούσα να δακτυλογραφήσω τα στοιχεία που περιλαμβάνει ο κατάλογος, τον αντιμετώπισα ως ντοκουμέντο βάλθηκα να καθαρίσω τις σκαναρισμένες σελίδες του με τη βοήθεια του photoshop! Για τη σπανιότητα των Εκλογικών Καταλόγων της Κρητικής Πολιτείας, αναφέρω ενδεικτικά και τούτο: Από όσους τέτοιους καταλόγους έχουν διασωθεί, δεν υπάρχει κανένας που να αναφέρεται σε Δήμο του Νομού Ηρακλείου.
Στον Κατάλογό μας (Δήμου Ρεθύμνης, έτους 1906) υπάρχουν οι γνωστές στήλες. Από την πρώτη στήλη με τα επώνυμα δεν βλέπει κανείς διαφορές με τους σημερινούς Εκλογικούς Καταλόγους. Όλα σχεδόν έχουν την κατάληξη –άκης. Το πράγμα αρχίζει να ξενίζει στη δεύτερη στήλη. Τα μικρά ονόματα των τότε Ρεεθεμνιωτών θυμίζουν τούρκικο σίριαλ: Σουλεϊμάν, Μουσταφάς, Χουσεΐν κλπ. Είναι γνωστό ότι στη σύνθεση του πληθυσμού της πόλης οι Τουρκο-ρεθεμνιώτες υπερείχαν των χριστιανών.
Εμείς θα επικεντρώσομε το ενδιαφέρον μας στη στήλη με την ένδειξη «Επάγγελμα». Ίσως είναι αυτή που προσφέρεται περισσότερο για σχολιασμούς, ενώ υπάρχει η εκτίμηση ότι και το ενδιαφέρον των μυημένων θα προκαλέσει και την περιέργεια των νεότερων από τους αναγνώστες. Στην επιλογή του θέματος με τα παλιά επαγγέλματα με επηρέασε και μια πρόσφατη μικρή έκδοση, ένα θαυμάσιο ένθετο της εφημερίδας Ρεθεμνιώτικα Νέα με τίτλο «Παράδοση και παραδοσιακά επαγγέλματα», την οποία επιμελήθηκε ο Γιάννης Σπανδάγος, ο οποίος πολλά θα μπορούσε να προσθέσει στα δικά μου σχόλια. Ας δούμε και ας σχολιάσομε τα πράγματα κατά περίπτωση:
Ζωγράφοι και … κοσμηματογράφοι στο παλιό Ρέθυμνο: Τέσσερις ήταν συνολικά (δύο και δύο) οι Ρεθεμνιώτες που χαρακτηρίζονται με μια από τις δύο αυτές συναφείς επαγγελματικές ιδιότητες. Όλοι τους είναι χριστιανοί. Ως ζωγράφοι καταγράφονται δύο: Ο 82άχρονος τότε Αντώνιος Βεβελάκης (+ 1914, γνωστότατος αγιογράφος, με πλήθος εικόνες) και ο μόλις 31χρονος Ιωάννης Γλυστρίδης του Ε. [του Εμμανουήλ;]. Για το ζωγραφικό έργο του τελευταίου – εγώ, τουλάχιστον – τίποτα δεν γνωρίζω. Υποθέτω πως ταυτίζεται με τον φωτογράφο Ιωάννη Γλυστρίδη του Εμμανουήλ (+ 1925. Να σημειωθεί ότι υπήρχε και άλλος φωτογράφος Γλυστρίδης, ο Ευάγγελος (π. 1890-1931), ο οποίος, το 1914, είχε το εργαστήρι του στον αριθμό 45 της οδού Τειχών, έναντι των Τεσσάρων Μαρτύρων (sic).
Είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο Γεώργιος Κ. Γαληνός (1860-1934), γνωστός ως ζωγράφος του Ρεθύμνου, δεν είναι καταγραμμένος στον Κατάλογό μας με αυτή την καλλιτεχνική-επαγγελματική ιδιότητα, αλλά χαρακτηρίζεται κοσμηματογράφος. Έχοντας σχεδόν πλήρη εικόνα του έργου του (χάρη στον Γιάννη Σπανδάγο) μπορούμε να δικαιολογήσομε τον ορθότατο – γλωσσολογικά και ουσιαστικά – όρο «κοσμηματογράφος». Όσο για τον δεύτερο Ρεθεμνιώτη-καλλιτέχνη του είδους, κάποιο Χρήστο Κουμαριανό (αριθ. κατ. 752), θεωρούμε πιθανό το ενδεχόμενο να πρόκειται για βοηθό του Γαληνού, με τον οποίο ήταν και συνομήλικος.
-Οι πολλοί σαγματοποιοί και οι δύο … σαράτσηδες της πόλης: Σαράτσηδες ήταν αυτοί που κατασκεύαζαν σέλες για τα άλογα. Η ρίζα της λέξης είναι τούρκικη, και η χρησιμοποίησή της στον Κατάλογό μας δικαιολογείται ίσως από το γεγονός ότι και οι δυο κατασκευαστές σελών στο Ρέθυμνο ήταν μωαμεθανοί. Τίποτα δεν είναι τυχαίο. Από τα πολλά που θα μπορούσε να πει και να σχολιάσει κανείς είναι και το γεγονός ότι υπήρξε εποχή που στην Κρήτη μόνο ο Μητροπολίτης του νησιού είχε το δικαίωμα να χρησιμοποιεί άλογο!
