Ο Ζαχαρίας Καλλιέργης ή Καλλέργης και ο Νικόλαος Βλαστός κατάγονταν
από αρχοντικές οικογένειες του Ρεθύμνου. Και οι δύο ειχαν τις ρίζες τους στα
12 Αρχοντόπουλα του Βυζαντίου.
Ο Ζ. καλλιέργης γεννήθηκε στο Ρεθυμνο το1473 και πήγε στη Βενετία γύρω στο 1490, όπου αρχικά εργάστηκε ωςαντιγραφέας χειρογράφων. Ηταν λόγιος, καλλιγράφος, αντιγραφέας
χειρογράφων, σχεδιαστής και κατασκευαστής τυπογραφικών στοιχείων,
διορθωτής και επιμελητής κλασσικών κειμένων. Αυτή η πολύπλευρη
δραστηριότητά του δείχνει άνθρωπο με ευρεία μόρφωση στις τέχνες και τα
γράμματα.
Ο Ν. Βλαστός γεννήθηκε και αυτός στο Ρεθυμνο στα μέσα του 15ου αιώνα,
και στη Βενετία βρισκόταν τουλάχιστον από το 1480. Ηταν
φιλόλογος,καλλιγράφος, αντιγραφέας χειρογράφων και συγχρόνως χαράκτης
και σχεδιαστής τυπογραφικών στοιχείων. Στον κύκλο των τυπογράφων της
Βενετίας γνωρισε τον Αλδο Μανούτιο και συνδέθηκε φιλικά μαζί του. Εκεί
γνώρισε και τον συμπατριώτη του Ζ. Καλλιέργη που συνεργάστηκε μαζί του
σε τυπογραφικές εργασίες.
Η Ιδρυση του τυπογραφείου των Ζαχαρία Καλλιέργη- Νικολάου
Βλαστού
Το 1499 ο Ζ. Καλλιέργης και ο Ν. Βλαστός ίδρυσαν στη Βενετία τυπογραφείο
, που ήταν ένα από τα πρώτα ελληνικά στην πόλη αυτή.
Το ποιος δημιούργησε το τυπογραφείο και πως λειτούργησε η μεταξύ τους συνεργασία είναι αδιευκρίνιστο.
Κατά τον Κ. Σαθά ιδρυτής του τυπογραφείου ήταν ο Ν. Βλαστός , ενώ οι Ζ.
Καλλιέργης και Ι. Γρηγορόπουλος, που μνημονεύονται μαζί του, ήταν
τυπογράφοι ή διευθυντές της τυπογραφίας. Ο Ν. Κοντοσόπουλος λέει: Το
τυπογραφείο του Καλλιέργη κατέστη αληθές Κρητικόν Εργαστήριον. Στο
«χρονικό της Ελληνικής τυπογραφίας» του Ν. Σκιαδά διαβάζουμε:
Το τυπογραφείο όμως, που επισκίασε όλα τα άλλα τυπογραφεία της Βενετίας
, ήταν εκείνο που ιδρύθηκε το 1499, πιθανότατα από την Αννα Νοταρά , τη
μνηστή του τελευταίου Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου
Παλαιολόγου, που χαρακτηρίζεται πολύ σωστα, ως η πρώτη ελληνική
τυπογραφία.
Καλλιέργη- Βλαστού έμεινε ονομαστό για τις εκδόσεις του.
Η Κρητική ταυτότητα του τυπογραφείου.
Χαρακτηριστικό του τυπογραφείου αυτού είναι το ότι όλοι οσοι δούλευαν σ’
αυτό ήταν Κρητικοί, γι’ αυτό πολύ σωστό ο Ν. Κοντοσόπουλος το
χαρακτηρίζει ως ένα Κρητικό εργαστήρι.
Πράγματι, οι σχεδιαστές, οι χαράκτεςκαι κατασκευστές τυπογραφικών
στοιχείων , οι διορθωτές και επιμελητές των κειμένων, οι χορηγοί και οι
εκδότες των έργων ήταν όλοι Κρητικοί.
