Του καθηγητού Δημητρίου Γ. Δαφέρμου.
Στην Ιστορικήνεξέλιξιν του Ελληνισμού που έπαιξε κοσμογονικό ρόλο στον πανανθρώπινο Πολιτισμό, υπάρχουν μερικοί σταθμοί που, στέκονται σαν πανύψηλα σκαλοπάτια, απ’ όπου ανεβαίνει ο γίγαντας Εθνισμός μας κι ατενίζει κάθε τόσο νέους ορίζοντες καινούρια θαύματα. ΄Ενας τέτοιος σταθμός, φάρος υπέρλαμπρος, που φώτισε πάλι την ανταριασμένην ανθρωπότητα, κι έδωσε νέο νόημα στις υπέροχες κι αιώνιες αξίας της λευτεριάς της τιμής και της πίστεως υπήρξε και το ΕΙΚΟΣΙΕΝΑ.. κι όχι τόσο γιατί με τις δραματικές φάσεις του ( με τα Σούλια τα Μεσολόγγια του, τα Δερβενάκια του, τα Ψαρά και τα Μελιδόνια του) το Εικοσιένα αυτό ανάστησε κι ολοκλήρωσε παλιές εκλάμψεις του Ελληνισμού, αλλα και γιατι με τις πρωτότυπες εξάρσεις του έγινε μοναδικό παράδειγμα για μίμηση σ’ολους τους κατοπινους αγωνιστές κάθε λευτεριάς και κάθε εξελίξεως…
Ανάμεσα στις πρωτότυπες εκείνες εκλάμψεις και κοσμογονικές εξάρσεις του 1821 ξεχωριστή θέση εκράτησεν ο Κρητικός ελληνισμός.. Διοτι αν το διάβα του Προύθου στις 22 του Φλεβάρη του 1821 με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τους Ιερολοχίτες – που ανάμεσά τους ήταν και πολλοί Κρητικοί – έβαλε την αρχή σ’ ένα θαύμα.. Κι αν η ύψωσις του λαβάρου την 23 Μαρτίου στην Αγία Λαύρα απ’ των Παλαιών Πατρών Γερμανό και τους Προκρίτους που μέθυσεν ξαφνικά ο Κεραυνώδης ενθουσιασμός του Φιλικού Παπαφλέσσα.. επισημοποίησε την ενσάρκωση ενός τετρακοσόχρονου ονείρου… Κι αν το Μεσολόγγι, το Σούλι, η Χίος, τα Ψαρά, το Βαλτέτσι, η Γραβιά, η Αλαμάνα και τα Δερβενάκια ανέβασαν σε δυσθεώτητα ύψη την πατροπαράδοτη Ελληνική αρετή. Κι αν ο Κολοκοτρώνης, ο Ανδρούτσος, ο Διάκος, ο Μιαούλης, ο Κάναρης κι άλλοι γενήκανε οι ανίκητοι αρματηλάτες μια θεϊκής εξορμήσεως. Όμως κι η Κρήτης σαν νοτιώτατο σύνορο της ίδιας ευγενικής κι’ ηρωικής ράτσας γίνηκεν – εξ αιτίας μιας τυχαίας ξευτελιστικήςΟθωμανικής αγοραπωλησίας- το μεγαλόπρεπο ηφαίστειο, σωστή ατομική έκρηξης που στη πιο κρίσιμη στιγμή του ελληνικού αγώνα ( τη στιγμή της Αιγυπτιακής επεμβάσεως) έκοψε στα δύο τη βραχώδη εκείνη συμφωνία κι εσταμάτησε τη γρήγορη εξέλιξή της. Πράγμα που ξανάδωσε φτερά στην άλληλοτρογόμενη ελεύθερη πια ελληνική Ηγεσία.. μα και δημιούργησε τον καιρό ν’ανασυνταχθούν για νέα ξεπετάγματα οι αρματωλικές δυνάμεις του Ταϋγετου και του Ολύμπου, της στεριάς και της θάλασσας. Πράγματι η παρεμβολή του Κρητικού αγώνα ανάμεσα στη θαυματουργική εξόρμηση του άλλου ελληνισμού, δεν υπήρχε μονάχα πανεθνική και καίρια, πάνω σε μια περιοχή που, από την προϊστορική ακόμα, κοσμογονική μετακίνηση των λαών, ήταν γέφυρα διασταυρώσεων συγχωνεύσεων κι εξελίξεων..αλλα εκεί προς τον Νοτιά ύψωσε τεράστιο φράγμα, κατά της εξαπλώσεως του εξ Αφρικής Αραβομωαμεθανικού χειμάρρου, του οποίου την καταστρεπτικότητακι ο ελληνισμός σαν Βυζάντιον αλλα κι’ η Ευρώπη ολόκληρη, είχε γνωρίσει τα παλιότερα χρόνια .. κι η παρεμβολή αυτή του Κρητικού κυματοθραύστη ήταν αδιάλειπτη και δυναμερή σ’ όλα τα χρόνια της Εθνεγερσίας..
