του κ. Θεοχάρη Δετοράκη
Διδάκτορα Φιλολογίας
Οι ύμνοι που γράφτηκαν για να τιμήσουν τη μνήμη των Τεσσάρων Νεομαρτύρων
Αγγελή, Μανουήλ, Γεωργίου και Νικολάου, από τις Μέλαμπες του Ρεθύμνου (28
Οκτωβρίου 1824) 1 , είναι πολλοί και παρουσιάζουν εξαιρετικό φιλολογικό και
βιβλιογραφικό ενδιαφέρον. Ύμνους έγραψαν Κρήτες εκκλησιαστικοί, αλλά και
κοσμικοί άνδρες και δημιουργήθηκε πλήρης εγκωμιαστική ακολουθία, που
γνώρισε πολλές εκδόσεις. Πέντε από τις εκδόσεις αυτές γνώρισε και
βιβλιογράφησε ο γνωστός βιβλιογράφος των ακολουθιών της Ελληνικής
Εκκλησίας L.PETIT 2 . Εδώ θα παρουσιάσουμε πιο αναλυτικά και με μεγαλύτερη
ακρίβεια τις ενδείξεις των ακολουθιών αυτών, προσθέτοντας και όσα δεν είχε
υπόψη του ο Βολλανδιστής βιβλιογράφος.
Η πρώτη έντυπη ακολουθία των αγίων έχει τον τίτλο : « Ακολουθία των
τεσσάρων νέων του Χριστού μαρτύρων Αγγελή , Μανουήλ, Γεωργίου και
Νικολάου των εν Ρεθύμνη μαρτυρησάντων. Εν Αθήναις 1852 ». Το κύριο
μέρος της ακολουθίας αυτής έγραψε ο τότε επίσκοπος Ρεθύμνης και
Αυλοπόταμου Καλλίνικος Νικολετάκης 3 «αν και δεν εγνώριζε δι΄ακριβείας
την αρχαίαν ελληνικήν και συνέφυρε τύπους αυτής μετά της νεωτέρας». Η
ακολουθία του Νικολετάκη περιλαμβάνει:
α) Τέσσερα εσπέρια στιχηρά σε ήχο α΄ (Προς το' Των ουράνιων ταγμάτων), ένα
για κάθε μάρτυρα:
(Του Αγγελή) : Νύν η σεβάσμιος μνήμη της σης αθλήσεως…
(Του Μανουήλ) : Aποτμηθείς δια ξίφους πάσας εξέτεμες…
Για τους Τέσσερεις Νεομάρτυρες της Κρήτης βλ. Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ , η επισκοπή Λάμπης
και οι επίσκοποι αυτής, Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου ΑΘηνών, 6, 1955-56, σσ.339-353, ιδιαίτερα στη σ.353. Επίσης Ι. Μ.
ΠΕΡΑΝΤΩΝΗ, Λεξικόν των Νεομαρτύρων, εν Αθήναις 1972 (τόμος Α΄) , σσ,46-48.
Βλ. L.PETIT, Bibliographie des Acolouthies de l' Eglise Grecque (= Subsidia Hagiographica
No 16) , Bruxelles 1926, σσ 182-183.
Βλ. σχετικά ΘΕΟΧ. ΔΕΤΟΡΑΚΗ, Ανέκδοτοι επισκοπικοί κατάλογοι της Κρήτης ,περ.
«Κρητολογία» IV,1977, σσ, 91-92, όπου συγκεντρώνεται και όλη η γνωστή
βιβλιογραφία. Χειρόγραφο της ακολουθίας του Νικολετάκη βρίσκεται στη μονή Γωνιάς
Κισάμου. Μεταφέρω εδώ σύντομη περιγραφή του από τον Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, ό.π.,σ.
353 :«XIX(1852). Σχήμα τέταρτον. Καλλιγραφημένος·αι επιγραφαί και τα κεφαλαία
δι'ερυθρού μέλανος. (Τίτλος) Ακολουθία των Αγίων Τεσσάρων Νέων του Χριστού
Μαρτύρων Αγγελή, Μανουήλ, Γεωργίου και Νικολάου των εν Ρεθύμνη μαρτυρησάντων
ψαλλόμενη τη κη' Οκτωβρίου εσπέρας· εν τω μεγάλω εσπερινώ… Σελίδες 40 (αι 32 -40
λευκαί). Σελ. 31 : Η φυλάδα αυτή εγράφθη δια πόθο και ευλαβία / της δούλης του θεού
παρασκευής κουρμουλοπούλας / κατα μήνα αύγουστου : 8 1852 ρέθεμνος / και εις
όποιον ναόν θελήσει έχει χρέος να την αφιερώση δια μνημόσηνον / των γονέων της».