Στο πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε, το Μέγα Ετυμολογικό, ο Μ.Μουσούρος
προτάσσει ένα χαρακτηριστικό στιχούργημα, στο οποίο τονίζει με περηφάνια
ότι ολοι όσοι εργάστηκαν και εφεραν σε περας την έδοση αυτή ήταν Κρητικοί.
Κρης γαρ ο τορνεύσας, τα δε χαλκεία Κρης ο συνείρας, Κρης ο κάθε’ενας
στίξας, Κρης ο μολυβδοχύτης, Κρης δαπανά νίκης ο φερώνυμος αυτός ο
κλείων, Κρης τάδε. Κρησίν ο Κρης ήπιος αιγίοχος. Και σε νεοελληνική
μετάφραση του Λινου Πολίτη: Γιατι ο Κρητικός είναι αυτός που τα σκαλισε,
Κρητικός αυτός που αράδιασε χάλκινους τύπους, Κρητικός αυτός που τα
κέντησε ένα- ένα, Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι και Κρητικός κάνει
τα έξοδα εκείνος που έχει το όνομα της νίκης.
Κρητικός κι αυτος που γράφει τουτο το εγκώμιο.
Σημείωση 1. : Ο Μάρκος Μουσούρος (1470-1517) γεννήθηκε στο Ηράκλειο
και καταγόταν από αρχοντική Ρεθεμνιώτικη οικογένεια των Μουσούρων. Ειχε
λάβει εξαιρετική μόρφωση στην Κρήτη από τον Αριστόβουλο Αποστόλη και
στη Φλωρεντία από τον περίφημο ελληνιστή Ιανό Λασκαρη. Ηταν φιλόλογος
κριτικός και επιμελητής εκδόσεων και γνώριζε άριστα την ελληνική και
λατινική γλώσσα. Δίδαξε ως καθηγητής στην έδρα των ελληνικών στα
πανεπιστήμια της Πάντοβας και της Βενετίας καθώς και στο Ελληνικό
Γυμνάσιο της Ρωμης. Ειχε διάσημους μαθητές όπως ο Έρασμος.
Ο κορυφαίος αυτός φιλόλογος της Αναγέννησης συνεργάστηκε με τον Άλδο
ως επιμελητής των εκδόσεών του. Επίσης επιμελήθηκε έργα του
τυπογραφείου των Ζ. Καλλιέργη- Ν. Βλαστού οι οποίοι με τη συνεργασια του
καθώς και του Ιωάννη Γρηγορόπουλου πραγματοποιήσαν τη θαυμάσια
έκδοση του Μεγάλου Ετυμολογικού. Ο Ιωάννης Γρηγορόπουλος ήταν επίσης
Κρητικός και καταγόταν από το Ηράκλειο. Στη Βενετία πήγε το 1494 και εγινε
δεκτός στον κύκλο των Ελλήνων λογίων και καλλιγράφων στον οποίο ανήκε ο
δάσκαλό του Αρ. Αποστόλης και ο Μ. Μουσούρος.
Ο πατέρας του και ο αδελφός του ήταν γνωστοί κωδικογράφοι και ετσι ο
Ιωάννης από νωρίς ασχολήθηκε με την αντιγραφή χειρογράφων. Στην αρχή
συμπατριωτών του Ζ. Καλλιεργη και Ν. Βλαστού και συνεργάστηκε στην
έκδοση του Μεγάλου Ετυμολογικού και σε άλλες εκδόσεις του ίδιου
τυπογραφείου. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν και οι εξής συμπληρωματικές
πληροφορίες: Το Μεγαν Ετυμολογικόν πέρας είληφεν ήδη συν θεώ εν Ενετία
αναλώμασι με του ευγενούς και δοκίμου ανδρός κυρίου Νικολάου Βλαστού
του Κρητός, παραινέσει δε της λαμπρότητας κυρίας Αννης θυγατρός του
πανσεβεστάτου και ενδοξοτάτου κυρίου Λουκά Νοτάρά ποτέ Μεγάλου Δουκός
της Κων/ πόλεως, πάνω δε και δεξιότητι Ζ. Καλλιέργου του Κρητός.