Κι είχε και τούτο το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, ότι οι Κρητικοί αγωνιστές εντελώς μόνοι τους εκράτησαν ψηλά από τη αρχή ως το τελος της σημαία του ξεσηκωμού.. γιατι από την 15η Απριλίου του 1821 πώγινε στα Σφακιά. Η Μεγάλη Επαναστατική Συνέλευσις των αρχηγών για την ανασύνταξη δυνάμεων και τη συμμετοχή των Κρητικών στη Εθνεγερσία και που ιδρύθηκε γι’ αυτό και η πρώτη επίσημη Πολιτική Ηγεσία του νησιού, η λεγόμενη Καγκελαρία.. απ’ τους τότε Καπετάνιους Πρωτόπαπα, Πολιουδάκη, Παπαδάκη, Βουρδουμπα, Κριαρά, και Ψαρουδάκη ως τη 3η Φεβρουαρίου του 1830, που κοινοποιήθηκε το πρωτόκολλον του Λονδίνου, που άφηνε έξω από την ελευθερούμενη Ελλάδα την Μεσογειακή Μεγαλόνησο η Κρήτη δεν πήρε την από την κυριοελλαδίτικη Επαναστατική ηγεσία, παρα μονάχα – ακούστε – οκτώ πολεμικομεταγωγικά πλοία και 600 στρατιώτες. Την δύναμη δηλ. που με τον Φιλέλληνα Αστιγξ, τον Μάη του 1821, συνόδευσε στο μαρτυρικό Νησί τον 2ον της κυριοελλαδίτικης Εθνεγερσίας 1823.
Ο Χασάν από το μεγάλο κάστρο τώρα εξορμά προς την ανατολικώτατη Κρήτη κι ερημώνει το Λασήθι με φρικτό δράματο Σπήλαιον της Μιλάτου, και την τρομερή πανώλη, που είχαν φέρει μαζί τους απ’τηνΑίγυπτον τα ορδιά του και που αποδεκάτισεν Τούρκους και Κρήτες ιδίως στ’αστικά πολυσύχναστα κέντρα. Δεν γλυτώνει τότε ούτε αυτός ο Αιγύπτιος Στρατάρχης.
Σε λίγο ωστόσο φτάνει από την Ελλάδα νέος αρμοστής στην Κρήτη ο Υδραίος Εμμ. Τομπάζης. Αλλα κι η προσπάθεια των Αιγυπτίων για την κατάπνιξη της Κρητικής εξεγέρσεως εντείνεται ολοένα με νέες αποστολές Αιγυπτιακού στρατού και με νέους αρχηγούς τον Χουσείνβέη πρώτα και τον Ισμαήλ Γιβλαρτάρ αργότερα..η εκκαθαριστική πορεία των τυράννων ποτέ απ’ανατολών προς Δυσμάς και ποτέ αντίθετα, όλο και δημιουργεί Χριστιανικές κατακόμβες, σαν του Σπηλαίου Μελιδονίου, τον Ιανουάριο του 1824..
Κι έτσι το θέρος του τέταρτου χρόνου της εθνεγερσίας ύστερα από άπειρους υπέροχους ηρωισμούς βρίσκει τον αγώνα της Κρήτης καταρρακωμένο.. ο αρμοστής Τομπάζης γυρίζει στην πατρίδα του την Υδρα γεμάτος παράπονα προς την εθνικήν ηγεσία που ασχολούμενη σε μικροπρεπείς αντιζηλίες και διαπληκτισμούς άφησε να χαθεί η ευκαιρία για την απελευθέρωση της Κρήτης, που τόσο την είχαν προωθήσει μόνοι τους οι Κρητικοί μέσα σε θύελλα τυραννικών κι εξοντωτικών μέσων.
