31/01/2017 του Μιχάλη Ν. Τζεκάκη
ΜΕΡΟΣ 1ο ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1921 – 1939
Αφιερώνεται στη Ρένα Κούνουπα – Παπαδάκη για την πολύτιμη συμβολή της στη δημιουργία και διάσωση των «Αναμνησεών μου».
Όσες εκλογές έζησα στο Ρέθυμνο στα χρόνια της νιότης μου, θυμάμαι το Νικ. Δασκαλάκη υποψήφιο της ΕΔΑ. Κάποιο απροσδιόριστο αίσθημα, μου έλεγε πως ήταν διαφορετικός από τους άλλους πολιτικούς. Σε τυχαία συνάντηση με το γιο του, Κώστα, γνωστό αρχιτέκτονα και πολεοδόμο, αναφέρθηκα στις αχνές νεανικές μου μνήμες, προσθέτοντας την απορία, ότι ενώ έχομε πληθώρα δημοσιευμάτων για σπουδαίους ή μη συμπολίτες μας, δεν έχει γραφεί σχεδόν τίποτα για τον πατέρα του. Καθώς βρήκα τον Κώστα σύμφωνο, τον ρώτησα (από επαγγελματική διαστροφή…) αν άφησε κάποιο αρχείο. Υπήρχε αρχείο, μου απάντησε, αλλά στα δύσκολα και ταραχώδη χρόνια της πολιτικής του διαδρομής χάθηκε. Θυμήθηκε όμως ότι λίγα χρόνια πριν πεθάνει, όταν, σχεδόν τυφλός δεν μπορούσε να διαβάσει, ή να γράψει, υπαγόρευσε στη γυναίκα του και την ανιψιά του Ρένα Κούνουπα – Παπαδάκη τις αναμνήσεις του. Είναι ένα κείμενο 114 δακτυλογραφημένων σελίδων με τίτλο «Οι αναμνήσεις μου». Τον παρεκάλεσα και μου έστειλε αντίγραφο. Με καθήλωσε. Κατάθεση ψυχής ενός ακέραιου ανθρώπου για συμβάντα και πρόσωπα του τόπου μας σε κρίσιμα χρόνια (1925 – 1963), κοιταγμένα, φυσικά, μέσω της δικής του οπτικής γωνίας. Δε διεκδικούμε θουκυδίδειες δάφνες. Επιχειρήσαμε όμως τίμια να κατανοήσομε το πρόσωπο και το έργο ενός από τους πιο αξιόλογους Ρεθεμνιώτες του 20ου αιώνα, όπως αυτό αναδύεται μέσα από τις «Αναμνήσεις μου».
Πρώτα χρόνια, σπουδές και έναρξη της δικηγορικής και πολιτικής του δράσης
Γεννήθηκε στο Χουμέρι Μυλοποτάμου το 1903, χωριό κατεξοχήν αγροτικό. Τα προβλήματα των χωρικών, τα αγροτικά τους χρέη, το αγροτικό ζήτημα, οι γεωργικοί συνεταιρισμοί δε φεύγουν ποτέ από τη σκέψη του. Μετά το Δημοτικό στο Χουμέρι, έρχεται στο Ρέθυμνο (1915) για το Γυμνάσιο και ακολούθως στην Αθήνα (1921), όπου εγγράφεται στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σύντομα, όμως, ο όλεθρος της Μικρασιατικής Καταστροφής, τον αναγκάζει να διακόψει τις σπουδές και να στρατευθεί, ως μάχιμος νοσοκόμος (1922 – 1923). Επιστρέφει, ακολούθως, στις σπουδές του στην Αθήνα. Ως φοιτητής (1923) εντάσσεται στην κομματική νεολαία του Α. Παπαναστασίου (1876-1936), και ενστερνίζεται διά βίου τις πολιτικές αρχές του αρχηγού της. «Ήτο ο προοδευτικότερος ηγέτης εξ όλων των κομμάτων, τα οποία υπήρχαν τότε, αι αρχαί του επροηγούντο της εποχής του και με ενέπνεαν. Αγωνίσθηκα παρά το πλευρόν της οργάνωσης και έλαβα μέρος εις πολλάς κινητοποιήσεις κατά της Βασιλευομένης Δημοκρατίας και υπέρ της Αβασιλεύτου τοιαύτης» θα σημειώσει στις «Αναμνήσεις».
Με τη λήψη του πτυχίου του (1925), σε ηλικία 22 ετών κατεβαίνει στην Κρήτη και ανοίγει δικηγορικό γραφείο στο Πάνορμο (Ιούνιος 1925). Δε μένει ούτε λεπτό αργός. Συνδέεται με προοδευτικούς καθηγητές του Γυμνάσιου (αναφέρονται τα ονόματα των καθηγητών: Μανούσου Σταμαθιουδάκη και Σπύρου Θυμιανού) και συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια στέγασης του Γυμνασίου σε νέο κτήριο. Τον προβληματίζει ιδιαίτερα ο εθνικός διχασμός, τα χωριστά καφενεία και εστιατόρια για τους Βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς. Τότε ( μέρες του 1926) θα τον επισκεφθεί στο Πάνορμο, λίγους μήνες πριν το θάνατό του «ο ομοχώριος μου, Σταύρος Καλλέργης, ένας εκ των πρώτων Σοσιαλιστών της Ελλάδος, ο οποίος με συνεχάρη διά τα προοδευτικά μου φρονήματα και ότι κείται εις το πλευρόν μου». Όντως ο Καλλέργης κείται εις το πλευρό του Δασκαλάκη μια και τα μνήματά τους στο Χουμέρι είναι κολλητά.
Προσπάθειες παρέμβασης στην πολιτική σκηνή του Ρεθύμνου
Είναι άκρως ενδιαφέρον και ακόμα και για την εποχή μας ζήτημα να παρακολουθήσομε την προσπάθεια του νεαρού δικηγόρου, που γνωρίζει όσο κανείς άλλος τα προβλήματα της επαρχίας του, αλλά δε διαθέτει (εκ καταγωγής ή εκ διασυνδέσεων), περγαμηνές… , να βρει θέση, όχι βέβαια στη δεξιά, αλλά στη φιλελεύθερη παράταξη του Ρεθύμνου. Το πρώτο του πολιτικό βάπτισμα – ψυχρολουσία, ο Ν. Δασκαλάκης το παίρνει στις εκλογές του 1928. Ο Βασ. Σκουλάς, από τους ακραιφνείς Βενιζελικούς του Ρεθύμνου, του ζητά να τον συνοδεύσει στην προεκλογική του περιοδεία στο Μυλοπόταμο. Ο Νικ. Δασκαλάκης αφού δηλώνει τη ριζική του αντίθεση για την επιλογή των υποψηφίων μέσω των κομματαρχών, δέχεται να τον ακολουθήσει υπό τον όρο ότι αν βγει βουλευτής, θα υπηρετήσει με έργα τους χωρικούς, που βρίσκονται σε απόγνωση. Πράγματι περιοδεύουν μαζί και ο Σκουλάς εκλέγεται πανηγυρικώς. Περνάνε όμως τρία χρόνια για να εμφανιστεί ξανά στην επαρχία του. Ο Δασκαλάκης πνέει μένεα. «Τον επέπληξα διά βαρυτάτων φράσεων… Μετά από το γεγονός αυτό, εις τα επισκέψεις μου εις τα διάφορα χωριά, εκάλουν τους χωρικούς να αγωνίζονται όλοι ενωμένοι και να ζητούν επιτακτικώς από τους βουλευτάς των την εκτέλεσιν ωφελίμων έργων και όχι διορισμούς προσώπων εις διαφόρους μικροθέσεις». Θα πρέπει να σημειωθεί εδώ, ότι ο Β. Σκουλάς δεν είναι τυχαίο πρόσωπο. Είναι ο εξ απορρήτων του Ε. Βενιζέλου. Αυτός και ο Κλέαρχος Μαρκαντωνάκης ήταν οι διά βίου, στενότεροι και πλέον αφοσιωμένοι φίλοι του. Με άλλα λόγια, η πολιτική πορεία του νεαρού δικηγόρου προσκρούει σε χαράκι και μάλιστα ανωγειανό.