Εδώ βλέπουμε ότι ο Ν. Βλαστός ήταν ο χορηγός της έκδοσης ενώ ο ρόλος
της Αννας Νοταρά ήταν συμβουλευτικός. Στον Ζ. Καλλιέργη αποδίδεται ο
κόπος και η τέχνη.
Σημείωση 2: Η Αννα Νοταρά , που όπως γράψαμε ήταν μνηστή του
αυτοκράτορα Κων/τινου Παλαιολόγου, μετα την άλωση της Κων/πολης
κατέφυγε στη Βενετία.
Το Μεγα Ετυμολογικό
Το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε στο τυπογραφείο αυτό το 1499 ήταν το
«Ετυμολογικόν το Μέγα κατά αλφάβητον» και η προετοιμασία του κράτησε 6
χρόνια. Τα τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν είχαν τους τόνους
και τα πνεύματα ενσωματωμένα στα γράμματα. Ορισμένοι αναφέρουν ότι
σχεδιάστηκαν και κόπηκαν από τον Ζ. Καλλιέργη με πρότυπο το γραφικό του
χαρακτήρα.
Η επινόηση της ενσωμάτωσης των τόνων και των πνευμάτων με τα γράμματα
ήταν έργο του Βλαστού ο οποίος ένα χρόνο πριν από την έκδοση του
ΜεγάλουΕτυμολογικού, το 1498, βραβεύτηκε από τη Βενετική γερουσία για
την γραμματοσειρά που επινόησε, στην οποια οι τόνοι και τα πνεύματα είναι
ενωμενα με τα γράμματα και για την επινόηση αυτή πήρε δίπλωμα
ευρεσιτεχνίας. Γεννιέται λοιπόν η απορία γιατί ο Βλαστός αναφέρεται απλώς
ως χορηγός. Ο Βλαστός ειχε καλλιτεχνικές και τεχνικές ικανότητες
αναγνωρισμένες. Μάλιστα ένα καλλιγραφημένο χειρόγραφό του ( με αριθμό
2939), που το αντέγραφε και υπέγραψε το 1484, βρίσκεται σήμερα στη
βιβλιοθήκη του Παρισιού.
Η έκδοση του Μεγάλου Ετυμολογικού ήταν πολυτελής και θεωρείται μοναδική
για την εποχη εκείνη. Σε ορισμενα έντυπα οι ξυλογραφίες του εξωφύλλου
ήταν τυπωμένες με αληθινό χρυσάφι. Το έργο αυτό, που είναι το ωραιότερο
της ελληνικής τυπογραφίας, κοσμείται με πολλά επίτιτλα και πρωτογράμματα,
περίτεχνα καλλιτεχνήματα βυζαντινού τύπου, με οποια είναι τυπωμενα με
κόκκινη μελάνη και δείχνει την ομοιότητα μτου με το χειρόγραφο. Ολόκληρο
το έργο είναι ένα τυπογραφικό κόσμημα.
βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Το δώρισε ο Κ. Σάθας , που το
αγόρασε από κάποιον παλαιοπώλη στο Αμστερνταμ.
Την ίδια χρονια που τυπώθηκε το Ετυμολογικόν τυπώθηκε στο ίδιο
τυπογραφείο και το έργο «Υπόμνημα εις τα ς δέκα κατηγορίας του
Αριστοτέλους» του Σιμπλικίου.
Ακολούθησαν δύο ακόμη εκδόσεις στον επόμενο χρόνο, το υπόμνημα εις τας
πέντε φωνάς Πορφυρίου» του Αμμωνίου και η «Θεραπευτική μέθοδος» του
Γαλήνου, ιατρικό σύγγραμμα.
Μετά από δύο χρόνια λειτουργίας το τυπογραφείο έκλεισε για οικονομικούς
λόγους. Μεγάλο μέρος από το τυπογραφικό υλικό του το χορήγησε ο
Βλαστός στον τυπογράφο Giounta (Ιούντα ) με αντάλλαγμα να μνημονεύεται
το όνομα τους στις Φλωρεντιανές εκδόσεις.