Η Κρητοελληνικήεξέγερσις λοιπόν που ακολούθησεν την εθνεγερσία του Πανελληνίου, ύστερα από τέσσερα χρόνια γεμάτα αίμα και δόξα, πνίγεται έτσι.. κι οι επίσημοι Στρατηλάτες διασκορπούν εδώ κι εκεί για ν ’αποφύγουν την εκδικητική μανία των Αιγυπτιακών μπουλουκιών…
2ον
Είπαμε ότι στις 15 Απριλίου δηλ. 20 ημέρες ύστερα απ’την ύψωση του λαβάρου στην Αγία Λαύρα κι ενάμιση μήνα ύστερα απ’την διάβαση του Προύθου απ’ του Υψηλάντη οι αδούλωτοι αρχηγοί του αδιάκοπου ως τότε επαναστατικού αγώνα της Κρήτης συνήλθαν στ’απρόσιτα Σφακιά κι απεφάσισαν την έναρξη κι εδώ της Μεγάλης Εθνεγερσίας που χρόνια ετοίμαζαν οι Φιλικοί κατόπιν τούτου οι Τούρκοι δυνάστες ενθυμούμενοι τις συνέπειες παλαιότερων Κρητικών εξεγέρσεων και φοβούμενοι την εξ’ αιτίας του κυριολοελλαδίτικουξεσηκωμού επανάληψιν τους. Προέβηκαν σ’ομαδικές προληπτικές συλλήψεις; Και σφαγές των Χριστιανών που βρίσκονταν κοντά στα φρούρια των και στ’ αστικά κέντρα.
Αυτό συνετέλεσε ώστε στις 21 του Ιούνη να πάρει μεγάλη έκταση η ανταρσία και σ’ελαχιστο χρονικό διάστημα να ξεκαθαρισθεί ολόκληρος σχεδόν η ύπαιθρός Κρητη απ’ το Οθωμανικό μίασμα. Βέβαια οι Τουρκικές αντεπιθέσεις, ιδία απ’ το Ρέθυμνο με τουςΣερίφ και Οτσάν Πασσάδες έφερε μεγάλες φθορές και στους επαναστάτες και προκάλεσαν τρωικές θυσίες. (Τότε σκοτώθηκε κι ο Στέφανος Χάλης ποιητής του «Πότες θα κάμει ξαστεριά, πότε θα Φλεβαρίσει…»
Ωστόσο η ανταρσία εξαπλώνετο ολοένα και την 25ην Οκτωβρίου του ίδιου έτους, η Κρητική Καγκελαρία ήταν σε θέση κι εζήτησε κι εστάλει ο πρώτοςεκπρόσωπος της επαναστατικής κυβερνήσεως του Μοριά, σαν Γενικός Έπαρχος της Νήσου ο Μιχαήλ Κομνηνός Αφεντούλης..
Ετσι στα τέλη του 1821 και στις αρχές του 1822 η εξέγερσις των Κρητικών εδημιούργησε βάσιμη κι ουσιαστική την πεποίθηση ότι η απελευθέρωσις της Μεγαλονήσου ήτον ζήτημα ημερών…
Αλλα τότε ακριβώς έγινε η Τουρκοαιγυπτιακή αγοραπωλησία που είπαμε και που άλλαξε την τύχη της Κρητικής Εθνεγερσίας και του άμεσου μέλλοντος τους τραγικού Νησιού, μα κι έπαιξε τεράστιον ρόλο στην οληνεθνικήνυπόθεσιν. Ο Σουλτάνος της Κων/πόλεως Μαχμούτ ο Β΄πιεζόμενοςαπό’την ανάγκην που του εδημιούργησαν οι επαναστατικές ενέργειες της ηπειρωτικής Ελλάδος (δηλ. Η Μάχη του Βαλτετσίου κι η άλωσις της Τριπολιτσάς το ρεζίλεμα του ΟμέρΒρυώννη στο Χάνι της Γραβιάς η καταστροφή του Τούρκικου στόλου στην Ερεσσό κι η ίδρυσης ελληνικής κυβερνήσεως στην Επίδαυρο εζήτησε την συνδρομή του αποστάτη αντιβασιλέα της Αιγύπτου ΜωχάμετΑλυ, υποσχεθείς ως αμοιβήν την Κρήτην την Κύπρον και την Πελοπόννησον…
Το Γεγονός αυτό έφερε στην Κρήτη τους αιμοβόρους Τουρκοαιγυπτίους. Εχει δε μεγίστη σημασία γαιτι απ’ τώνα μέρος εχώρισε την τύχην της Κρήτης απ’ την της άλλης Ελλάδος κι ανέβαλε την απελευθέρωσιν 70 τόσα χρόνια..κι απ’ το άλλο προπαρασκεύασε τη δραματική επέλαση του τρομερού Ιμβραήμ στην κυρίως Ελλάδα, που χωρίς την επέμβαση των Δυτικών Δυνάμεων και των Ναυάρχων Κόρδιγκτων , Χεϋδεν και Δερίγνου το 1827.. κι εξ αιτίας της μικρότυχης διαμάχης της πολιτικής ηγεσίας του απελευθερωμένου ελληνικού εδάφους, θα ανέβαλλε ποιος ξέρει για πόσον καιρό την εθνική μας αποκατάσταση.