3. (Του Γεωργίου): επί τη μνήμη προθύμως δεύτε συνέλθωμεν…
4. (Τούρκο Νικολάου): Των ουρανίων τα κάλλη ποθήσας, ένδοξε…
Β) Στη Λιτή ένα ιδιόμελο σε ήχο πλ. Δ :
Η Ρέθυμνον σήμερον πάσα αγάλλεται.
Και ένα δοξαστικό (σε ήχο πλ.α): Αβρύνεται σήμερον η Ρέθυμνα…
Γ) Στα απόστιχα του εσπερινού τρία στιχηρά σε ήχο δ’:
1. Τετρακτύν την υπέρτιμον.
2. Ευθαρσώς κατησχύνατε.
3. Τα της Λάμπης βλαστήματα…
Δοξαστικό αποστίχων (ήχος πλ. Δ’)
Δεύτε φίλαθλοι, την τετραυγή των Μαρτύρων χορείαν…
Δ) Ένα απολυτίκιο σε ήχο δ’:
Της Κρήτης γεννήματακαι Λάμπης θρέμματα…
Στον Όρθο τρία καθίσματα:
1.(Ήχος πλ. Α’): Αρετών της ιδέαις καταστραπτόμενοι.
2.(Ήχος δ’): Οι Νεομάρτυρες του Χριστού οι γενναίοι.
3.(Ήχος γ’): Εορτάζει σήμερον η Κρήτη πάσα.
Ένα ιδιόμελο σε ήχο πλ. Β’
Σήμερα η τετραυγής των Μαρτύρων ομήγυρις…
Ζ) Κανόνα πλήρη σε ήχο β’, με ακροστιχίδα :《Δόξα, κροτείσθω, Χριστέ. Η των μαρτύρων». Ο
κανόνας αρχίζει:
Δεύτε, πιστοί , άπαντες χείρας κροτήσωμεν…
Η) Μετά την γ’ ωδή του κανόνα υπάρχει ένα κάθισμα σε ήχο γ’:
Γόνοι έντιμοι της Λάμπης ήτε…
Θ) Μετά την δ’ ωδή κοντάκιο:
Τους γενναίους μάρτυρας τους εκ της Λάμπης…
Και Οίκος:
Τον υπέρ της του κόσμου σωτηρίας τιθέντα Χριστόν…
Ι) Εξαποστειλάριο:
Ο Μανουήλ ο ένδοξος, Αγγελής ο θεόφρων…
Ια) Στους Αίνους στιχηρά σε ήχο δ’ (προς το Ως γενναίον εν μάρτυσιν), ένα για κάθε νεομάρτυρα:
1.(Αγγελή) : Ως γενναίου εν μάρτυσι συνελθόντες, μακάριε…
2.(Μανουήλ): Μανουήλ τε του μάρτυρος ως ανδρείως αθλήσαντος…
3.(Γεωργίου) : Γεώργιος ώσπερ άριστος, νεομάρτυς Γεώργιε…
4.(Νικολάου) : Τον της νίκης φερώνυμον του λαού και υπέρμαχον…
Ιβ) Δοξαστικό των Αίνων (ήχος πλ. Α’):
Δεύτε φιλεόρτων το σύστημα…
Στην οργάνωση της ακολουθίας αυτής συνεργάστηκαν και δύο άλλοι υμνογράφοι. Ο μητροπολίτης
Κρήτης Μελέτιος Νικολετάκης4 έγραωε ένα απολυτίκιο σε ήχο δ’:
Την πίστιν σεβόμενοι την αληθή ευσεβώς…
Και ένα κοντάκιο (σε ήχο β’):
Tη πίστει Χριστού τραφέντες, παναοίδιμοι…
4. Για τον Μελέτιο Νικολετάκη βλ. ΘΕΟΧ.ΔΕΤΟΡΑΚΗ, οπ., σ.104. Και Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Ιστορία της
Εκκλησίας Κρήτης επί Τουρκοκρατίας (1645-1898), τομ. Α’, Αι Πηγαί, εν Αθήναις 1974, σς 109-
110, όπου συναγωγή κειμένων και ενδείξεων. Ως υμνογράφος, ο Μελέτιος δεν είναι γνωστός
από άλλη πηγή.