-Οι πολλοί υποδηματοποιοί και ο μοναδικός … εμβαδοποιός: Η εξεζητημένη αυτή λέξη χρησιμοποιείται για τον μοναδικό, όπως φαίνεται, ειδικό παντοφλά της πόλης. Προέρχεται ασφαλώς από το «εμβάδιον», που σημαίνει γυναικεία παντόφλα. Υποθέτω πως η ρίζα είναι ελληνική, μια και στα λεξικά που τυχαίνει να έχω στη διάθεσή μου δεν υπάρχει σχετική πληροφορία. Το γενικό σχόλιο που μπορώ να κάμω είναι τούτο: Όταν οι συντάκτες των καταλόγων μπορούσαν να δώσουν εξεζητημένη ελληνοπρέπεια στους επαγγελματικούς όρους, δεν έχαναν την ευκαιρία. Δεν τα κατάφερναν όμως πάντα. Πλάι στον τέκτονα και τον λιθοτόμο αναφέρεται και ο καλουπτζής. Υποθέτω πως πρόκειται για τον ειδικό κατασκευαστή των στηριγμάτων στους θόλους και στις καμάρες, πριν μπει η λεγόμενη πέτρα-κλειδί.
-Μερικά επαγγέλματα που πέρασαν ανεπιστρεπτί: Οι νεροφόροι, οι σιγαροποιοί, οι χαμαμτζήδες, οι κοσκινάδες κλπ. κλπ. είναι μερικοί από τους τότε επαγγελματίες της πόλης που σήμερα δεν θα είχαν κανένα λόγο ύπαρξης. Πήγα να συμπεριλάβω και τους παλιούς ντελάληδες που θυμόμαστε οι παλαιότεροι (κήρυκες χαρακτηρίζονται στον Κατάλογο), όταν θυμήθηκα πως, σήμερα, αυτοί έχουν δώσει τη θέση τους στα αυτοκίνητα με τα μεγάφωνα που μας πληροφορούν για την άφιξη κάποιου θιάσου ή μας προτρέπουν να παρακολουθήσομε τον προσεχή αθλητικό αγώνα. Υπάρχουν και άλλες περιπτώσεις φαινομενικά χαμένων επαγγελματικών δραστηριοτήτων. Για παράδειγμα, τότε υπήρχε στο Ρέθυμνο ο ελαιομετρητής Αλής Καβουσανάκης. Υποθέτω πως ήταν ο ειδικός για να μετρά την οξύτητα του λαδιού [;]. Αν έτσι έχει το πράγμα, είναι κάτι που δεν έχει καταργηθεί, αλλά έχει τόσο απλουστευθεί η διαδικασία που δεν δικαιολογεί την ύπαρξη ειδικού επαγγελματία.
– Στην ιστορική αυτή φωτογραφία με μέλη του πρώτου Δικηγορικού Συλλόγου Ρεθύμνης εικονίζεται και ο Συμβολαιογράφος Αλή Περτέβ Δερβισάκης (στην πάνω σειρά με το φέσι). Για άγνωστους λόγους απουσιάζει ο δικηγόρος Αχμέτ Εφένδης Κουταλάκης που τότε είχε κοινό γραφείο με τον μετέπειτα Δήμαρχο Τίτο Πετυχάκη (στον αριθμό 16 της οδού Σκότους).
Οι πολύτιμες έμμεσες πληροφορίες του Καταλόγου:
Ο Εκλογικός Κατάλογος του 1906 που εξετάζομε περιλαμβάνει τα στοιχεία των 2.790 εκλογέων του τότε Δήμου Ρεθύμνης (στον οποίο είχε υπαχθεί τότε και το γειτονικό χωριό Γάλλου). Δεν είναι όμως μόνο τα στοιχεία των εκλογέων που δίνουν αξία στους Καταλόγους της εποχής. Οι έμμεσες πληροφορίες είναι ακόμα πιο πολύτιμες. Διαπιστώνομε, για παράδειγμα, ότι στη στήλη με τα επαγγέλματα των εκλογέων δεν υπάρχει ούτε ένας χριστιανός «ψάλτης», ενώ οι μωαμεθανοί επαγγελματίες του είδους ξεπερνούν τους δέκα. Αυτό επιβεβαιώνει κάτι που το έχω διαπιστώσει από καιρό και έχω διατυπώσει σχετική άποψη. Επαναλαμβάνω και εδώ πως για τους Ρεθεμνιώτες χριστιανούς της εποχής η εθελοντική προσφορά υπηρεσιών στην εκκλησία τους ήταν τιμή. Επιστήμονες και πολιτικοί με θέσεις σημαντικές αναζητούσαν συχνά και μια θέση Επίτροπου στο Συμβούλιο της Εκκλησίας.
