Δεν γνωρίζω τον φιλόλογο κ. Γιώργο Πετρουλάκη προσωπικά, αλλά αναζητούσα ευκαιρία να τον συγχαρώ δημόσια για το πάθος του να ανεβάζει το επίπεδο σπουδών των μαθητών του. Να τους δημιουργεί μνήμες για να τιμούν εκείνους που πρόσφεραν στον τόπο αυτό σε χαλεπούς καιρούς. Να τιμούν προσωπικότητες όπως η Εστέρ Λαβτζόι, η Μάνα των προσφύγων.
Καλή Σαμαρείτισσα την αποκαλούν οι γραφές αλλά σαν Μάνα φέρθηκε στους πρόσφυγες, η υπέροχη αυτή γυναίκα που κανένας δεν θυμάται πια.
Γι’ αυτό και η πρωτοβουλία του κ. Πετρουλάκη να δώσει το έναυσμα για έρευνα στους μαθητές του γύρω από τη ζωή και το έργο της Λαβζόι, είναι άξια δημόσιας αναφοράς και επαίνου.
Ποια είναι όμως αυτή η Λαβτζόι; θα αναρωτούνται σίγουρα οι νεότεροι αναγνώστες μας.
Μια ευαίσθητη Αμερικανίδα
Η Αμερικανίδα εθελόντρια Esther Pohl Lovejoy (Έσθερ Λαβτζόι) γεννήθηκε από Εγγλέζους γονείς στην Ουάσιγκτον στις 16 Νοεμβρίου του 1869 και πέθανε 31 Αυγούστου του 1967. Η πρωτοπόρος γιατρός Lovejoy έζησε από κοντά την καταστροφή της Σμύρνης. Ως επικεφαλής της ανεξάρτητης οργάνωσης «Νοσοκομεία Αμερικανίδων Γυναικών» στην Ελλάδα, αγωνίστηκε με πάθος για τη συγκέντρωση χρημάτων στην πατρίδα της και την περίθαλψη των προσφύγων στη χώρα μας. Στο Ρέθυμνο βρέθηκε το 1922-1923. Ο δήμος Ρεθύμνου αναγνωρίζοντας την προσφορά της, την τίμησε με το κλειδί της πόλης, (Μενέλαος Παπαδάκης 1923-1925), όπως επίσης και με την απόδοση του ονόματός της στη σημερινή οδό Εθνάρχου Μακαρίου και Νίκου και Μαρίας Καστρινάκη. (Ξεκινούσε από τη βόρεια πύλη του τότε νοσοκομείου και κατέληγε στη σημερινή πλατεία Αγνώστου Στρατιώτη.) Η προσφορά της Αμερικανίδας γιατρού, ξεχάστηκε γρήγορα όπως ξεχάστηκαν πάρα πολλά σε αυτήν πόλη.
Είναι συγκλονιστικές οι λεπτομέρειες από την κατάσταση που είχε βρει στο Ρέθυμνο η σπουδαία αυτή γυναίκα.
Όταν έφθασε στην Κρήτη συνεργάστηκε στενά με τη Μάριαν Κρούκσανκ, μία γιατρό με την οποία εκτός από τις ρίζες τους στο Όρεγκον μοιραζόταν την ικανότητα της πρακτικής και ψύχραιμης αντιμετώπισης των προβλημάτων. Η Κρούκσανκ ανακηρύχθηκε από τους Κρητικούς «μάντισσα» όταν προειδοποίησε ότι θα ξεσπούσε επιδημία τύφου και ευλογιάς στο στρατώνα έξω από το λιμάνι του Ηρακλείου, όπου ήταν στοιβαγμένοι 3.000 νέοι πρόσφυγες. Η φήμη της Αμερικάνας γιατρού απογειώθηκε όταν τους έδειξε πώς να θέτουν υπό έλεγχο τον τύφο εγκαθιστώντας λουτρά και χώρους απολύμανσης από τις ψείρες.
Στο Ρέθυμνο η Λαβτζόι και η Κρούκσανκ βρήκαν προσφυγόπουλα να ζητιανεύουν κρέας έξω από ένα εστιατόριο, κάτι που εξόργισε την Κρούκσανκ η οποία αναφώνησε ότι πολύ θα ήθελε να δει τους πολιτικούς και τους διπλωμάτες που ήταν υπεύθυνοι για την ανταλλαγή πληθυσμών στη θέση των θυμάτων τους.