Ο Νικόλαος Σταυράκης 5 συνέθεσε πτεσσερα ιδιόμελα της Λιτής , ένα σε κάθε ήχο:
1.( Ήχος α’): Ευφραίνεται εν Κυρίω πόλις η Ρέθυμνα.
2.(Ήχος β’): Μαρτύρων καλλονή, τετράριθμοι του Χριστού Νεομάρτυρες.
3.(Ήχος γ’): Νέοι μεν υπάρχοντες, τω σώματι.
4.(Ήχος δ”): Αθλοφόροι τετράριθμοι του Χριστού Νεομάρτυρες.
Το χαρακτηριστικό της εκδόσεως αυτής είναι ότι δεν έχει μετά τη δ’ ωδή του κανόνα το
συναξάριο, όπως επιβάλλει η τάξη των ακολουθιών. Αντίθετα σου τέλος της ακολουθίας(
σελ.20-24 προστέθηκε μια αφήγηση του μαρτυρίου που αρχίζει 《 Ουτοι οι τέσσερις
Νεομάρτυρες ήσαν υιοί γονέων θεοσεβών, χριστιανών μυστικών…》Είναι η πρώτη εκτενής
αφήγηση που έχουμε για την καταγωγή και το μαρτύριο των Αγίων.
II. Η ίδια ακολουθία ανατυπώθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου το 1865 από το τυπογραφείο Γ.
Μελισταγούς με προσθήκη 22 μακαρισταρίων (σελ. 36) 《Ποίημα Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου
Καλλίνικου Νικολέτακη, του Κρητός》. Τα μακαριστάρια αυτά είναι γραμμένα στο πρότυπο της
γ’ στάσεως των εγκωμίων (μαγαλυναρίων ) του Επιταφίου(Όρθου Μ. Σαββάτου). Το πρώτο :
Αι γενναίοι πάσαι μακαρίζομέν σας, τους μάρτυρας Κυρίου 6.
III. Η ακολουθία τυπώθηκε για Τρίτη φορά στην Κόρινθο το 1886 με τον ακόλουθο τίτλο: 《
Ακολουθία των αγίων τεσσάρων νέων του Χριστού μαρτύρων, Αγγελή, Μανουήλ, Γεωργίου και
Νικολάου των εν Ρεθύμνη της Κρήτης μαρτυρησάντων…Εν Κορίνθω, τυπογραφείον και
βιβλιοπωλείον η Κόρινθος, 1886》7.
IV. Μια νέα μορφή της ακολουθίας με προσθήκη πολλών στοιχείων ββρίσκουμε στο πολύτιμο και
σπάνιο σήμερα βιβλίο 《 Ακολουθίαι…εκδοθείσαι επιμέλεια και δαπάνη Ιλαρίωνος επισκόπου
Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου. Εν Αθήναις εκ των πιεστηρίων Ιω. Κυπέλου και Λ. Τρίμη ,1877》.
Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνονται ακολουθίες των Κρητών αγίων κυρίως ( Τίτου, Κυρίλλου,
Ευγένιου, Ανδρέα, Μύρωνα, Ιωάννη του Ερημίτη ,των Αγίων Δέκα ). Στις σελίδες 153-174 του
βιβλίου περιλαμβάνεται και 《 Ακολουθία των τεσσάρων νέων του Χριστού μαρτύρων Αγγελή,
Μανουήλ,Γεωργίου και Νικολάου των εν Ρεθύμνη της Κρήτης μαρτυρησάντων, ψαλλομένη τη
28 Οκτωβρίου 》8. Στην Ακολουθία προστέθηκαν τα ακόλουθα νέα στοιχεία:
Α) Δύο ακόμη στιχηρά του εσπερινού στον ίδιο ήχο ( α’ ):
1. Ως οι μεγάλοι φωστήρες τω στερεώματι …
2. Ομονοήσαντες πίστει και εν φρονήσαντες…
5. Ο Σταυράκης, άλλος από τον γνωστό συγγραφέα « Στατιστικής » ήταν δάσκαλος στο Ρέθυμνο
από τον Σεπτέμβριο του 1837- 24 Μαΐου 1840. Βλ. Ν ΔΡΑΝΔΑΚΗ, Ειδήσεις περί των σχολείων
Ρεθύμνης κατά τον δεύτερον τέταρτον του 19 ου αιώνος, «Κρητικά Χρονικά» Δ’ , σ.32, σημ. 37.