Η αποβίβασης των Αιγυπτίων αυτών υπο τον Χασάνπασσά, γαμβρόν του ΜωχάμετΑλυ, έγινε την 28ηνΜαίου του 1822 στη Δυτική Κρήτη και σε συνδυασμό με την αναθάρρυνση κι εξόρμηση του Σερίφ Πασσά από το Ρεθεμνιώτικο φρούριο, έφερε μεγάλη σύγχηση κι αναταραχή στους Χριστιανούς που με χαρά τους βλέπαν ως τότε πως η μεγάλη μέρα του ξεσκλαβωμού πλησίαζε ολοένα..ωστόσο η επανάστασης εντείνεται ιδίως στη Δυτική Κρήτη. Και Τουρκικός Στόλος που ήλθε τα τέλη Σεπτεμβρίου απ ‘την Πολη για ενίσχυση του Χασάν Πασσά αποτυγχάνει κι επιστρέφει ντροπιασμένος στη βάση του.
Και φτάνει το τρίτον έτος.
3ο
Όμως η επαναστατική φλόγα δεν έσβυσε και τότε ολότελα στην μεγαλόννησο.
Ο Αγώνας συνεχίζεται πια σαν κλεφτοπόλεμος με τους Καλησπέρηδες στη δυτική και τους Μπαταξήδες στην Ανατολική Κρήτη.. κι η φθορά που γίνεται που γίνεται κι έτσι στα Οθωμανικά μπουλούκια δεν είναι μικρή η δε απασχόλησις κι η καθυστέρησις των Αφρικανικών ορδών πάνω στην Κρήτη έχειευεργετικότατο αντίκτυπο στην όλη εθνική υπόθεσης.
Εξ άλλου τον Ιούλιο του 1825 χρόνο της ηρωικής εξόδου του Μεσολογγίου οι Πρόσφυγες της Πελοποννήσου κατεβαίνουν και καταλαμβάνουν εξ απροόπτου τη Γραμβούσα και την μεταβάλλουν σε προγεφύρωμα ανασυντάξεως δυνάμεων στη δυτική Κρήτη , κατά του νέου Οθωμανικού τυράννου Μουσταφά… το ίδιο γίνεται τον επόμενο χρόνο με τη Σπιναλόγκα και την Ιεράπετρα στην Ανατολική Κρήτη.