Οι ερευνητές ειδικών θεμάτων είναι βέβαιο ότι θα βρουν στοιχεία για τα θέματά τους. Και επειδή είναι αρκετοί αυτοί που αναζητούν τους παλιούς καλλιτέχνες της κρητικής μουσικής, διατυπώνω τις εξής παρατηρήσεις: Δεν είναι περίεργο που δεν υπάρχουν επαγγελματίες λυράρηδες στους παλιούς εκλογικούς καταλόγους. Ακόμα και σε νεότερες εποχές, οι διαπρεπείς του είδους είχαν κάποιο επάγγελμα (ο Φουσταλιέρης ήταν ρολογάς κλπ.). Υπάρχει όμως στον κατάλογό μας μια εξαίρεση. Είναι ο βιολιστής [sic] Στυλιανός Χρηστάκης (αριθ. κατ. 2520), γεννημένος περί το 1845. Επειδή οι περιηγητές χαρακτηρίζουν συνήθως βιολιστές τους Κρητικούς λυράρηδες που έτυχε να γνωρίσουν (όπως ο Σαβαρύ, ο Κοκερέλ κ.ά.), θεωρώ πιθανό το ενδεχόμενο να ήταν λύρα και όχι βιολί το όργανο του επαγγελματία μουσικού Στέλιου Χρηστάκη.
-Ένας δικηγόρος με περίεργη επαγγελματική πορεία: Τσεκάροντας τους δικηγόρους του καταλόγου μας σταμάτησα προς στιγμήν στον 33χρονο τότε δικηγόρο Γρηγόριο Παλαιτσάκη του Εμμανουήλ. Δεν άργησα να διαπιστώσω πως πρόκειται για τον Περβολιανό παπά-Γρηγόρη Παλαιτσάκη (και όχι Παλαϊτσάκη), στη μνήμη του οποίου έχει, μάλιστα, αφιερωθεί δρόμος στα Περιβόλια. Η περίπτωσή του έχει ενδιαφέρον και η επαγγελματική πορεία του δημιουργεί απορίες. Ξέραμε μέχρι τώρα πως ήταν γιος παπά, του οποίου το μικρό όνομα αγνοούσαμε. Τώρα που μαθαίνομε πως ο παπά-Γρηγόρης με το δίπλωμα της Νομικής ήταν γιος του παπά-Μανόλη, αναρωτιόμαστε διάφορα και, προπάντων, πως επέλεξε να γίνει ιερέας, γιατί σταμάτησε να ιερουργεί, ενώ συνέχισε να κάνει το δάσκαλο, όπως και πριν συμπληρώσει τις σπουδές του. Αναρωτιόμαστε ακόμα αν ήταν γιος του ο αδικοχαμένος (στον εμφύλιο) έφεδρος αξιωματικός Εμμανουήλ Γρηγορίου Παλαιτσάκης, ένας μαθηματικός με ελπιδοφόρο ξεκίνημα και κλίση στην Αστρονομία που δε μπόρεσε να δείξει τις ικανότητές του στην επιστήμη. Σήμερα, στον τηλεφωνικό κατάλογο του Ρεθύμνου, το επώνυμο είναι ανύπαρκτο.
Αντί για επίλογο: Όταν, πριν από 20 χρόνια, ήρθε στο φως η μάλλον πρόχειρη βιβλιογραφική εργασία μου με τίτλο «Τα Κρητικά Βιβλία», διαπίστωσα με έκπληξη πως ήταν αρκετοί οι κρητολόγοι που αγνοούσαν την ύπαρξη των Εκλογικών Καταλόγων της Κρητικής Πολιτείας. Έχω αναφερθεί και άλλοτε σε μια ξένη ερευνήτρια που ξεκίνησε από το Κέμπριτζ για να δει τον κατάλογο του Δήμου Χανίων που αναφερόταν ότι υπήρχε στο αρχείο μου. Αντίθετα, στα 20 χρόνια που πέρασαν, οι δικοί μας ερευνητές δεν είδα να χρησιμοποιούν τους Καταλόγους. Υποθέτω πως αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι πρόκειται για έντυπα σπάνια και δυσπρόσιτα. Για παράδειγμα, από τη Βικελαία Βιβλιοθήκη μου λένε ότι δεν έχουν αντίτυπο από κανένα Εκλογικό Κατάλογο της Κρητικής Πολιτείας.
Όλα τα παραπάνω νομίζω ότι δικαιολογούν το αυξημένο ενδιαφέρον μου για τις εκδόσεις αυτές των αρχών του 20ου αιώνα, τις μάλλον ξεχασμένες και περιφρονημένες. Εκτός των άλλων, οι εκδόσεις αυτές παρουσιάζουν και συναισθηματικό ενδιαφέρον για όλους τους Κρητικούς. Οι περισσότεροι μπορούν να βρουν σ’ αυτά τα παλιά βιβλία τα ονόματα των παππούδων και των προ-παππούδων τους.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΕΚΚΕΚΑΚΗΣ
ΡΕΘΕΜΝΟΣ 22/11/2010