Ακολουθούν οι εκλογές του 1932. Νέα ψυχρολουσία, για τον 29χρονο πολιτικό μας. «Προκειμένου να ικανοποιηθούν όλοι οι ενδιαφερόμενοι Βενιζελικοί , καταρτίζεται και δεύτερος συνδυασμός με το Γ. Τσουδερό, το Νικ. Ανδρουλιδάκη, και εμένα. Τούτο ανησύχησεν πολλούς παλαιούς παράγοντας του Νομού και αυτόν τον Ελευθέριον Βενιζέλον, ο οποίος εζήτησεν να συναντηθώμεν εις το Δημαρχείον της πόλεως». Εκεί ο Βενιζέλος του λέει: «Έχω αρίστας εντυπώσεις για τη δραστηριότητά σου, όμως είσαι νέος, και πρέπει να αποσύρεις την υποψηφιότητά σου». «Το Βενιζελικόν κατεστημένον, έκαμεν, και πάλιν τον συνδυασμόν από τα παλαιά πρόσωπα. Κομματικοί παράγοντες και σχηματισμοί παραμένουν αναλλοίωτοι», διαπιστώνει με πικρία ο Δασκαλάκης.
Ένα χρόνο αργότερα, στις 5 Μαρτίου 1933. νέες εκλογές, νέα προσπάθεια του 30χρονου. Αυτή τη φορά το εμπόδιο έχει άλλο όνομα. «Εις τας εκλογάς αυτάς ο διευθύνων τα πολιτικά πράγματα του Νομού Ρεθύμνης Νικ. Ασκούτσης, δεν κατήρτισεν επίσημον συνδυασμόν, αλλά είπεν: όσοι θέλουν να πολιτευτούν, υπό την σημαίαν του Κ. Φιλελευθέρων, μπορούν να θέσουν υποψηφιότητα». Δηλώνουν ενδιαφέρον επτά άτομα, (Ν. Ασκούτσης, Γ. Τσουδερός, Ι. Γοβατζιδάκης, Α. Παπαδάκης , Ν. Δασκαλάκης και Ν. Μπιράκης). Γρήγορα όμως συνειδητοποιεί ότι πρόκειται για παγίδα, ώστε να μπουν στο περιθώριο οι Δασκαλάκης και Μπιράκης. Αποσύρουν την υποψηφιότητά τους και καταγγέλλουν δημοσίως την πλεκτάνη. «Το κατεστημένον και πάλιν εκανόνισεν τα πολιτικά πράγματα του Νομού, μακράν της θελήσεως των Ρεθυμνίων εκλογέων, φοβούμενο την αλλαγήν των παλαιών προσώπων», καταλήγει με πίκρα πάλι. Ο Ασκούτσης δε θα του το συγχωρήσει.
Ο Δασκαλάκης όμως δεν υποχωρεί. Συνεργάζεται με την Ένωση Συνεταιρισμών Μυλοποτάμου, αγωνίζεται για τη ρύθμιση των αγροτικών χρεών και αντιδρά μαχητικά στο κλείσιμο των αμβύκων (αποστακτήρια τσικουδιάς) και τη διάλυση της Ένωσης Κιτροπαραγωγών Κρήτης (που επεδίωκαν οι μεγαλέμποροι Ηρακλείου). Διοργανώνει συλλαλητήρια διαμαρτυρίας των αγροτών με μαύρες σημαίες. Ταράζει τα νερά, επιμένει. Οι αγρότες του Μυλοποτάμου εκτιμούν τις προσπάθειές του και κερδίζει την εκτίμησή τους.
Το 1934, πεθαίνει ο Ιωαν. Γοβατζιδάκης, που εκπροσωπούσε την περιοχή Μυλοποτάμου και ο Βενιζέλος κάλεσε στο σπίτι του στα Χανιά τα στελέχη του Ρεθύμνου να υποδείξουν αντικαταστάτη του. Δεν κρύβει τις προθέσεις του «Άνθρωπος είμαι κι εγώ και έχω τας αδυναμίας μου και σας παρακαλώ να δεχθείτε όλοι την υποψηφιότητα του Βασιλείου Σκουλά», Οι παρευρισκόμενοι αντιδρούν και σηκώνονται να αποχωρήσουν. Ο Βενιζέλος στέλνει το Σκουλά να γυρίσει πίσω το Δασκαλάκη. «Βλέπεις όλα αυτά τα τηλεγραφήματα; υποδεικνύουν εσένα ως υποψήφιον», του λέει και του εξηγεί ότι προβληματίζεται ιδιαίτερα για την υποψηφιότητά του. Του εμπιστεύεται όμως ότι η πολιτική κατάσταση είναι ρευστή, γιατί το Λαϊκό Κόμμα προετοιμάζει την επιστροφή του Βασιλιά, και τον συμβουλεύει να περιμένει. Ο Δασκαλάκης αποχωρεί ενώ τα τηλεγραφήματα υπέρ της υποψηφιότητας του συνεχίζουν βροχή. Στο μεταξύ ο Σκουλάς ανακοινώνει ότι αποσύρεται και ο Βενιζέλος διαμηνύει στο Δασκαλάκη την απόφασή του να τον βάλει υποψήφιο. Η αντίδραση όμως του κομματικού μηχανισμού είναι ακαριαία: «Τα διατρέξαντα επληροφορήθη εις Αθήνας ο τότε βουλευτής Ν. Ασκούτσης, ο οποίος με το πρώτο πλοίο έφθασεν εις τα Χανιά και έπεισεν τον Βενιζέλο να εγκρίνει ως υποψήφιον τον Σκουλά και όχι εμένα». Τόσο απλά…
Η στάση του Νικ. Ασκούτση (1872 – 1955), σε σχέση με το Νικ. Δασκαλάκη, προβληματίζει ιδιαίτερα. Είναι οι ιδεολογικά πλησιέστεροι πολιτευόμενοι του Νομού. Αμφότεροι ανήκουν στο χώρο της αριστερής πτέρυγας των Φιλελευθέρων, δηλ. της σοσιαλιστικής μη κομμουνιστικής αριστεράς και τρέφουν μεγάλη εκτίμηση στο συνταγματολόγο καθηγητή Αλ. Σβώλου. Θα ανέμενε κανείς τουλάχιστον αλληλεγγύη. Αντίθετα, «Οι αναμνήσεις μου» παρουσιάζουν τον πρώτο να βάζει συνεχώς τρικλοποδιές στο δεύτερο. Νίκ. Ασκούτση. Μια δύσκολη σχέση.
Τελικά οι εκλογές έγιναν στις 9 Ιουνίου 1935. Είχαν όμως προηγηθεί δραματικές εξελίξεις: (α) το αποτυχημένο «Βενιζελικό» στρατιωτικό πραξικόπημα του 1935, (β) η απόφαση του Ε. Βενιζέλου από το Παρίσι για την αποχή του Κ. Φιλελευθέρων από τις εκλογές και ο θάνατος του λίγο μετά και (γ) η επιστροφή του Βασιλιά. Το Λαϊκό Κόμμα, χωρίς σοβαρό αντίπαλο, θριαμβεύει. Στο Ρέθυμνο εκλέγονται και οι τρεις υποψήφιοί του (Εμμ. Παπαδογιάννης, Μιχαήλ Σγουρός και Νικ. Τρουλινός).