Ήταν άραγε υπερβολικά σκληρή η κριτική; Υπερασπιστές του πρωτοκόλλου της Λωζάννης θα ισχυρίζονταν ότι σκοπός του ήταν να φέρει τάξη και να θέσει κανόνες σε μία ανταλλαγή πληθυσμών που θα γινόταν έτσι κι αλλιώς – και ήδη συνέβαινε υπό τις πιο απάνθρωπες συνθήκες. Σε κάθε περίπτωση, την ίδια ώρα που οι γιατρέσσες αγωνίζονταν να θέσουν την επιστημονική τους κατάρτιση, τις δυνάμεις και το μυαλό τους στην υπηρεσία των προσφύγων για να αντιμετωπίσουν τουλάχιστον τις άμεσες ανάγκες τους, φάνηκε καθαρά ότι τα έκτακτα οικονομικά επιδόματα δεν έλυναν το πρόβλημα. Στα κεντρικά γραφεία της Κοινωνίας των Εθνών λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Γενεύη, οι γραφειοκράτες μελετούσαν μία πιο μακροπρόθεσμη λύση στην πρόκληση της εγκατάστασης των προσφύγων και της σταθεροποίησης της κατάστασης στην ανατολική Μεσόγειο…
Με την πάροδο των χρόνων, ξεχάστηκαν όλα. Ακόμα και οι προσφορές κάποιων σε ώρες δύσκολες.
Πάει και η οδός που είχε δοθεί στο Ρέθυμνο προς τιμήν της.
Μακάρι το φιλότιμο του κ. Πετρουλάκη αλλά και του κ. Γιώργου Φρυγανάκη που της έχει αφιερώσει και στίχους να αφυπνιστεί στη συνείδηση δημοτικών παραγόντων που ασχολούνται με τις ονοματοθεσίες και να ξαναπάρει ο δρόμος το όνομα της Έστερ.
Όπως είδαμε στην «Άγονη Γραμμή» η οδός Έστερ Λαβτζόι περιελάμβανε τις σημερινές οδούς Εθνάρχου Μακαρίου και τη συνέχειά της Νίκου και Μαρίας Καστρινάκη. (Πλατεία Άγνωστου Στρατιώτη έως Σχολή Αστυφυλάκων).
Για την ιστορία να προσθέσουμε ότι για την Μάνα αυτή των προσφύγων ασχολήθηκε -ποιος άλλος- ο αξέχαστος Γιώργος Εκκεκάκης.
Μαρία Παπαϊωάννου
Μπορεί να έχει καθιερωθεί Μάνα του Στρατιώτη η Άννα Μελά Παπαδοπούλου, αδελφή του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά αλλά είχε και το Ρέθυμνο τη δική του. Ήταν η αξέχαστη Μαρία Παπαϊωάννου.
Για τη σημαντική αυτή Ρεθεμνιώτισσα έχουμε κάνει αρκετά αφιερώματα.
Τιμώντας την μνήμη της με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας της Μητέρας θα σταθούμε μόνο στον τομέα της προσφοράς στους στρατιώτες όπου ανάλωσε τη ζωή της. Όταν την επαινούσαν γι’ αυτό συνήθιζε να λέει.
«Μια μάνα προσεύχεται κι αγωνιά για το παιδί της. Οφείλω να την υποκαταστήσω, όπου και όπως μπορώ, ώστε να το ξαναδεί καλύτερα απ’ ότι το έστειλε να υπηρετήσει…».
Μου πήρε χρόνο να καταλάβω πως ξεκίνησε αυτή η αγάπη για το στρατό, που της έδωσε, επάξια, και τον τίτλο «Μάνα του Στρατιώτη». Μια μέρα, που είχε άνεση χρόνου η κουβέντα μας, μια τακτική ευχάριστη συνήθεια, έμαθα την αφορμή.
