Απόσπασμα επιστολής ΠΑΥΛΟΥ ΜΕΛΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΝ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΓΕΡΜΑΝΟΝ ΚΑΡΑΒΑΓΓΕΛΗΝ της 11 Ιουνίου 1903
..Οι ένδεκα Κρήτες, που σας στέλλομεν, είναι τέλειοι τύποι πολεμιστών, Γενναίοι, ευφυείς, τολμηροί , αποφασιστικοί, φιλόδοξοι και έχοντες ανεπτυγμένον το εθνικός αίσθημα, είμαι βέβαιος ότι θα ενισχύσωσι καταπληκτικώς τον αγώνα σας.
Ο ήδη γνωστός σας Γεώργιος Πέρακης είναι ο καλλίτερος πάντων εις αυτόν δύνασθε τα πάντα να λέγητε και να τον συμβουλεύεσθε ακόμη δια τα πράγματα τα οποία δεν υποπίπτουσιν εις την Υμετέραν άμεσον και πεφωτισμένην αντίληψιν. Εις ολους αυτους συνεβούλευσα να φέρωνται μετά μετριοφροσύνης και ευγένειας προς τους εντόπιους συναδέλφους των, όπως μη εξεγείρωσι την ζηλοτυπίαν κα το πάθος αυτών. Επίσης τους συνεβούλευσα όπως ο αγών των είναι γενναιόφρων και προς αυτούς ακόμη τους εχθρούς διότι πολλάκις μια γενναιοφροσύνη κάνει πολλά περισσότερα από εκατό φόνους.
Υ. Γ. Νομίζω απαραίτητον δια πολλούς λόγους να μη εννοηθεί ότι οι άνδρες αυτοί είναι Κρήτες.
Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΣ ΕΝΟΣ ΑΓΩΝΙΣΤΟΥ
ΣΤΙΛΠΩΝΟΣ Ν. ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ
Ο Γεώργιος Δυκώνυμος Μακρής υπήρξεν εις των αξιολογώτερων αγωνιστών του Μακεδονικού Αγώνος, δράσας, πλην μικρών διαλειμμάτων, προς θεραπείαν κυρίως των τραυμάτων του, καθ’ όλην την διάρκεια αυτού. Τα απομνημονεύματά του είναι αξιοσημείωτα όχι μόνον δια την δράσιν του ίδιου, αλλά και διότι με την λακωνικήν βραχυλογίαν και την ωμήν ειλικρίνειά των παρουσιάζουν την κατάστασιν όπως πράγματι ήτο χωρίς καμμίαν τασιν σκοπίμου αλλοιώσεως της εικόνος αυτής υπέρων των ελληνικών απόψεων, υπέρ των οποίων ηγωνίζετο.
Η περιοχή εις την οποίαν έδρασε κυρίως ο Μακρής, ήτο η ορεινή χαρά, η εκτεινόμενη βορείως της Καστορίας μέχρι της Φλωρίνης και εκείθεν μέχρι Μεγαρόβου και Μοναστηρίου, δηλαδή και πέραν των σημερινών γιουγκοσλαβικών συνόρων.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΒΑΣ. ΛΑΟΥΡΔΑ
Από το 1903, που ξεκινήσανε για τα βουνά της Μακεδονίας οι πρώτοι Κρητικοί, έως το 1908 που ανακηρύχθηκε το Σύνταγμα, εδόθηκε αμνηστία και κατέβηκαν από τα βουνά οι αντάρτες οι Κρητικοί δεν πάψανε ποτέ να περνάνε από την Κρήτη στην Αθήνα και από κει στην Μακεδονία και να πολεμάνε τους Βούλγαρους.
Στο Επίσημο Μητρώον Μακεδονομάχων – που έγινε το 1936 – αναφέρονται τα ονόματα 494 Κρητικών Μακεδονομάχων, από τους οποίους οι 136 σκοτώθηκαν σε μάχες. Ο αριθμός όμως αυτός δεν περιλαμβάνει όλους όσοι πέσανε στο πεδίο της μάχης, γιατί πολλοί απ΄ αυτούς θα φύγανε από τα χωριά τους χωρίς να πούνε πού πηγαίνουνε και έπειτα εχάθηκαν στα βουνά της Μακεδονίας χωρίς οι δικοί τους να μάθουνε για την τύχη τους. Έτσι στους 494που έχουν γραφή στο Μητρώο, θα πρέπει να προστεθούνε άλλοι 300 περίπου, οι περισσότεροι από τους οποίους αναφέρονται ονομαστικά στα ανέκδοτα ακόμη απομνημονεύματα του Γεωργίου Τσόντου – Βάρδα.