6. Τα μακαριστάρια λέγονται και μεγαλυνάρια. Ως είδος εμφανίζονται μετά τον 13 ο αιώνα.
Πρότυπο του είδους είναι τα γνωστά Εγκώμια του Επιταφίου.. στον Όρθο του Μ. Σαββάτου.
Ανατύπωσητης ακολουθίας αυτής και τα μεγαλυνάρια του Νικολετάκη βλ. στις σς.264επ. και
260, αντίστοιχα, του παρόντος τεύχους.
7. Βλ L. PETIT, ό.π., σ.183
8. Βλ. L. PETIT, ό.π., σ.183
Β) Πέντε εντελώς διαφορετικά καθίσματα στον Όρθο:
1.- ( Ήχος α’ ) : Της Κρήτης οι λαμπροί και σεπτοί πολιούχοι…
2.-( Ήχος α’ ): Τεσσάρων ιερώς αθλησάντων μαρτύρων…
3.-( Ήχος δ’ ): Καταβαλόντες του εχθρού τας επάρσεις…
4.-( Ήχος πλ δ’ ): Του ηλίου ακτίνων μάλλον ημείς…
5.-( Όμοιο ): Ακινδύνως τον δρόμον τον ευσεβή…
Γ) Προστέθηκε ένα ακόμη Εξαποστείλάριο :
Αδελφική συνδούμενοι τη στοργή και τη πίστει…
Τα λοιπά όπως στην έκδοση του 1865.
Η ακολουθία του Ιλαρίωνος επανεκδόθηκε «επιμέλεια του αιδεσιμωτάτου, Ιερέως Δημητρίου
Παπαλεβυζάκη» από το τυπογραφείο Μανουσάκη (Ρέθυμνο), χωρίς χρονολογία και με
αφιέρωση : « Τω θεοφιλεστάτω επισκόπω Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ,κ, Αθανασίω,
σεβασμού και τιμής ένεκεν». Η ακολουθία αυτή ψάλλεται και σήμερα στην εορτη των αγίων
(28 Οκτωβρίου).
v. Η πληρέστερη ωστόσο ακολουθία των Τεσσάρων Νεομαρτύρων τυπώθηκε το 1888 στο
Ρέθυμνο από το τυπογραφείο του Στ. Εμμ. Καλαϊζάκη. Ο πλήρης τίτλος της εκδόσεως αυτής
είναι : «Ακολουθία των εκ Μελάμπων της εν Κρήτη Ιεράς Επισκοπής Λάμπης αγίων τεσσάρων
του Χριστού νεομαρτύρων Αγγελη, Μανοθήλ, Γεωργίου και Νικολάου των εν Ρεθύμνη τη κη’
Οκτωβρίου του αωκδ’ μαρτυρησάντων. Ανατύπωσις μετά πολλών προσθηκών και διορθώσεων,
εν Ρεθύμνη 1888. Τύποις Στ. Εμμ. Καλαϊζάκη»9. Από τον πρόλογο πληροφορούμαστε ότι η
ακολουθία αυτή τυπώθηκε στα πλαίσια μιάς προσπάθειας να κτιστεί περικαλλής ναός των
αγίων στην γενέτειρά τους, τις Μέλαμπες : «Προς τον σκοπόν δε τούτον μετατυπούται
κεκαθαρμένη και συμπεπληρωμένη η παρούσα Ακολουθία των Μαρτύρων και διανέμεται τοις
φιλομάρτυσιν (σελ. 1) ». Την Επιτροπή ανεγέρσεως του ναού αποτέλεσαν ο τότε επίσκοπος
Λάμπης και Σφακίων Ευμένιος Ξηρουδάκης, ο γνωστός λόγιος μητροπολίτης αργότερα10 , ως
Πρόεδρος , και οι : Εμμ. Μ. Φωτάκης, Εμμ. Χαλκιαδάκης, Κωνσταντίνος Τρουλινάκης, Μιχαήλ Π.