Είχε έναν αδελφό τον Πέτρο, που έκανε καριέρα στο στρατό και μάλιστα έφθασε στο βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Αυτός είχε τραυματιστεί δύο φορές στους πολέμους 1012-1913. Δυστυχώς γι’ αυτόν βρέθηκε αργότερα ανάμεσα στα θύματα του εμφυλίου πολέμου. Η απώλεια ήταν βαριά για τη Μαρία που του είχε αδυναμία. Κι όπως ήταν φυσικό, την έφερε πιο κοντά σε κάθε στρατευμένο νέο, αλλά διαμόρφωσε ακόμα και την ιδεολογία της. Μου έλεγε, και το εννοούσε, πως δεν ήταν η αριστερή ιδεολογία που την ενοχλούσε. Αντίθετα κάπου την εύρισκε σύμφωνη. Αυτό που δεν μπορούσε να συγχωρήσει ήταν πως η πλευρά αυτή έστειλε στο θάνατο τον αδελφό της. Και παραδεχόταν, γιατί είχε κι αυτό το μεγαλείο ψυχής, ότι το ίδιο θα ένοιωθε και μια μάνα ή αδελφή της άλλης πλευράς αν πενθούσε κάποιον αγαπημένο της.
Τα έλεγε αυτά κι έτρεχαν τα μάτια της δάκρια. Ακόμα και στα βαθιά της γεράματα. Και όπως φάνηκε η μόνη της παρηγοριά, πενθώντας τον αδελφό της, ήταν να περιθάλπει και να φροντίζει, σαν πραγματική μητέρα, τα «στρατιωτάκια της» όπως τα έλεγε.
Πανταχού παρούσα
Αρρώσταινε φαντάρος; Στο προσκέφαλό του η Κυρία Μαρία, όπως τη λέγαμε όλοι μας με άπειρο σεβασμό.
Είχε πρόβλημα κάποιος στρατιώτης; Η Κυρία Μαρία ήταν μια ανοικτή αγκαλιά να τον ακούσει και να του δώσει λύση.
Αθετούσε φαντάρος υπόσχεση σε μια κοπελιά; Κέρβερος η Κυρία Μαρία τον επανέφερε στην τάξη θυμίζοντας το χρέος του, σύμφωνα με τους κανόνες ηθικής της εποχής. Και τι δεν έκανε χωρίς ποτέ να βαρυγκωμήσει…
Έγραφε τις επιστολές αναλφάβητων σε παλιότερες εποχές, δίδασκε γραφή και ανάγνωση σε όσους είχαν διάθεση για μάθηση, πάντρευε ερωτευμένους, βοηθούσε οικογένειες στρατιωτών που δεν είχαν τρόπο συντήρησης, παρηγορούσε λυπημένους, κι ένα βράδυ με κρύο και βροχή έμεινε ξάγρυπνη πλάι στο νεκροκρέβατο στρατιώτη που πέθανε ξαφνικά για να τον συντροφέψει μέχρι να τον πάρουν για να ταφεί στην πατρίδα του.
Κατάφερε μάλιστα, πρωτοστατώντας, να δει και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου που κοσμεί το Σύνταγμα, όνειρο χρόνων που κυνήγησε με πίστη και πάθος.
Ήταν φυσικό να τύχει τόσων διακρίσεων από την V Mεραρχία, όπως τιμητική πλακέτα, μετάλλιο εξαιρέτων πράξεων και άλλα.
Επάξια ήταν η «Μάνα του Στρατιώτη»
Από το διοικητή μέχρι τον χαμηλόβαθμο αξιωματικό, όλοι είχαν την άγραφη υποχρέωση να ενημερώνουν τη «Μάνα του Στρατιώτη» για τις συνθήκες ζωής των στρατιωτών. Κι είναι άπειρες οι διακρίσεις που δέχτηκε κατά καιρούς σαν μεγάλη αναγνώριση των υπηρεσιών της. Ήταν η δική μας Κυρά της Ρω, ήταν μια εμβληματική μορφή φλογερής Ελληνίδας.
Μια γενναία γυναίκα
Είχε μια γενναιότητα μοναδική αυτή η γυναίκα. Και το έδειξε όταν πήγε να επισκεφθεί με ειδική άδεια τους αιχμαλώτους που είχαν συγκεντρώσει οι Γερμανοί στο Γυμνάσιο Αρρένων μετά τη Μάχη της Κρήτης.