Οι Εκλογές στις 26 Ιανουαρίου 1936, η τελευταία σταγόνα. Ο Ασκούτσης είναι πάλι υπεύθυνος για την κατάρτιση του Βενιζελικού συνδυασμού, ο οποίος, «εκδικούμενος την παραίτησιν μου κατά τας εκλογάς του 1933 και την προκήρυξιν, που είχα δημοσιεύσει κατ’ αυτού, προσέλαβεν την τελευταίαν στιγμήν αντί εμού, τον Νικ. Μπιράκην». Η προεκλογική ένταση στο Ρέθυμνο είναι μεγάλη. Όλοι οι αγρότες του Μυλοποτάμου, αλλά και οι Βενιζελικοί αξιωματικοί και υπάλληλοι που είχαν αποταχθεί ή απολυθεί από το Στρατό και το Δημόσιο, μετά την κατάπνιξη του πραξικοπήματος, απαιτούν να μπει ο Δασκαλάκης στο ψηφοδέλτιο. Ο Σοφ. Βενιζέλος έρχεται για να κατευνάσει τα πνεύματα. Σε σύσκεψη στελεχών στην οικία Γ. Τσαγρή, ο Δασκαλάκης τον ακούει έκπληκτος να λέει ότι το κόμμα, μετεκλογικώς, θα δώσει ψήφο εμπιστοσύνης στο Μεταξά και όχι στο Λαϊκό κόμμα του Τσαλδάρη. Οι διαδηλώσεις, εξηγεί, των κομμουνιστών στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη δημιουργούν κινδύνους για τον ομαλό πολιτικό βίο. Είναι η τελευταία σταγόνα. «Εγώ, τότε, εδήλωσα κατηγορηματικά ότι αποχωρώ οριστικά και αμετάκλητα από το κόμμα των Φιλελευθέρων.» (Οι «Αναμνήσεις» σ. 19). Στις εκλογές κέρδισαν οι αντιβενιζελικοί, όμως στο Ρέθυμνο, βουλευτές αναδείχθηκαν και οι τρεις του Κ. Φιλελευθέρων (Νικ. Ασκούτσης, Ευστράτιος Φωτάκης και Νικ. Μπιράκης). Όπως είχε πει ο Σοφοκλής στη σύσκεψη του Ρεθύμννου, οι Βενιζελικοί έδωσαν ψήφο εμπιστοσύνης στο Μεταξά, που, λίγους μήνες αργότερα θα εγκαθιδρύσει τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου προς την οποία ο Δασκαλάκης δεν κρύβει την αντίθεσή του τηρώντας παθητική στάση. Ο θάνατος του Α. Παπαναστασίου, τέλος, στις 17.11.1936, κόβει και την τελευταία, ισχνή έστω, κλωστή, που ως τότε συνέδεε το Νικ. Δασκαλάκη με το Βενιζελικό χώρο.
Με τις δραματικές αυτές εξελίξεις, σφραγίζεται η πρώτη φάση της πολιτικής πορείας του Δασκαλάκη, η οποία καλύπτει μια ολόκληρη δεκαετία (1926 – 1936). Η ανυποχώρητη πίστη του στις δημοκρατικές αρχές τον φέρνει σε σύγκρουση με αυτό που ο ίδιος χαρακτηρίζει «Βενιζελικό κατεστημένο» και τον ωθεί να στραφεί προς τα αριστερά. Θα ακολουθήσει, όπως θα δούμε, μια επίσης συναρπαστική περίοδος για το Ν. Δασκαλάκη.
ΜΕΡΟΣ 2Ο ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1940-1944
Ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος του ’40 βρίσκει το Ν. Δασκαλάκη στο Ρέθυμνο αρραβωνιασμένο με την Παγωνίτσα Γ. Σαουνάτσου. Κατατάσσεται στο στρατό ως μάχιμος νοσοκόμος και μετακινείται σε στρατιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας, Στην Αθήνα θα παραμείνει όλο το διάστημα από την έναρξη του πολέμου μέχρι τον Απρίλιο του 1942, κάπου 18 μήνες. Πέρασε δηλαδή εκεί όλη την περίοδο του μεγάλου λιμού και σώθηκε χάρη σ’ ένα ντενεκέ λάδι, που του είχε στείλει η αρραβωνιαστικιά του από την Κρήτη. Στις 27 Σεπτέμβρη 1941 εκπρόσωποι από το ΚΚΕ, το Αγροτικό Κόμμα, την «Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας» και το Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας υπογράφουν την ιδρυτική διακήρυξη του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου – ΕΑΜ. Ως είδαμε, ο Ν. Δασκαλάκης, έχει πλέον διαρρήξει εντελώς τους δεσμούς του με το Κ. Φιλελευθέρων, και, όπως πολλοί Βενιζελικοί του Ρεθύμνου, μετά το 1936, στρέφεται προς τα αριστερά. Εντάσσεται από τους πρώτους στο ΕΑΜ και δραστηριοποιείται ως οργανωτικός γραμματέας της περιοχής στη Δεξαμενή Κολωνακίου (αρχές 1941), ο ίδιος δεν είναι κομμουνιστής, πιστεύει όμως στην ανάγκη συνεργασίας όλων των αριστερών.
Τέλος Απριλίου 1942, επιστρέφει στο Ρέθυμνο με ένα πλοιάριο. Δεν ανοίγει δικηγορικό γραφείο, αλλά οργανώνεται στο ΕΑΜ Ρεθύμνου, ως μέλος της Νομαρχιακής του Επιτροπής. Μένει κυρίως στο χωριό του, όπου ασχολείται με την περιουσία του και συγχρόνως φροντίζει τον άρρωστο πατέρα του (τον κηδεύει στις 21 Ιουνίου 1942). Τον Αύγουστο του 1942 τέλεσε του γάμους του με την κόρη του Γ. Σαουνάτσου, του Ρεθεμνιώτη γιατρού με την πλούσια κοινωνική δράση, του επονομαζόμενου Ανάργυρου, λόγω της αφιλαργυρίας του. Συνεχίζει την παραμονή του στο χωριό, κατεβαίνει, όμως συχνά Πέραμα, όπου έχει τακτικές συναντήσεις με στελέχη του ΕΑΜ (Γιάννη Μαθιουδάκη -είναι πολιτικός καθοδηγητής του Ενόπλου ΕΛΑΣ-, Κώστα Αντωνάκη -είναι σύνδεσμος με την Επαρχ. Επιτρ. του ΕΑΜ-, Στ. Κυριακόπουλο, -είναι γραμματέας της επαρχιακής επιτροπής ΕΑΜ Μυλ/μου). Επικοινωνεί επίσης συχνά με το συγχωριανό του Σωκράτη, γιο του Σταύρου Καλλέργη, που είναι μέλος του ΚΚΕ και της Νομαρχιακής Επιτροπής ΕΑΜ Ρεθύμνης.