Οι περισσότεροι από τους Κρητικούς Μακεδονομάχους ήταν από τη Δυτική Κρήτη, Χανιώτες Σφακιανοί. Τα χωριά που είχαν ακουστή στις Κρητικές επαναστάσεις με τα παλληκάρια που δώσανε το αίμα τους για την ελευθερία μας, Βαφές, Θέρισος, Καλικράτης, Λάκκοι, Νίπως ,Ασκύφου, Ασή Γωνιά, Ανώπολις, Βάμμος, ακούστηκαν και πάλι στη Μακεδονία.
Η Πολεμόχαρη φυλή των Σφακιανών πήγε οικογενειακά στη Μακεδονία κατ’ ευθείαν από τα Σφακιά.
Οι πρώτοι Κρητικοί Μακεδονομάχοι έφυγαν από την Αθήνα όπου μένανε είτε γιατί δεν μπορούσαν να βγάλουν το ψωμί τους στις Μαδάρες των Σφακίων, είτε γιατί τους κυνηγούσανε οι Τούρκοι του νησιού τους, είτε γιατί είχανε μπλεχτεί σε προσωπικές αντιδικίες. Σημασία δεν έχει βέβαια να ζητήσει κανείς πώς βρέθηκαν στην Αθήνα και τι θέλαν μακριά από τα χωριά τους οι Σφακιανοί που γίνανε οι πρώτοι Μακεδονομάχοι, γιατί η ιστορία τους και η ζωή τους άρχισε από τότε που βγήκαν στα βουνά της Μακεδονίας.
Δεν ήταν εύκολο να προσαρμοσθούνε αμέσως οι Κρητικοί στην τεχνική και στο νόημα του αγώνος στη Μακεδονία. Αυτοί, που είχαν μάθει να πολεμάνε χρόνια και χρόνια τους Τούρκους, τώρα εδώ στη Μακεδονία η πρώτη εντολή που παίρνανε ήταν να αποφεύγουν τις συγκρούσεις μαζί τους, γιατί όχι οι Τούρκοι, αλλά οι Βούλγαροι ήταν προς το παρόν εχθροί.
Αντί για τα γνώριμα βουνά της Κρήτης βρέθηκαν εδώ σε άγνωστα μέρη και αντί για την αγαπημένη Κρητική διάλεκτο συχνά ακούγανε εδώ βλάχικα και βουλγάρικα. Δυσκολεύτηκαν στην αρχή να καταλάβουνε πώς μπορούσε ένας να μιλάει βουλγάρικα και όμως να είναι Έλληνας, όπως ήταν και οι ίδιοι πολλές φορές μάλιστα πιο φανατικός στον Ελληνισμό του από ό, τι ήταν μερικοί Έλληνες των Αθηνών. Τα φαγητά, τα ρούχα, τα σπίτια δεν ήταν όπως τα γνωρίζανε από την Κρήτη. Πολλές συνήθειες ορίζονταν μάλιστα από τον χορό, ήταν αλλιώτικες εδώ.
Το ίδιο ασυνήθιστη τους ήτανε και η τεχνική του πολέμου, με τις «κρυψώνες» από όπου έπρεπε να ξεκλουβίσουν τους κομιτατζήδες ή να εγκλωβιστούνε οι ίδιοι. Παρ’ όλες όμως αυτές τις δυσκολίες οι Κρητικοί ήταν εκείνοι που μαζί με τους γηγενείς εσήκωσαν τα μεγαλύτερο βάρος του Αγώνος και που πλήρωσαν με το αίμα τους την υπεράσπιση των δικαίων της Μακεδονίας. Μια από τις πιο σκληρές μάχες που έδωσαν ήταν στις 28 Μαίου το 1906, ανάμεσα στο Λέχοβο και στο Στρέμπενο (ΒΑ της Καστοριάς) με το τουρκικό τραγούδι.
Οξω μεριά απ’το Λέχοβο, στο δάσος του Στρεμένου,
Γιώργος Μπολάνης πολεμά με τούρκικο ασκέρι.
Ρίχνουν τουφέκια σαν βροχή, μολύβια σαν χαλάζι.
Μπάρμπας Ανδρέας πονηρός φωνάζ’ στα παλληκάρια:
Χτυπάτε τα βρωμόσκυλα, χτυπάτεΤουρκαλάδες».
Γι’αφουγκραστήτε, βρε παιδιά το λυπηρό τραγούδι,
τραγούδι να τομάθετε, τραγούδι νατο λέτε
και οσοι είστε Έλληνες, να κάτσετε να κλαίτε
σ’ένα μνημούρι δεκατρείς όλους τους παραχώσαν .