Παπαδομιχελάκης, Γεώργιος Βουλγαράκης, Μιχαήλ Π. Εμμ. Χριστοφοράκης, Ευθύμιος
Γιαννακάκης, Ζαχαρίας Αναγνωστάκης, Μιχαήλ Χριστοφοράκης, Μιχαήλ Σταματάκης, ως μέλη.
Σε σχέση με τις προηγούμενες εκδόσεις η ακολουθία αυτή έχει τα ακόλουθα στοιχεία
παραπάνω :
Α) Δύο εσπέρια στιχηρά σε ήχο α’, άγνωστα σε άλλες εκδόσεις :
1. – Οι θαυμαστοί αθλοφόροι τέσσαρες μάρτυρες…
2.- Πνευματικήν νυν χορείαν δεύτε κροτήσωμεν…
Β) Διαφορετικό είναι και το δοξαστικό του εσπερινού ( ήχος πλ. Β’ ):
Δεύτε, φιλομάρτυρες, τους νέους του Χριστού αθλοφόρους…
Γ) Στη Λιτή υπάρχουν δύο επί πλέον ιδιόμελα στιχηρά:
1. – (Ήχος α’) : Έπρεπε τη πολυθαυμάστω Κρήτη και νέοις εγκαλλωπίζεσθαι μάρτυσιν…
9. Βλ. L.PETIT, ο.π., σ. 183
10. Για τον Ευμένιο βλ Ν. Β. ΤΩΜΑΔΑΚΗ, Έλεγχος των εν Κρήτη αρχιερατευσάντων, ΕΕΚΣ 3, 1940, σ.
135 και κυρίως ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ άρθρο στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαιδεία 5, 1964, στ. 1061.
2.- ( Ήχος πλ. Δ’ ) : Λάμπη και Ρέθυμνα σήμερον αγάλλονται…
Δ) Διαφορετικό είναι και το Δοξαστικό της Λιτής ( Ήχος πλ. Α’ ):
Δεύτε αγαλλιασώμεθα τω Κυρίω τω εγείραντι εν τοις εσχάτοις καιροίς…
Ε) Προστίθεται ένα ακόμη απολυτίκιοσε ήχο γ’:
Δ) Προστίθεται και δεύτερος ανώνυμος κανόνας σε ήχο δ’, που αρχίζει :
Βυθώ χειμαζόμενος της αμαρτίας, φιλάνθρωπε…
Μετά την γ’ ωδή του κανόνα εκδίδεται ένα επι το πλέον κάθισμα νέο και αυτό σε α’ ήχο:
Τετράριθμος χορός των μαρτύρων υμνείσθω…
Μετά την δ’ ωδή εκδίδεται και άλλο νεό κοντάκιο:
Μαρτύρων του Χριστού την τετράριθμον δόξαν…
Ακολουθελι το μηνολόγιο υπόμνημα, οι στίχοι και το συναξάριο, που είναι εντελώς
διαφορετικό από τα ήδη γνωστά. Αρχίζει:
«Οι τέσσαρες ούτοι νεομάρτυρες είδον το φώς του ήλιου…»
Τελειώνει…
« Ταις των νεομαρτύρων δε πρεσβείαις και ικεσίαις καταξιώσαι και ημάς ο Κύριος ημέρας ιδείν
αγαθάς, πανηγυρίσαι την ελευθερίαν της Μεγαλομάρτυρος Πατρίδος ημών και κληρονομήσαι
την αιώνιον βασιλείαν αμήν».
Είναι ιδιαίτερα συγκινητική η αναφορά στην απελευθέρωση της Κρήτης από τον τουρκικό
ζυγό. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι συντάκτης αυτού του πολύ ενδιαφέροντος συναξαρίου είανι ο
Λάμπης και Σφακίων Ευμένιος, ο Πρόεδρος της Επιτροπής. Υποθέτω ότι και τα νέα
υμνογραφικά στοιχεία, με τα οποία εμπλουτίστηκε η ακολουθία αυτή, είναι έργα του
Ευμένιου. Δεν υπάρχει γραπτή μαρτυρία, αλλά νομίζω πως δεν έχουμε λόγους να
αμφισβητήσουμε της πατρότητά τους. Όταν μάλιστα ο Ευμένιος ήταν λογιότατος και
ουσιαστικά εκδότης της ακολουθίας.