Κατά το «Δασκ. Οι αναμνήσεις μου» αυτή την περίοδο στην περιοχή Ρεθύμνου λειτουργούν δύο πόλοι αντίστασης: (α) ντόπια στοιχεία που οργανώνονται και καθοδηγούνται από τον εκπρόσωπο της αγγλικής αποστολής στο Νομό, Τομ Νταμπάμπιν και (β) το ΕΑΜ Ρεθύμνης, που λειτουργεί ως ανεξάρτητη τοπική οργάνωση αριστερών και δεξιών. Μέλη της επιτροπής του ΕΑΜ Ρεθύμνης είναι οι: (α) Χρήστος Τζιφάκης, πρόεδρος, (β) Νικ. Ανδρουλιδάκης, γραμματέας (γ) Γιάννης Μαθιουδάκης, (δ) Νίκος Δασκαλάκις,, (ε) Κώστας Αντωνάκις, (στ) Νίκος Μυλωνάκις, δικηγόρος, μέλος, (ζ) Στυλιανός Δουλγεράκις, (η) Μάρκος Ζουριδάκης, θ) Σωκράτης Καλλέργης,, (ι) Γιάννης Δαλέτζας, (ια) Κωνστ. Χατζάκις, μέλος, (ιβ) Ανδρέας Κουτρουμπάς,, (ιγ) Εμμ. Παπαδογιάννης, (ιδ) Νίκος Μπιράκης, (ιε) Νικήστρατος Βογιατζής, (ιστ) Στυλιανός Ψυχουντάκης, (ιζ) Γεώργιος Χαλκιαδάκης, διοικητής Χωροφυλακής.
Στις 15 Ιουνίου 1943, με τις παρεμβάσεις των Άγγλων, το ενιαίο ΕΑΜ διασπάται και τα στελέχη που προέρχονται από το Βενιζελικό και το δεξιό χώρο, αποχωρούν και ιδρύουν την ΕΟΡ με επικεφαλής το Χρ. Τζιφάκη. Η νέα, μετά τη διάσπαση, Νομαρχιακή Επιτροπή του ΕΑΜ, αποτελείται από τους: Νικ. Δασκαλάκη, γραμματέα (είχε προηγηθεί η σύλληψη και η εξορία του γραμματέα Νικ. Ανδρουλιδάκη στη Γερμανία), Κωνστ. Αντωνάκη (σύνδεσμος με την Επαρχ. Επιτρ. Μυλοποτάμου), Νίκο Μυλωνάκη, Κωστή Χατζάκη, Ανδρέα Κουτρουμπά (δικαστικό), Μιχ. Μαρούλη (γιατρό και γραμματέα της Αλληλεγγύης του ΕΑΜ), Στ. Δουλγεράκη, Γιώργη Μαραγκουδάκη, Γιώργη Αγγελιδάκη (γραμματέα της ΕΠΟΝ), και Γιάννης Μαθιουδάκη, πολιτικό καθοδηγητή του ΕΛΑΣ.
Κατά το Δεκέμβριο του 1943 οι Γερμανοί πληροφορούνται τη δραστηριότητα του Νικ. Δασκαλάκη και τον αναζητούν. Ο κίνδυνος είναι θανάσιμος. Κρύβεται για λίγο στο σπίτι μιας θείας της γυναίκας του στο Ρέθυμνο, μετά ανεβαίνει στις Αραβάνες του Ψηλορείτη, όπου μαζί με τον Στ. Κυριακόπουλο οργανώνουν το λημέρι τους.
Αρχές του 1944, καθώς πλησιάζει η απελευθέρωση, Άγγλοι, Συμμαχικό Στρατηγείο και Ελλ. Κυβέρνηση Καϊρου, πιέζουν ΕΟΡ και ΕΑΜ να συμφιλιωθούν. Ο Χρ. Τζιφάκης προσκαλεί σε σύσκεψη τους επικεφαλής του ΕΑΜ, Γιάννη Μαθιουδάκη και Νικ. Δασκαλάκη στην περιοχή Κάτω Βαρσαμόνερο. Ξεκινούν κι οι δυο τους από διαφορετικά σημεία. Ο Δασκαλάκης με το Στέλιο Δουλγεράκη φθάνουν στο Βαρσαμόνερο στις 31 Μαρτίου. Τελικά η σύσκεψη (συμμετέχουν εκπρόσωποι ΕΑΜ και ΕΟΚ (Εθνική Αντίσταση Κρήτης) και από τους Νομούς Χανίων και Ηρακλείου) γίνεται στις 2 Απριλίου 1944 και εκδίδεται συμφωνητικό στενής συνεργασίας ανάμεσα σε ΕΟΚ και ΕΟΡ. Μια μέρα αργότερα ο Νικ. Δασκαλάκης πληροφορείται με συντριβή ότι ο Γ. Μαθιουδάκης, σκοτώθηκε σε συμπλοκή με Γερμανούς, ενώ ερχόταν για τη σύσκεψη στο Βαρσαμόνερο Ρεθύμνου. Σύμφωνα με το Δασκαλάκη, το συμφωνητικό δεν τηρήθηκε, εξ υπαιτιότητας, των Άγγλων, οι οποίοι, παρά τα συμφωνηθέντα, διένειμαν μεροληπτικά υπέρ της ΕΟΡ, τον ιματισμό και τα πολεμοφόδια που εστέλλοντο από το Συμμαχικό Στρατηγείο. Όμως είχε και θετικά αποτελέσματα, όπως επικοινωνία και φιλική διάθεση μεταξύ των μελών των δύο οργανώσεων, πάταξη της ζωοκλοπής και των βιαιοτήτων στην ύπαιθρο κλπ.
Καθώς προχωρεί το 1944, η αντιστασιακή δραστηριότητα και από τις δύο οργανώσεις εντείνεται (Σφαγή στο χωριό Αβδελά Μυλοποτάμου, Επεισόδιο Γενί Γκαβέ, Απαγωγή Κράϊπε, Επεισόδιο Σχολής Ασωμάτων και Μάχη των Ποταμών). Πέφτει τότε σημείωμα στα χέρια των Γερμανών με τα ονόματα των γραμματέων του ΕΑΜ σε Χανιά, Ρέθυμνο, Ηράκλειο, Λασίθι, γεγονός που δημιουργεί θανάσιμο κίνδυνο για το Νικ. Δασκαλάκη, σε περίοδο μάλιστα που αναμένεται η γέννηση της κόρης του.
Τον Ιούνιο του 1944 απεσταλμένος από το την ΠΕΕΑ (Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης, γνωστή και ως Κυβέρνηση του Βουνού), διενεργεί στο Νομό μυστικό δημοψήφισμα για την αποστολή αντιπροσώπου στο Συνέδριο στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας. Ο απεσταλμένος τον βρίσκει και του ανακοινώνει ότι η πλειοψηφία επιλέγει αυτόν για την ΠΕΕΑ. Ο Δασκαλάκης του απαντά ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει, διότι η κρίσιμη φάση του αγώνα και… οικογενειακοί λόγοι δεν του το επιτρέπουν . Τα στελέχη του ΕΑΜ προσπαθούν να τον πείσουν, μέχρι που πληροφορούνται ότι ήδη βρίσκεται στις Κορυσχάδες ο «φίλος» από τα παλιά Νικ. Ασκούτσης.