Ο Βολάνης, που ήταν μαζί με τον Παύλο Μελά στη Σιάτιστα και πιάστηκε αιχμάλωτος εκεί, αλλά ξέφυγε και έγινε αργότερα αρχηγός δικού του σώματος, πολέμησε στην μάχη του Στρέμπενου επί οκτώ ώρες εναντίον τεσσάρων ταγμάτων τουρκικού στρατού, κατόρθωσε όμως τελικά να διαφύγη, αφού έχασε δεκατρείς από τους Κρητικούς συντρόφους τους νεκρούς και τέσσερις αιχμαλώτους.
Η μάχη έμεινε θρυλική μεταξύ των Μακεδονομάχων και όσες φορές μιλούσαν γι αυτή τελείωνα με την ευχή: «Και στα δικά μας»!
Κ.Ι ΜΑΖΑΡΑΚΗ «ΑΙΝΙΑΝΟΣ»
ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΟΣ
(αποσπάσματα)
…Μίαν ημέραν του 1895 ο Καλομενόπουλος ρίπτει την ιδέαν να ενωθώμεν ούλοι ημείς οι νέοι δια να αντιδράσωμεν κατά της αδράνειας και της νάρκης.. είχον ήδη βοηθήσει την Κρητικήν Επανάστασιν αθορύβως, συλλέγω χρήματα των εν τη χαρτογραφική Υπηρεσία αξιωματικών, αγοράζων φυσίγγια από τον Μαλτσινιώτην και παραδίδων ταύτα εις το ιστιοφόρον συγγενούς του Τσόντου, που μετέφερεν εις Βαμον Κρήτης..
Ησαν αι απαρχαί της Εθνική Εταιρείας, ης κατ’ αρχάς μέλη ήσαν αξιωματικοί νεαροί..
Σκοπός της Εταιρείας ήτο η προσπάθεια προς ανύψωσιν του εθνικού φρονήματος και παροχήν συνδρομής προς τους υποδούλους..τα τμήματα ταχέως επολλαπλασιάζοντο ιδία κατόπιν των απειλών της Τουρκίας και της εν Κρήτη συνεχιζόμενης εκκρεμότητα.. είχον ήδη συνδεθή στενώτερα μετα του Παύλου Μελά μετά του οποίου απεφασίσαμεν ν’ αποτανθώμεν εις τον Τσόντον, όστις είχε συμπατριώτας γνωστούς εκ των επαναστάσεων . μας παρουσίασε δέκα. Τους Δικώνυμον Μακρήν, Ευθύμιον Καούδην, Λαμπρινόν Βρανάν, Περράκην Λ. Ντράλκαν, Κατουθάτον, Ζουρίδην, Λυκάκην και Κούκον. Του οποίους απέστειλα μεμονωμένους ή ανα δύο εις Καστοριάν προς τον Καραβαγγέλην..τα έξοδα αποστολής όπλων εγένοντο πάρα του Μελά, εμού με χρήματα εξ ενός μισθού έκαστος (Δρ. 180 τότε) ως και 3.000 δραχμών της Κομίσσης Λουίζας ντε Ριανκούρ.
….Την επομένη αφικνείται ο Μανόλης Κατσίγαρης, Κρητικός, με εντολήν να τον εγκαταστήσω καπετάνιον της Περιοχής. Πηγαίνω να επισκεφθώ τον Δεσπότην Βοδενών και να του τον παρουσιάσω ως τον αρχηγόν του παρα τα Βοδενά Σώματος. Ο καπετάν Μανώλης, γενναίος μέχρις αγριότητας, αλλά και θρήσκος, εφοβείτο να παρουσιαστή προ του Ιεράρχου, καθ’ ην στιγμήν επρόκειτο να αναλάβη έργον, όπου κατά πολλά δεν θα ακολουθεί τον Ευαγγέλιον.
-
Αρχηγέ μου, λέει. Τι θες να με γνωρίσεις με τον παπά; Θα μου δώσει τίποτα συμβουλές χριστιανικές που εγώ δεν θα μπορώ ν’ ακολουθήσω
-
– Έννοια σου!του λεγω και τον εισάγω. Ο Αγιος Βοδενών με γλυκύτητα Χριστού ανοίγει τα αγκάλας του εις τον εκδικητήν τόσου χριστιανικού αίματος και λέγει:
-
Καλώς είσαι Μανώλη. Μα.. δε σφάζεις όσο πρέπει! Ο Μανώλης τρίβει τα μάτια του, γονυπετεί και του φιλεί το χέρι. Και στρεφόμενος προς εμέ λέγει:
-
Δε μου είπες πως ήταν δικός σας. Να, καλός Δεσπότης! Έπρεπε να ζη κανείς τους χρόνους εκείνους, εις εκείνο τον τόπον δια να αντιληφθή ότι αι καρδίαι είχον σκληρυνθή από τα απαίσια έργα των Βουλγάρων, και ότι δια να σωθεί ο Ελληνισμός από την μάχαιραν των δολοφόνων, δεν υπήρχεν άλλη λύσις είμη η ελληνική μαχαίρα.