Αλλα μ’όλα αυτά η κατάπνιξις της εθνικής εξόρμησεως των Κρητικών μέσα στον Αιγυπτιακό χείμαρρο που διαρκώς ενισχύεται, μ’απώτερο πάντα σκοπό την κυρίως Ελλάδα, συνεχίζεται μοιραία.. κι ο επόμενος χρόνος – μεγάλος για την άλλη Ελλάδα, εξ αιτίας της διεθνούς μάχης τους Φαλήρου της ναυμαχίας του Ναυαρίνου και της ανακηρύξεως της εθνικής ανεξαρτησίας μας, κλείνει με την τραγική θυσία που είπαμε του Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη στο Φραγκοκάστελο και με την επιτυχημένη ανασυντακτική προσπάθεια του Γερμανού φιλέλληνα Ράϊνεκ που στάλθηκε σαν αρμοστής στην Κρήτη απ’τον Κυβερνήτη Καποδίστρια. Και που για να αναθαρρύνει τον Κρητικό αγώνα, δίνοντας του τάχα επισημότερο χρίσμα εκ μέρους της πρώτης επίσημης ελληνικής κυβερνήσεως, προέβη στην ίδρυση «Κρητικού συμβουλίου’ και «Στραταρχείου» με πρώτους Στρατάρχας:
Τον αναγνώστη Μανουσογιαννάκη και Μανούσο Βαρδουλάκη για τα Σφακιά, τον Βασίλη Χάλη για το Θέρισσο, τον Γεώργιο Τσουδερό για το Ρέθυμνο και τον Παναγιώτη Ζερβουδάκη για το Ηράκλειο. Το πράγμα αυτό φάνηκε για μια στιγμή ν’ανανεώνει τον αγώνα. Κι ο Αγγλογαλλικός στόλος που βρισκότανε στη Σούδα αναγκάστηκε να επέμβει και να ζητήσει απ’ τους διαμαχόμενους να συνάψουν ανακωχή. Διερμήνευε βέβαια το τότε πνεύμα Ντισδραελι περί καλοπιάσματος του ακαταμάχητου τάχα Σουλτάνου. Την συνδιαλλακτική προσπάθεια πρώτοι οι Κρητικοί την απέρριψαν.
Κι οι δύο επόμενοι χρόνοι – όγδοος κι ένατος της εθνεγερσίας περνούν γεμάτοι επαναστατική αναταραχή και με τους νέους αρμοστές Χάιν και Ρενιέρη.. την χαριστική βολή στην εθνική έξαρση των Κρητικών την έδωσε τέλος η κοινοποίησης του πρωτοκόλλου του Λονδίνου που άφηνε την θρυλικήΝήσο έξω απ’ τ’ αναγνωριζόμενα εως ελεύθερα ελληνικά εδάφη.
Το Κρητικό Συμβούλιον αποκαρδιωμένο απ’ τον θρίαμβο αυτό της αποικιοκρατίας και του Μετερνιχισμού συνήλθε σε τελευταία συνεδρίαση την 22 Απριλίου του 1830 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου κι έκανε τη στερνή έκκληση διαμαρτυρίας προς τις τάχα προστάτιδες δυνάμεις. Αξίζει να την αναφέρωμεν:
«..Εδώ είναι η Κρήτη η βασιλεία του Μίνωος, η οποία έδωσε τους πρώτους θεσμούς και Νόμους εις τον Κόσμο, πολλούς επιστήμας και τέχνας, ακόμα δε και αυτήν την ναυτικήν και πολεμικήν εις την Ελλάδα την μητέρα των φώτων. Διετήρησευπο το ελληνικό όνομα υπέρα τας τρεις χιλιάδας έτη τα τέκνα της , τα οποία εγκαταληφθέντα ήδη από τους συναδέλφους των Χριστιανούς, ύστερα από δέκα ετών αδιάκοπονεξολοθρευτικόνπόλεμο δια ν’απαλαγώσι της φρικτής τυραννίας, γίνονται πάλινελεεινά θύματα της ωμότητας των απάνθρωπων Τούρκων..»
Μ’αυτά τα συγκινητικά λόγια έκλεινε επ’αόριστον η Κρητική υπόθεσις πάνω στην καλύτερή της ώρα.. το «ΚρητικόνΣυμβούλιον» διελύθη σε λίγο.. κι ο Αιγύπτιος δυνάστης επίσημος τώρα ιδιοκτήτης της Κρήτης καθώς αγόρασε στο μεταξύ απ’ τον Σουλτάνο- συνέχιζε την τυραννικήν του κατοχή κάτω από τα βλέμματα πια της Χριστιανικής, που με την πίεση των αλληλοσυγκρουόμενων συμφερόντων διαιώνιζεν μπροστά στα πόδια της μια αφόρητη απάνθρωπη κι εγκληματική κατάσταση.
Στην ίδια περίπου τύχη αφηνότανε λίγο πιο πέρα κι άλλη ελληνικότατη και μαρτυρική Μεγαλόνησος η Κύπρος.
Τέτοιο λοιπόνυπήρξεν με λίγα λόγια το Κρητικό Εικοσιένα και τόσος υπήρξεν ο ρόλος των Κρητικών στην περίφημη εκείνην Εθνεγερσία.
ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ 25 ΜΑΡΤΙΟΥ 1961