Αρχές Σεπτεμβρίου 1944 συγκαλείται με πρωτοβουλία Ελληνικής Κυβερνήσεως Καϊρου και Συμμαχικού Στρατηγείο, νέα σύσκεψη στο λημέρι του Τζιφάκη (Πρινέ Ρεθύμνης) για συμφιλίωση των δύο οργανώσεων εν όψει της απελευθέρωσης. Το ΕΑΜ εκπροσωπείται από τους: Νικ. Δασκαλάκη, Στ. Δουλγεράκη και Γ. Σμπώκο. Η ΕΟΡ εκπροσωπείται από τους: Χρ. Τζιφάκη, Εμμ. Τσιριμονάκη, Νικ. Μπιράκη, Στ. Ψυχουντάκη. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1944 υπογράφεται, λίγες μέρες πριν από την αποχώρηση των Γερμανών, συμφωνία καίριας και σωτήριας σημασίας για το Ρέθυμνο. Συγκροτείται Μικτή Επιτροπή, που στην πραγματικότητα λειτουργεί ως τοπική Κυβέρνηση Νομού Ρεθύμνης, με πρόεδρο και Στρατιωτικό Διοικητή το Χρ. Τζιφάκη και μέλη το Νικ. Μπιράκη από την ΕΟΡ, το Νικ. Δασκαλάκη και το Στ. Δουλγεράκη από το ΕΑΜ. Έτσι το Ρέθυμνο με συμφιλιωμένες τις δύο κύριες αντιστασιακές του οργανώσεις υποδέχεται στις 13 Οκτωβρίου την απελευθέρωση. Τρεις μόλις μέρες πριν είχε γεννηθεί η κόρη του Ν. Δασκαλάκη. Τη βάπτισε Χαρά. Όνομα που ταίριαζε απόλυτα, στα αισθήματα ενός πολύπαθου πατέρα, μιας αφάνταστα ταλαιπωρημένης μητέρας και ενός τυραννισμένου Νομού.
Πράγματι η 13η Οκτωβρίου ήταν ημέρα απόλυτης χαράς και πανηγυριού για όλο το Ρέθυμνο. Οι Γερμανοί αποσύρθηκαν στα Χανιά και οι μαχητές του ΕΑΜ και της ΕΟΡ μπήκαν στην πόλη νικητές. Έγινε δοξολογία στη Μητρόπολη, ενώ την επομένη χιλιάδες κόσμου έλαβαν μέρος στη θριαμβευτική παρέλαση. Η Μικτή Επιτροπή εγκαταστάθηκε στην οικία Φραγκιά επί της οδού Δρουλίσκου και άρχισε το έργο της. Ήδη από τις 5 Οκτωβρίου είχε αναλάβει υπηρεσία ως Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης ο Νικ. Παπαδάκης. Η συνεργασία Τζιφάκη – Μπιράκη (Μαραγκάκη) με τους, μέχρι πριν λίγοι ιδεολογικούς τους αντιπάλους, Δασκαλάκη – Δουλγεράκη, αγαστή! Ο κόσμος έτριβε τα μάτια του! Το αδελφοκτόνο αιματοκύλισμα αποφεύχθηκε, τα μέλη των πρώην αντιπάλων οργανώσεων κυκλοφορούσαν συμφιλιωμένα στους δρόμους.
Τα προβλήματα βέβαια δεν άργησαν να φανούν. Η δολοφονία του Επονίτη Λευτέρη Σπηλιανάκη, που αποδόθηκε σε χωροφύλακα και η εντολή του Στρατηγού Ν. Παπαδάκη να μην παραστεί κανείς χωροφύλακας στη Δοξολογία, άναψε επικίνδυνα τα πνεύματα. Η παρέμβαση του Ν. Δασκαλάκη ήταν καίρια. Μίλησε κατευναστικά στο συγκεντρωμένο πλήθος, βεβαιώνοντας ότι ο ένοχος θα συλληφθεί, και ζήτησε να παραστεί όλη η χωροφυλακή στη Δοξολογία, ώστε να μην καταρρεύσει το πνεύμα της συμφιλίωσης. Τέτοιος ήταν ο Νικ. Δασκαλάκης…
Φρούραρχος της πόλεως ανέλαβε ο επίσης μετριοπαθής εκπρόσωπος του ΕΑΜ, δικηγόρος Κ. Αντωνάκης, ενώ συγκροτήθηκε Στρατοδικείο με επικεφαλής το δικηγόρο Μ. Παπαδάκη. Τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η Μικτή Επιτροπή ήταν τεράστια: ο επισιτισμός του λαού, η διαβίωση των οργάνων της τάξεως και της διοίκησης, ο απόηχος του Εμφυλίου που είχε ήδη ξεκινήσει στην πάνω Ελλάδα με τα Δεκεμβριανά, η επιστασία των Άγγλων, οι οπλισμένες ομάδες του σκληρού πυρήνα των ένθεν και ένθεν ανταρτών, που βρήκαν την ευκαιρία να καθαρίσουν… λογαριασμούς. Η ψηλάφηση των γεγονότων αυτών, μέσα από τις «Αναμνήσεις μου» του Νικ. Δασκαλάκη, κρατάει την ανάσα. Όντως η νηφάλια παρουσία και προσφορά του Νικ. Δασκαλάκη στην πόλη εκείνη τη στιγμή είναι ανυπολόγιστης αξίας. Η πόλη του οφείλει πολλά.
ΜΕΡΟΣ 3ο ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1945 – 1963
Αφιερώνεται στο Γιώργο Π. Εκκεκάκη και τον Αλέξη Πολίτη
Όπως είδαμε, η 13η Οκτωβρίου βρήκε το Ρέθυμνο συμφιλιωμένο. Η Μικτή Επιτροπή με μέλη από την ΕΟΡ και το ΕΑΜ λειτουργούσε άψογα, η τάξη πήγαινε να αποκατασταθεί. Όμως ο κίνδυνος σύρραξης δεν είχε εκλείψει. Μάλιστα στην πιο κρίσιμη στιγμή εκείνων των ημερών, σκοτώνεται σε μια συμπλοκή στο Ρέθυμνο ένας ανιψιός του Παύλου Γύπαρη, (είχε αφιχθεί από το Κάιρο με αποστολή να «καθαρίσει» ανεξόφλητους λογαριασμούς…). Εξαγριωμένος, καταφθάνει στο Φρουραρχείο, παραμερίζει τον Κ. Αντωνάκη και αυτοδιορίζεται (;) Φρούραρχος! «Εμοί εκδίκησις, εγώ ανταποδώσω…». Ο κίνδυνος σύρραξης είναι άμεσος. Ο Νικ. Δασκαλάκης προσπαθεί να δράσει κατευναστικά αγνοώντας πως ήταν κι ο ίδιος στο στόχαστρο του «αρχικαπετάνιου».
Από την έδρα του τοπικού Κυβερνείου στη φυλακή. Στις 19 Ιανουαρίου 1945, «χωροφύλακες με συλλαμβάνουν και με οδηγούν στα γραφεία της Μικτής Επιτροπής, όπου βρισκόταν ο Ν. Κατσιράκης και ο Γ. Μαραγκάκης. «Απεφασίσθη να σε συλλάβομε για να σε προφυλάξομε, μου είπαν, διότι δεν μπορούμε να ελέγξομε τους οπαδούς μας από την ανωμαλία που επικρατεί στην πόλη». Στη συνέχεια τον παραδίδουν στα γραφεία της Διοικήσεως Χωροφυλακής, όπου τοποθετούνται δυο χωροφύλακες για φύλαξή του. Εκεί μένει γύρω στο μήνα. Η γυναίκα του, πάει να τρελαθεί, εκτός από τη φροντίδα για το τριάμισι μηνών βρέφος, έχει την αγωνία για τη ζωή του άνδρα της. Τον επισκέπτεται καθημερινά φέρνοντάς του ρούχα και φαγητό. Ένα μεσημέρι που οι χωροφύλακες έχουν βγει έξω, ο Ν. Δασκαλάκης ακούει βήματα στη σκάλα. Από το κεφαλόσκαλο διακρίνεται ένας οπλισμένος γενειοφόρος. Ακολουθεί ο εξής δραματικός διάλογος:
– «Εσύ ‘σαι ο αρχηγός των κομμουνιστών, που σκότωσαν τον ανιψιό του Παύλου Γύπαρη, που ήταν κι εμένα συγγενής μου;»
– «Εγώ κρατούμαι εδώ και πολλές μέρες και δεν ξέρω τι γίνεται έξω. Εσύ από ποιο χωρίο είσαι;»
– «Από την Ασή Γωνιά».