Κατά τα λοιπά, η ακολουθία που την ονόμαζα «ρεθυμνίωτικη», συμφωνεί με τις προηγούμενες
εκδόσεις. Ωστόσο δεν τυπώθηκαν τα μακαριστάρια του Καλλίνικου, ίσως γιατί ο Ευμένιος
θεωρούσε το ελιδος νεώτερο και λαϊκό, κάπως ξένο στην αυστηρή παράδοση της υμνογραφίας.
Η ακολουθία αυτή επανεκδόθηκε από το τυπογραφείο «Εκδόσεις ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΛΥΒΙΑΝΗ »
(Μοίραι, Ηράκλειο Κρήτης), με πρωτοβουλία και δαπάνη του Σωματείου «Σύλλογος Ηρακλείου
οι Τέσσερις Μάρτυρες». Την επιμέλεια της εκδόσεως ανέλαβε ο τότε μητροπολίτης Αρκαδίας
και τώρα Αρχιεπίσκοπος Κρήτης κ. Τιμόθεος, που πρόσθεσε, ως εισαγωγή, το βίο των Αγίων
(σς. 5-9).
VI. Υπάρχει επίσης μία αβιβλιογράφητη ακόμη ακολουθία, που περιλαμβάνεται στο πολύτιμο
για την κρητική αγιολογική και υμνογραφική φιλολογία βιβλίο:« Νέα πλήρης Ιερά Σύνοψις
προσευχών και ακολουθιών, εκδιδόμενη εγκίσει της Ιεράς Επαρχιακής Συνόδου της εν Κρήτη
Εκκλησίας. Τεύχος Α’. εν Ηρακλείω Κρήτης, εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Στυλ. Μ.
Αλεξίου, 1914». Η ακολουθία των Νεομαρτύρων καλύπτει τις σελίδες 247-252 και
περιλαμβάνει όλα τα στοιχεία της εκδόσεως του Ρεθύμνου (1888), εκτός από τους κανόνες και
τα παρεπόμενά τους, καθίσματα, κοντάκια, Οίκον και συναξάριο. Αξίζει να σημειωθεί εδώ ότι η
ιδέα της εκδόσεως αυτού του πολύτιμου βιβλίου οφείλεται στον μητροπολίτη Ευμένιο
Ξηρουδάκη, ο οποίος, όπως είναι γνωστό, συνέθεσε το όνομά του με αξιόλογα πνευματικά
έργα.
Τέλος σε εικόνα των αγίων που τυπώθηκε και κυκλοφόρησε λίγο μετά τον πόλεμο του 1940 σε
σχήμα ταχυδρομικού δελταρίου ( καρτ -ποσταλ) υπήρχε το ακόλουθο ενδιαφέρον
μεγαλυνάριο, που δεν βρήκα σε καμία από την παραπάνω ακολουθίες.
Των Νεομαρτύρων την καλλονήν
Και των αθλοφόρων πανευφρόσυνων χαρμονήν,
Μαστίγιον της Άγαρ,
Ρεθύμνης τους οπλίτας,
Τους Τέσσαρας, ω Κρήτες,
Ύμνοις τιμήσωμεν.
Κλείνοντας τη σύντομη αυτή μελέτη για την υμνογράφοι των τεσσάρων μαρτύρων της Κρήτης,
οφείλω να συγχαρώ τον εκδότη του περιοδικού 《ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ Ο ΠΥΡΦΟΡΟΣ》για την εύστοχη
ιδέα του να αφιερώσει ένα τεύχος στους ρεθυμνιώτες νεομάρτυρες. Τα αφιερώματα του
είδους αυτού δεν είναι μόνο εκδήλωση ευγνωμοσύνης και σεβασμού στη μνήμη των
Μαρτύρων της Πίστεως και της Πατρίδος, αλλά δίδουν και την ωραία ευκαιρία να
συγκεντρωθούν πολύτιμα στοιχεία που θα ήταν διάσπαρτα και δυσεύρετα .
Βενετία ,Ιούλιος 1980.