Ετσι η συνεργασία Καλλιέργη – Βλαστού διακόπηκε. Για τον Βλαστό δεν
γνωρίζουμε αν συνέχισε τις τυπογραφικές του δραστηριότητες. Ο Μ.
Μουσούρος μιλάει με εκτίμιση για τον Βλαστό και λεει ότι ήταν γεμάτος
ελληνικό φρόνημα και ότι δαπάνησε τους θησαυρούς του προς κοινή ωφέλεια
του γένους.
Βαθιά εκτίμηση και εμπιστοσύνη στο πρόσωπό του έτρεφε και η Αννα
Νοταρά, όπως προκύπτει από τη διαθήκη της. Στο ημερολόγιο του Μαρίνου
Σανούτου αναφέρεται πως το 1514 ο Μ. Βλαστός έγινε κληρονόμος μέρους
της μεγάλης περιουσίας της Α. Νοταρά και πληρεξούσιος του συνόλου της
διαθήκης της.
Η επανίδρυση του τυπογραφείου
Απόκοπος του Μπεργαδή.
Ο Καλλιέργης, αφού για αρκετά χρονια ασχολήθηκε με την αντιγραφή
χειρογράφων, το 1509 επανίδρυσε το τυπογραφείο στη Βενετία,. Τύπωσε 4
βιβλία από τα οποία το Ωρολόγιο , τα Εξεψάλματα και η Εκθεση παραινετική
είναι λειτουργικά και προορίζονταν για την εκκλησία και για σχολική
διδασκαλία.
Το τέταρτο είναι ο Απόκοπος, ποίημα του Κρητικού Μπεργαδή. Είναι το
πρώτο λαϊκό λογοτεχνικό αναγνωσμα που τυπώθηκε σε βιβλίο.
Το ονομά του ποιήματος (ο τίτλος του) Απόκοπος, προέρχεται από τον πρώτο
στίχο του ποιήματος:
Μιαν από κόπου ενύσταξα, να κοιμηθών εθυμήθην (επιθύμησα).
από το όνειρο.
Στα βιβλία αυτά τα επίτιτλα και τα πρωτογραμματα ,αν και είναι πάλι
βυζαντινού τύπου, διαφέρουν από αυτά΄ των προηγούμενων εκδόσεων και η
ερυθροτυπία είναι περιορισμένη.
Το τυπογραφείο αυτό λειτουργησε μονο ένα χρόνο.
Ο ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣ ΤΗΣ ΡΩΜΗΣ
Η τελευταία τυπογραφική περίοδος (δραστηριότητα) του Καλλέργη είναι στη
Ρώμη, όπου τον βρίσκουμε μετά το 1513 να εργάζεται ως δάσκαλος στο
Ελληνικό Γυμνάσιο της Ρωμης και ως τυπογράφος και εκδότης στο
τυπογραφείο του Γυμνασίου. Μερικά από τα βιβλία που τύπωσε στο διάστημα
αυτό , με τη συνεργασία και άλλων τυπογράφων και χορηγών , είναι : τα έργα
του Πίνδαρου (1515), Ειδύλλια του Θεόκριτου (1515), Εκλογη αττικών
ρημάτων και ονομάτων Φρυνίχου (1517), Η Οκτώηχος (1520) Τα ερωτήματα
του Εμμανουήλ Χρυσολωρά(1522) κ.α
Η Γραμματοσειρά που χρησιμοποίησε κατά την τελευταία αυτή περίοδο είναι
παρεμφερής με τις προηγούμενες, ενώ η ερυθροτυπία είναι ακόμη πιο
περιορισμένη. Μετά το 1523 ασχολήθηκε πάλι με αντιγραφή κωδικών. Ο Ζ.
Καλλιέργης θεωρείται ο καλύτερος τυπογράφος του 15ου και 16ου αιώνα. Οι εκδόσεις του
υπήρξαν παράδειγμα προς μίμηση για τους τυπογράφους.
Ηλέκτρα Καμπουράκη- Πατεράκη, μαθηματικός