– «Από ‘κει ‘ναι κι η πεθερά μου, η γυναίκα του γιατρού Σαουνάτσου».
– «Ώστε τση Χαρίκλειας είσαι γαμπρός;»
– «Ναι», του λέω.
Κατεβάζει το όπλο και φεύγει, μουρμουρίζοντας:
– «Γι’ άλλο σκοπό ήρθα εγώ και φεύγω, λάβε, όμως, τα μέτρα σου…».
Γλυτώνει αυτή τη φορά, αλλά ο κίνδυνος είναι όντως θανάσιμος. Του προσάπτεται η συνήθης των ημερών εκείνων «κατηγορία επί εσχάτη προδοσία, επί τω ότι συνηργάσθη με άλλους δια την απόσπασιν όλου ή μέρους της επικρατείας και την προσάρτησιν αυτού, εις ξένην χώραν». Ο εμφύλιος στην πιο αποτρόπαιη όψη του. Κατά την άποψή μας, το έγκλημα αποσοβήθηκε γιατί, εκείνη την κρίσιμη ώρα λειτούργησε το ρεθεμνιώτικο πνεύμα αλληλεγγύης. Ο Χ. Τζιφάκης, ο Ν. Κατσιράκης, ο Γ. Μαραγκάκης, ο Μ. Παπαδάκης, ο Βασ. Δαφέρμος (δικαστικός), ο Ε. Τσιριμονάκης, ο Στ. Ψυχουντάκης και οι άλλοι Ρεθεμνιώτες της «άλλης όχθης», ορθώνουν το ανάστημά τους και δεν αφήνουν τα αδελφοκτόνα βόλια του εκ δυσμών βρυχώμενου «αρχικαπετάνιου» να πλήξουν το Ν. Δασκαλάκη.
Οι Εκλογές (31.03.1946) το Δημοψήφισμα του 1946 (01.09.1946)
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα και ενώ ο εμφύλιος, ιδιαίτερα στην πάνω Ελλάδα, μαίνεται, οδηγούμαστε στις πρώτες μετά την κατοχή εκλογές. Το ΚΚΕ ήταν φυσικά αποκηρυγμένο και το ζήτημα ήταν τι θα έκαναν τα υπόλοιπα κόμματα που συμμετείχαν στο ΕΑΜ. Τελικά αποφάσισαν να μη συμμετάσχουν στις εκλογές. Ο Δασκαλάκης υπάκουσε μεν, αλλά είχε αντίθετη άποψη. Γι’ αυτόν οι κοινωνικοί αγώνες στο εξής -δηλ. μετά την αποχώρηση του καταχτητή- πρέπει να γίνονται αποκλειστικά στο επίπεδο της πολιτικής αντιπαράθεσης και ποτέ πια με τα όπλα. Γι αυτό και πήρε διακριτική απόσταση από το λεγόμενο δεύτερο αντάρτικο.
Στις εκλογές αυτές πρώτο κόμμα ανεδείχθη η «Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων» με δεύτερο την «Εθνική Πολιτική Ένωσις», με την οποία συνεργαζόταν και το Κ. Φιλελευθέρων. Στο Ρέθυμνο εκλέχθηκαν με την Εθνική Πολιτική Ένωση (Κ. Βενιζελικών Φιλελευθέρων) οι: Ευ. Δασκαλάκης, Γ. Τσουδερός και Μιχαήλ Σκουλάς. Ακολούθησε το Δημοψήφισμα της 01.09.1946 με, με το οποίο επανήλθε ο Γεώργιος Β’.
Στις εκλογές της 05.03.1950, εκτός από το Λαϊκό Κόμμα, κατέρχονται χωριστά το Κ. Φιλελευθέρων του Σ. Βενιζέλου, η ΕΠΕΚ του Ν. Πλαστήρα , και το Κόμμα Γ. Παπανδρέου. Τα αριστερά κόμματα (περιλαμβανομένων των κομμάτων Α. Σβώλου και του Αγροτικού Κόμματος του Σοφιανοπούλου), κατεβαίνουν ως «Δημοκρατική Παράταξη». Η ΕΠΕΚ και το Κ. Φιλελευθέρων συνεργάζονται και σχηματίζουν διαδοχικά τις κυβερνήσεις Σ. Βενιζέλου και Ν. Πλαστήρα. Στο Ρέθυμνο η «Δημοκρατική Παράταξη» κατεβαίνει με υποψηφίους τους Νικ. Δασκαλάκη, Νικ. Ασκούτση και Γ. Τρουλινό (επιτέλους (!) Ν. Ασκούτσης και Ν. Δασκαλάκης σε κοινό ψηφοδέλτιο). Ο Νικ. Δασκαλάκης έρχεται πρώτος στο συνδυασμό του και εκλέγεται, αλλά δυο μήνες μετά, όταν έφθασαν τα αποτελέσματα των στρατιωτικών τμημάτων, ακυρώθηκε η εκλογή του. Βουλευτές Ρεθύμνου αναδεικνύονται οι: Ε. Δασκαλάκης, και ο Γ. Τσουδερός και Ι. Προκοπάκης. Όλοι με το K. Φιλελευθέρων.
Αμέσως μετά από τις εκλογές αυτές, δημιουργείται η «Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ)», η οποία, κατά τις «Οι Αναμνήσεις Μου: «περιέλαβεν εις τους κόλπους της κατά κύριον λόγον τους κομμουνιστάς, και πάντα άλλον αριστερόν, δημοκράτην, σοσιαλιστήν, αγροτικόν κλπ», Ο Δασκαλάκης είναι από τους πρώτους που θα ενταχθούν και θα παραμείνει στις τάξεις της ως το τέλος της υπόλοιπης πολιτικής του διαδρομής.
Ηλίας Ηλιού και Ν. Δασκαλάκης. Εμβληματική μορφή της ΕΔΑ είναι ο Ηλίας Ηλιού (1904-1985). Σπάνια υπήρξαν πολιτικοί τόσο όμοιοι στις καταβολές, το χαρακτήρα και την πολιτική τους διαδρομή, όσο ο Η. Ηλιού και ο Ν. Δασκαλάκης. Με ένα χρόνο διαφορά στην ηλικία, φοιτητές τα ίδια χρόνια στη Νομική της Αθήνας. Εντυπωσιάζονται από την προσωπικότητα του Ελ. Βενιζέλου 1864-1936, θέλγονται ακολούθως από τις ριζοσπαστικές κοινωνιολογικές και πολιτικές ιδέες του Α. Παπαναστασίου (1876-1936), και εντάσσονται στη νεολαία του Εργατοαγροτικού Κόμματός του. Οργανώνονται στο ΕΑΜ από το ξεκίνημά του (1941) για να καταλήξουν, μεταπολεμικά , στο χώρο της ΕΔΑ, έχοντας προσεγγίσει το έργο και τις ιδέες δύο σημαντικών ανθρώπων της φωτισμένης αριστεράς: του Ιωάννη Σοφιανόπουλου (1887-1951) και του Ιωάννη Πασαλίδη (1885-1968). Θα παραμείνουν στο χώρο αυτό ως το τέλος. Αριστεροί αλλά, χωρίς παρωπίδες, συνεργάζονται στενά με το ΚΚΕ (ο Ηλιού είναι μέλος του). Ανεξάρτητοι. Συναινετικοί, μετριοπαθείς,, ήπιοι, αλλά και μαχητικοί. Κοιτάζουν τους αντιπάλους, όχι ως πουλημένους προδότες, αλλά ως Έλληνες με διαφορετικές πολιτικές επιλογές. Έμειναν μέχρι το τέλος στενοί φίλοι.