Διαπίστωσε ότι το συσσίτιο ήταν βραστό ρύζι. Κάποιοι από τους κρατούμενους όμως είχαν απόλυτη ανάγκη να φάνε κρέας, καθώς έπασχαν από σοβαρές παθήσεις. Μάταια η Μαρία Παπαϊωάννου ικέτευε τον διοικητή να της επιτρέψει να φέρει φαγητό στους αιχμαλώτους. Εκείνος ήταν κατηγορηματικός. Με χίλια βάσανα δέχτηκε να γίνει ένα γεύμα με μπριάμ. Άλλο που δεν ήθελε η Παπαϊωάννου. Συνεννοήθηκε με κάποιο γνωστό της και της πήγε δυο αρνιά, που ο άνδρας της έκοψε σε μερίδες. Και σε λίγο δυο μεγάλες λαμαρίνες με τα χορταρικά και το κρέας πήγαιναν στο φούρνο.
Γεμάτη χαρά η φλογερή πατριώτισσα τις μετέφερε στο σχολείο Ο φρουρός αμέσως ρώτησε αν υπήρχε άδεια. Η Παπαϊωάννου το διακινδύνευσε. Και μέχρι να γίνει διασταύρωση στοιχείων για την αποκάλυψη της αλήθειας, οι αιχμάλωτοι είχαν τελειώσει το γεύμα κι είχαν πάρει δυνάμεις.
Μεγαλείο ψυχής
Μικρά απλά περιστατικά που δείχνουν όμως το μεγαλείο της ψυχής αυτής της τόσο σημαντικής γυναίκας.
Το καθήκον για το συνάνθρωπο ήταν πάνω από τα δικά της προβλήματα. Μόλις είχε χάσει τον άνδρα της και πενθούσε τον άξιο σύντροφό της, όταν διαπίστωσε ότι δεν υπήρχε χώρος για να κατασκευαστούν οι στολές των οπλιτών, ενώ είχαν έρθει τα υφάσματα. Και τότε παρεχώρησε το σπίτι της για την δουλειά αυτή. Έδινε διαρκώς την αίσθηση ότι αυτή είναι υπεύθυνη για την ανακούφιση κάθε πάσχοντα.
Η συμμετοχή της Μαρίας Παπαϊωάννου σε συλλόγους και σωματεία θα της εξασφάλιζε σίγουρα μια θέση στο βιβλίο Γκίνες. Είναι αναρίθμητοι οι φορείς που είχαν την τύχη να τους υπηρετήσει με αφοσίωση και απόλυτη ανιδιοτέλεια.
Λύκειο Ελληνίδων, ΧΕΝ, Φανέλα Στρατιώτη, Παιδικοί Σταθμοί, Εορτές Αρκαδίου, Συμβούλιο Συνταξιούχων, Παιδική Στέγη Αρρένων, Εστία Εργαζομένου Κοριτσιού, Παγκρήτιες Εκθέσεις, Καλλιτεχνική Σκηνή του Ωδείου, Καρναβάλι, Γιορτή Κρασιού, Κρητική Εστία, Ερανικές επιτροπές, Παγκρήτια Συνέδρια, Επιτροπή Πανεπιστημίου, Ελληνοαμερικανικές συνδέσεις μετά την Κατοχή, Συσσίτια Κυρίας των Αγγέλων, Επιτροπές του Δήμου κ.λ.π. κ.λ.π. Το σημαντικό είναι ότι δεν απέβλεπε σε τίτλους αλλά και σαν εθελόντρια πρόσφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες.
Στην Εταιρεία Ανηλίκων, από εποχής Εισαγγελέα Περιστερίδη, έως το 1976 παρακολουθούσε παιδιά με τάση στην παραβατικότητα, επισκεπτόταν ορφανά και παιδιά προβληματικών οικογενειών και φρόντιζε να στείλει σε ιδρύματα εκείνα που δεν είχαν κανένα συγγενή να τα συντρέξει.
Στο Φιλόπτωχο, πριν πάρει τη σημερινή του νομική μορφή, ήταν ο ακούραστος άγγελος, ιδιαίτερα στην περίοδο της μεγάλης ανέχειας.
Πρωτοστάτησε και στα Συσσίτια της Κυρίας των Αγγέλων που πρωτολειτούργησαν στο ισόγειο της οικίας Πολύζου κι ήταν συγκινητική η προθυμία όλων που είχαν τη δυνατότητα να βοηθήσουν σε εξοπλισμό και προμήθειες εξυπηρετώντας αρχικά 50 οικογένειες.
Δεν αρνήθηκε επίσης τις υπηρεσίες της στην προσπάθεια του αείμνηστου επίσης παπα-Γιάννη Πίττερη να στηρίξει την Παιδική Στέγη, δίνοντας τη δυνατότητα σε τόσα παιδιά να σπουδάσουν και να είναι σήμερα επίλεκτοι συμπολίτες.
Στη Μαρία Παπαϊωάννου απευθύνθηκε η Βιργινία Τσουδερού για την ευαισθητοποίηση οικογενειών να στηρίξουν άπορα παιδιά. Ήταν από τις πρώτες πρωτοβουλίες της ΧΕΝ κι η γυναίκα του σημερινού μας αφιερώματος δεν αρνήθηκε τη συμβολή της.
Άγγελος του ελέους
Έχουν επίσης ενδιαφέρον δημοσιεύματα της Αθηνάς Πετρακάκη, στην «Άγονη Γραμμή» από τις μεταφράσεις που έκανε αποσπασμάτων του βιβλίου του Clark Bruce, Δυο φορές ξένος- Twice a stranger. Απρίλιος 2007. Εκδόσεις Ποταμός. Ένα εξαιρετικό βιβλίο που αναφέρεται στη Λαβτζόι και στο Ρέθυμνο.
Όσο για το Γιώργο Φρυγανάκη της αφιέρωσε τους παρακάτω στίχους Άγγελε του ελέους.
Ιέρεια του Ασκληπιού
Κόρη του Ιπποκράτη
Μάνα της προσφοράς
και Σαμαρείτισσα αδελφή,
ο θρήνος κι ο καπνός του ’22
σε συντάραξαν
κι ήρθες κι αγκάλιασες την προσφυγιά,
προσφέροντάς απλόχερα αγάπη και χαρά,
όπως προδήλωνε το όνομά σου!
Πάλεψες με αυταπάρνηση τον τύφο,
τη φυματίωση, την ευλογιά,
την πείνα, την ορφάνια
και την εξαθλίωση!
Δίκαια σου απένειμε η πόλη
το κλειδί της!
Δίκαια δόθηκε σε κεντρική οδό της
το όνομά σου!*
Δίκαια οι τότε πρόσφυγες
στο όνομά σου ορκίζονταν
και δίκαια σε κατευόδωσαν
με δάκρυα και ύμνους!
Μ’ αλήθεια πόσο άδικα
έγινε προσφυγάκι η πινακίδα σου
στον τοίχο τον αόρατο της λήθης!
Πότε επιτέλους θα απαλλαγεί
η «Πόλη των Γραμμάτων»
από το «μίασμα» α-χαριστίας;
Και τι θα απαντήσει άραγε
στον εγγονό σου που ’ρχεται;
με δάφνινο στεφάνι;
Με την ευκαιρία που εντοπίσαμε νεότερα στοιχεία θα κάνουμε άμεσα κι ένα αφιέρωμα στις Αμερικανίδες κυρίες στις οποίες πολλοί Ρεθεμνιώτες οφείλουν και τη ζωή τους ακόμα.
Το Λύκειο Ελληνίδων ήταν η αδυναμία της
Η μεγάλη αδυναμία της πάντως και το αναφέρει στο ημερολόγιό της, ήταν το Λύκειο Ελληνίδων. Το υπηρέτησε επί 48 χρόνια και το θεωρούσε τη δική της ζεστή φωλιά.
Ευτυχώς ένοιωσε όσο ζούσε την ευγνωμοσύνη της τοπικής κοινωνίας για τη μεγάλη της προσφορά. Και από τον Δήμο Ρεθύμνου έλαβε τα εύσημα για τις τόσες υπηρεσίες της. Σήμερα η πλατεία με το όνομά της στη γειτονιά της Κυρίας των Αγγέλων μένει να τη θυμίζει.
Κι όσοι την έζησαν μακαρίζουν την άγια ψυχή της έχοντας τόσα να πουν για το πολυσήμαντο έργο της που εκείνη σαν πραγματική Χριστιανή φρόντιζε να κρατά μακριά από κάθε δημοσιότητα. Αλλά ήταν τόσο το φως που ακτινοβολούσε, από τον ήλιο της καλοσύνης της, που σιγά σιγά αποκαλύπτεται και μας γεμίζει απέραντο θαυμασμό και βαθιά ευγνωμοσύνη.
Εύα Λαδιά