Ν. Δασκαλάκης, ΚΚΕ, ΕΔΑ. Το πολιτικό του πιστεύω. Είναι καιρός να αφήσομε τον ίδιο το Ν. Δασκαλάκη να μιλήσει για τη σχέση του με το ΚΚΕ, την ΕΔΑ και το πολιτικό του πιστεύω. «Εδώ πρέπει να σημειώσω, ότι όταν εισήλθα στην αντιστασιακή οργάνωση του ΕΑΜ στην Αθήνα, εισήλθα ως προοδευτικός άνθρωπος και με την πολιτική τοποθέτηση τη δική μου, ως ανεξάρτητος σοσιαλιστής της αριστεράς, με την έννοια ότι πρέπει να υπάρχει συνεργασία με τους κομμουνιστάς όχι μόνο στη βάση, αλλά και στην κορυφή, την ίδια δε γραμμή ετήρησα κατά την γερμανική κατοχή και όταν ήλθα στην Κρήτη και εξηκολούθησα να παραμένω στο ΕΑΜ και μετά τη διάσπαση (Ιούνιος 1943), ότε μετά τη σύλληψη και εκτόπιση στα γερμανικά στρατόπεδα του δικηγόρου Νίκου Ανδρουλιδάκη, εξελέγην υπό της νέας νομαρχιακής επιτροπής Ρεθύμνης Γραμματέας αυτής. Και μετά την απελευθέρωση, όπου και πάλι εξελέγην Γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής των Κομμάτων του ΕΑΜ. Αργότερα δε, όταν ιδρύθη η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), ότε και πάλιν εκλέγηκα Γραμματέας όλων των οργανώσεων Ρεθύμνης και Επαρχιών και μέχρι του τέλους του 1962, ότε, τη συμπράξει και τη βοηθεία της αριστεράς, πήρε την εξουσία ο Γεώργιος Παπανδρέου, ως αρχηγός του Κέντρου. Μετά τας εκλογάς αυτάς πιστέψας ότι εισερχόμεθα εις δημοκρατικήν ομαλότητα, παραιτήθηκα από γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής της ΕΔΑ Ρεθύμνης και ανέλαβε ο Γιάννης Κυριακάκις. Μέχρι της δικτατορίας Παπαδοπούλου, ότε αυτός συνελήφθη και εξωρίσθη και ετέθη η ΕΔΑ εκτός Νόμου. Κατά την μακράν περίοδον των είκοσι ετών και πλέον που υπήρξα τοπικός ηγέτης του ΕΑΜ και της Δημοκρατικής Αριστεράς της Ρεθύμνης, η συνεργασία μου με τους κομμουνιστές υπήρξε συνεπής και ουδέποτε διεφωνήσαμεν. Ούτε ηθέλησεν ποτέ το κομμουνιστικό Κόμμα και η ηγεσία του να ενταχθώ εις αυτό. Αντίθετα μου υπεδείκνυε να παραμείνω σοσιαλιστής με τους ανθρώπους που με ακολουθούν».
Στις 9 Σεπτεμβρίου 1951 έχομε νέες εκλογές. Τις κερδίζει ο Ελληνικός Συναγερμός. Η ΕΔΑ κατεβάζει στο Ρέθυμνο συνδυασμό με τους Νικ. Δασκαλάκη, Μιχάλη Χριστοφοράκη και Μάρκο Ζουριδάκη. Εκλέγονται οι Ε. Δασκαλάκης, Γ. Τσουδερός με το Κ. Φιλελευθέρων και ο Γ. Βουλγαράκης με το Ε.Σ. Στις Εκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1952 ο Νικ. Δασκαλάκης δεν είναι υποψήφιος, το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στο Ρέθυμνο συμπληρώνεται από τους: Σκλαβάκη, Σαριδάκη, Γ. Κυριακάκη, όμως. Βουλευτές αναδεικνύονται οι: Α. Λίτινας (σε επαναληπτική εκλογή, τη θέση του παίρνει ο Γ. Βουλγαράκης του Ε.Σ), και οι Μ. Σκουλάς και Στ. Μπίρης του Κ. Φιλελευθέρων. Κυβέρνηση σχηματίζει ο ΕΣ του Α. Παπάγου. Στις εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου 1956, επτά κόμματα της κεντροαριστεράς μεταξύ των οποίων και το Κ. Φιλελευθέρων συγκροτούν τη «Δημοκρατική Ένωση». Στο Ρέθυμνο η ΕΔΑ δεν κατεβάζει δικό της ψηφοδέλτιο, για να ενισχυθεί η «Δημοκρατική Ένωση». Βουλευτές αναδεικνύονται οι Π. Βαρδινογιάννης, Μ. Σκουλάς, Γ. Τρουλινός του Κ. Φιλελευθέρων. Κυβέρνηση σχηματίζει η «Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις « (ΕΡΕ) του Κ. Καραμανλή.
Οι εκλογές της 11ης Μαΐου 1958 επιφύλασσαν μια πρωτοφανή έκπληξη για τα ελληνικά εκλογικά χρονικά. Προκειμένου να αποκλειστεί από τη Βουλή η ΕΔΑ, Γ. Παπανδρέου και Κ. Καραμανλής τα βρήκαν σε ένα εκλογικό σύστημα που προέβλεπε ότι για να εισέλθει ένα κόμμα εις τη Β’ κατανομή έπρεπε να λάβει ποσοστό 20% ως συνασπισμός ή 17% ως αυτοτελές κόμμα. Τελικά, ενώ το Κ. Φιλελευθέρων με 20.67% παραλίγο να μη μπει στη Β’ Κατανομή, η ΕΔΑ με 24,43 % αναδείχθηκε πανηγυρικά αξιωματική αντιπολίτευση με 72 έδρες. Το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στο Ρέθυμνο περιλαμβάνει τους: Ν.Δασκαλάκη, Ελευθέριο Μιαούλη και Μανούσο Μανουρά. Το βράδυ των εκλογών ο Δασκαλάκης, γιορτάζει και τη δική του εκλογή. Όμως δύο μήνες μετά, η Εφορευτική Επιτροπή των Εκλογών αφαίρεσε την έδρα της ΕΔΑ από το Ρέθυμνο και την έδωσε στην ΕΔΑ Λασιθίου (…συνηθισμένο το βουνό από τα χιόνια). Βουλευτές Ρεθύμνου ανεδείχθησαν οι Π. Βαρδινογιάννης του Κ. Φιλελευθέρων, Γ. Κεφαλογιάννης και Ε. Παπαδογιάννης της ΕΡΕ.
Στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, ο Ν. Δασκαλάκης για τελευταία φορά υποψήφιος, με την ΕΔΑ φυσικά, με τον συναγωνιστή του στο Βουνό, Στ. Δουλγεράκη και τον Ανωγειανό Μανούσο Μανουρά. «Ομολογώ ότι ουδέποτε εις άλλας εκλογάς ησθάνθηκα τόσην πίεσιν από τα αστυνομικά όργανα κατά την εκλογική μου περιοδείαν μετά των υπολοίπων συνυποψηφίων μου. Το ψεύδος και η διαβολή εις τους ψηφοφόρους έφθασεν εις το ανώτερον σημείον από πάσαν προηγουμένην εκλογήν», θα πει στις «Οι Αναμνήσεις Μου». Μάλιστα σε μια περιοδεία τους στο Δυτικό Ρέθυμνο είχαν μπει οδοφράγματα με κορμούς για να μη μπορέσουν οι υποψήφιοι της ΕΔΑ να επισκεφθούν τα χωριά. Ιδιαίτερα έντονες είναι οι αντιδράσεις στο πρόσωπο του Στέλιου Δουλγεράκη, που όλοι γνώριζαν ότι ανήκε στο ΚΚΕ. «Ορθώς αι εκλογαί αυταί ωνομάσθησαν υπό του Γεωργίου Παπανδρέου εκλογαί «βίας και νοθείας», σχολιάζει ο Δασκαλάκης. Βουλευτές στο Ρέθυμνο εξελέγησαν οι Π. Βαρδινογιάννης και Ι. Εμμ. Τσουδερός από την Ένωση Κέντρου και Γ. Κεφαλογιάννης από τη Νέα Δημοκρατία. Ήταν ο τελευταίος, μα και ο πιο οδυνηρός προεκλογικός αγώνας του Ν. Δασκαλάκη.
Το τέλος και η Αναγνώριση. Το 1962 παρέδωσε ως Γραμματέας της ΕΔΑ τη σκυτάλη στο Γ. Κυριακάκη, ενώ το 1979 απεχώρησε και από τη Δικηγορία (την υπηρέτησε για 54 συναπτά έτη). Η από το Ελληνικό Κράτος αναγνώριση του ως αντιστασιακού, όπως για όλους τους αριστερούς, καθυστέρησε πολύ. Έγινε με το Ν. 1985 του 1982, επί κυβερνήσεως ΠΑΣΟΚ. Άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα στις 27.12.1994. Η εξόδιος ακολουθία τελέστηκε στον Ιερό Ναό του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη στην Αθήνα. Την επομένη η σορός μεταφέρθηκε στο Ρέθυμνο για να ταφεί στο χωριό του το Χουμέρι, που ποτέ δεν είχε εγκαταλείψει. Νεκρολογίες στις Ρεθεμνιώτικες εφημερίδες έγραψαν οι: Γεωργ. Δρανδάκης, πρ. Δικηγορ. Συλλόγου «Ο καλύτερος από τους σύγχρονούς του δικηγόρους… προσέφερε αφειδώλευτα τις δυνάμεις του και το κύρος του στο κοινωνικό στίβο, … πρωτοστάτησε στην αντίσταση κατά των Γερμανών. Σε στιγμές κρίσεως απεσόβησε με τη σύνεση και την τόλμη του δυσάρεστες καταστάσεις», ο γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης «Χάσαμε το Νέστωρα της Πολιτικής, της Νομικής και της Ανθρωπιάς», ο φιλόλογος Γιάννης Δεληγιώργης «Ο άνθρωπος συνήγορος υπερασπιστής των φακελωμένων διωκομένων αγωνιστών κομμουνιστών και της Δημοκρατικής Αριστεράς», το Βήμα των Αθηνών: « Δικαίως ο Δημοκρατικός λαός του Ρεθύμνου, καταξίωσε το δικηγόρο αγωνιστή του ΕΑΜ και πολιτευτή Ν. Δασκαλάκη ως εθνικό ηγέτη κατά τη Γερμανική κατοχή και ως λαϊκό αγωνιστή μετά την απελευθέρωση», κι ο Γιάννης Χαλκιαδάκης στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα»: «… δίδαξε αρχοντιά και αξιοπρέπεια σ’ όλη τη ζωή του στο Ρέθυμνο».
Η διαθήκη του (βρέθηκε ανάμεσα σε διάφορα χαρτιά μετά το θάνατό του). «Από φοιτητής αγωνίστηκα πλάι στους αγώνες των πτωχών τάξεων και ειδικά των αγροτών, με τους οποίους δεν έχασα ποτέ την επαφή μου, γιατί τους θεωρούσα ως τους πλέον αδικημένους ανθρώπους. Υπηρέτησα ως ηγετικό στέλεχος του αριστερού κινήματος στο Νομό Ρεθύμνης κατά τη Γερμανική κατοχή και μετέπειτα και σ’ όλη μου την επαγγελματική ζωή. Έτσι φεύγω με γαλήνη στην ψυχή μου. Έπραξα το καθήκον μου σαν άνθρωπος και σαν επιστήμων και για την πατρίδα και για το λαό. Στα παιδιά μου δεν αφήνω πολλά υλικά αγαθά – μα τους αφήνω το μικρό μου όνομα να το φέρουν με υπερηφάνεια. Ευχαριστώ το Θεό που αξιώθηκα να τα δω επιστήμονες και τα παρακαλώ να αγαπούν τον συνάνθρωπό των και να εργάζονται όχι για την απόκτηση περιττού πλούτου, αλλά για την εξυπηρέτηση των αναγκών των και της Κοινωνίας. Αυτός ο δρόμος, κατά τη γνώμη μου, κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Παρακαλώ την αγαπημένη μου γυναίκα, που στάθηκε στο πλευρό μου σαράντα και πλέον χρόνια, να με συγχωρήσει, γιατί η αγάπη μου προς τους ανθρώπους με ετοποθέτησε πολιτικά στην προοδευτική παράταξη, αναγκάζοντάς την να περάσει αφάνταστες δυσκολίες, δοκιμασίες και απογοητεύσεις. Προσωπικά δεν μετανοώ. Κάποτε θα δικαιωθώ – Έγραψα ιδιόχειρα, Ρέθυμνο 10 Φεβρουαρίου 1980».
Μένει να απαντηθεί ένα καίριο ερώτημα: Τι απόγινε, άραγε, η στέρεη πεποίθηση του Ν. Δασκαλάκη, ότι «κάποτε θα δικαιωθώ;» Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Αν δεχθούμε, όμως, ότι η κορυφαία στιγμή της πολιτικής δράσης του Ν. Δασκαλάκη ήταν η συμφιλίωση που έγινε στο Ρέθυμνο μεταξύ ΕΑΜ και ΕΟΡ το ’44, συμφιλίωση που μας γλύτωσε από το αδελφοκτόνο αιματοκύλισμα, η δική μας απάντηση είναι: Ναι, δικαιώθηκε, ο Ν. Δασκαλάκης, αλλά με τρόπο τραγικό. Είναι σίγουρο ότι δε θα είχαμε φτάσει στη σημερινή συμφορά, αν στα χαρακώματα των δύο αντιπάλων -είναι οι ίδιοι, (αναλογιών τηρουμένων, ) και σήμερα- … αν, πρυτάνευε το πνεύμα, η σωφροσύνη, ο πατριωτισμός και η χωρίς προκαταλήψεις νηφάλια, πολιτική σκέψη του Ν. Δασκαλάκη. Κοντολογίς, μας λείπουν, ένθεν και ένθεν, σήμερα, άνθρωποι σαν τον Ν. Δασκαλάκη.
(Ευχαριστίες οφείλονται στο Φώτο Ρέθυμνο, που γενναιόδωρα συνεχίζει τη ρεθεμνιώτικη φωτογραφική παράδοση του Γιάννη Σπανδάγου, για την συμβολή του στην επεξεργασία των φωτογραφιών).
* Ο Μιχάλης Τζεκάκης είναι πρώην διευθυντής της Δημόσιας και της Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου