Του ΠΟΛΥΒΙΟΥ Β. ΤΣΑΚΩΝΑ
Διέμεινα δια λόγους υπηρεσιακών ιδιοτήτων, εις πολλάς πόλεις της Ηπειρωτικής Ελλάδος, και επεσκέφθην πλείστος δια πολλούς λόγους ιδιωτικού χαρακτήρος.
Παντού , ως επληροφορούντο ότι είμαι Κρής, μου ωμίλουν με θαυμασμόν, δια τους ηρωικούς αγώνας της Κρήτης.
Βεβαίως ησθανόμην ικανοποίησιν, δια την αναγνώρισιν, αυτήν, αλλα συγχρόνως και πικρίαν, διότι ηγνοείτο εντελώς ο ρόλος της Κρήτης εις το πολιτιστικόν πεδίον.
Ηγνοείτο ότι ο Ελληνικός πολιτισμός και ο Μεσογειακός ευρύτερα, είχε τη φύτρα του, στη Κρήτη.
Ηγνοείτο επίσης η συμβολή της Κρήτης, εις τα Γράμματα και τας Τέχνας.
Όταν ανέπτυσσα αυτό, εις τους συνομιλητάς μου, ως ήτο φυσικό ο θαυμασμός των, προς την Κρήτην ηυξάνετο.
Ητο δε τούτο αναγκαίον, δι’ ορισμένην μάλιστα περίοδον, διότι πολιτικαί και πολιτειακαί αντιθέσεις, είχον δημιουργήσει, ένα χάσμα μεταξύ του πληθυσμού της Ηπειρωτικής Ελλάδος και του Κρητικού Λαού΄
Από τότε μου δημιουργήθηκεν η ψύχωσις, ότι πρέπει κατά έναν οιονδήποτε τρόπον, να φροντίσωμεν να προβάλλωμεν την Κρήτην, εις τους τομείς του Πολιτισμού, των Γραμμάτων και των Τεχνών.
Το έργον βέβαια είναι δύσκολον, διότι αι δάφναι των ηρωικών αγώνων της Κρήτης, έχουν σχηματίσει, ένα απέραντον πυκνότατον δάσος, που αποκρύπτει τας άλλας επιδόσεις της: Πρέπει κανείς να σκύψει και να παραμερίσει τις δάφνες για να τις ανακαλύψει.
Όταν μετά την αποστράτευσιν μου το 1945, ενεκατεστάθην οριστικά στο Ρέθυμνον, ήρχισε να με αποσχολή το θεμα αυτό.
Την περίοδον εκείνην νέοι τινές επιστήμονες και μη σημειώνουν μια πνευματική δραστηριότητα.
Δυο, ο κ.κ. Ν.Β. Δρανδάκης και Δ. Γ. Δαφέρμος είχον γράψει άρθρα περί της χρησιμότητας μια Βιβλιοθήκης.
Εθεώρησα ότι, υπήρχε το κατάλληλον κλίμα, δια την ίδρυσιν ενός Σωματείου, το οποίον θα συνεκέντρωνε και θα κατηύθυνε τας τάσεις αυτάς, επί ωφελεία γενικωτέρα.
Εκάλεσα δια της Κρητικής Επιθεωρήσεως, τους βουλομένους όπως προσέλθουν εις το Δημαρχείον, δια σύσκεψιν, επι του θέματος της ιδρύσεως του Σωματείου του.
Εις την πρόσκλησιν μου αντεπεκρίθησαν αρκετοί συμπολίται.
Παραθέτω κατωτέρω την ιδρυτική πράξιν.
Εν Ρεθύμνω, σήμερον την 22ον Ιουλίου 1945 ημέραν Κυριακήν και ωραν ενδεκάτην πρωϊνήν και εν τω Δημαρχιακώ Καταστήματι συνήλθον οι εις το τέλος του παρόντος αναφερόμενοι κατόπιν προσκλήσεως προς ίδρυσιν Σωματείου ιδία την ανάπτυξιν της πνευματική κινήσεως προήδρευσεν ο έχων τη πρωτοβουλίαν αυτής κ. Πολύβιος Τσάκωνος και τα χρέη γραμματέως ανετέθησαν εις τους κ. Βασίλ. Καλαϊτζάκιν και κον Β. Δρανδάκιν.
Ο κ. Π. Τσάκωνας εισηγήθη τον σκοπόν της συγκεντρώσεως, ητις έδει να λάβη απόφασιν περι ιδρύσεως σωματείου, οπερ δια παντός προσφόρου μέσου να συντελέση εις την ανάπτυξιν της πνευματικής ανάπτυξης, της πνευματικής κινήσεως εν τη πόλει, δια την δικαίωσιν της φήμης αυτής, ως πόλεως των γραμμάτων, ουχί μόνον δικαιολογουμένης δια το πλήθος των παρ’ αυτή εγγραμμάτων αλλά και δια την ποιοτικήν επίδοσιν αυτών.
Η συγκέντρωσις ομοφώνως απεδέξατο την γενομένηνπρότασιν. Επηκολούθησε συζήτησις περί Ιδρύσεως βιβλιοθήκης.
Επι του αντικειμένου τούτου ωμίλησαν οι κ. Νίκος Β. Δρανδάκις, Κων. Αντωνάκης, Ιωαν. Γ. Δρανδάκης, Γεωργ. Δαφέρμος κ.α.
Ο κ. Π. Τσάκωνας διηυκρίνησεν ότι εις εκ των σκοπών του ιδρυθησομένου σωματείου θα είναι και ο σχηματισμός Βιβλιοθήκης, χρησίμου εις τα γενικάς επιδιώξεις του, εκ παραλλήλου δε και η υποβοηθήσας πάσης σχετικής κινήσεως προς ίδρυσιν Δημοτικής ή άλλης Βιβλιοθήκης, χωρίς όμως τούτο ν’ αποτελέση τον κύριο σκοπόν του σωματείου, αφού μάλιστα ανέφερε και ο προϊστάμενος Πρόεδρος του Δημοτ. Συμβουλίου κ Ε. Δρανδάκης ότι το Δημοτικό Συμβούλιον πρόκειται να επιληφθεί του ζητήματος Ιδρύσως Δημοτικής Βιβλιοθήκης, επ’ αυτής ευκαιρίας ενομένης προς αυτό προτάσεως του συμπολίτου κ. Σταθάκη.
Κατά τη συζήτισιν περί Βιβλιοθήκης ο παριστάμενος συμπολίτης Ιατρός κ. Εμμανουήλ Ιωσήφ Φραγκεδάκης εδήλωσεν ότι εφ’ οσον εξευρεθεί το κατάλληλον οικόπεδον και εκπονηθεί το αρμόζον σχέδιον προσφέρεται όπως δι’ ιδίας δαπάνης κατασκευάσει τα θεμέλια και εν μέτρον τοιχοποιίας υπέρ το έδαφος.
Ακολούθως εψηφίσθη πρότασις περί ιδρύσεως σωματείου υπο την επωνυμίαν «Πνευματική Εστία Ρεθύμνης» με σκοπόν την δια παντός προσφόρου μέσου ανάπτυξιν της πνευματικής κινήσεως εν τη πόλει.
Εν συνεχεία εξελέγη το πρώτον διοικητικόν συμβούλιον αποτελεσθέν εκ των κ. Π. Τσάκωνα, Γ. Τσουδερού, Β. Καλαϊτζάκι, Ν. Β.Δρανδάκι, Βιργινία Παναρετάκη, Κων. Αντωνάκη, Κων. Καλοκύρη, Ευαγ. Δρανδάκη, Κυρ. Κυριακάκη.
Εις το συμβούλιον τούτο ανετέθη η σύνταξις του καταστατικού και η ενέργεια των δεόντων προς αναγνώρισιν του Σωματείου.
Γεώργιος Δαφέρμος, Παντελής Ηλιακάκης, Εμμανουήλ Βογιατζάκης ΙωαννηςΔρανδάκης, Κωνσταντίνος Αντωνάκης, Γεώργιος Δρανδάκης, Αντώνιος Καλαϊτζάκης, Αριστείδης Κορωνάκης, Παντελής Σιγανός, Ευαγγελία Βιστάκη, Ευάγγελος Δρανδάκης, Κυριάκος Κυριακάκης, Μαίρη Κων. Ζαχαριουδάκη, Πολύβιος Τσάκωνας, Νικος Β. Δρανδάκης, Βασίλειος Καλαϊτζάκης, Εμμανουήλ Ψιμικός, Μιχαήλ Σημαντήρης, Κων. Καλοκύρης, Εμμ. Φραγκεδάκης, Γεώργιος Τσουδερός, Βιργινία Παναρετάκη, Σπύρος Λίτινας.
Έπονται αι υπογραφαί.
Ακολούθως εγένετο η κατανομή των αξιωματων των εκλεγέντων, Προέδρου Πολυβίου Τσάκωνα, Αντιπροέδρου του κ. Γεωργ. Τσουδερού, Γραμματέως του κ. Β.Καλαϊτζάκη, Ταμίου του κ. Β. Αντωνάκη.
Αργότερον εις αντικαταάστασιν εξελθόντων εξελέγησαν μέλη οι κ.κ. Γεωργ. Β. Δρανδάκης, Εμμ. Φραγκεδάκης και Γιάννης Δαλέντζας.
Μετά την ίδρυσιν του Σωματείου, προεβλήθη το ζήτημα εγκαστάσεώς του.
Ευτυχώς ο φιλοπρόοδος νέος κ Ευάγγελος Ψυχαράκις, εδέχθη πρότασίν μου όπως εις το Κέντρον του «Καφεζοχαροπλαστείον» τότε) εγκαταστάθη, το εντευκτήριον της Πνευματικής Εστίας.
Η προσφορά αυτή του κ . Ψυχαράκι υπήρξε πολύτιμος, δι’ ο και του οφείλεται δημόσιος έπαινος, διότι εδόθη το μέσον προβολής του Σωματείου.
Ενεκατεστήσαμεν πρόχειρον αναγνωστήριον, δια δωρεών βιβλίων υπό των μελών του Διοικητικού συμβουλίου.
Την 11ην Νοεμβρίου 1945 εγένετο τα εγκαίνια του εντευκτηρίου, παρουσία των Αρχών και πλείστων Ιδιωτών.
Κατά ταύτα εξεφώνησα τον κατωτέρω λόγον εις ον περιέχονται και αι προγραμματικαί δηλώσεις του Σωματείου.
Κυρίαι και κύριοι
Η σημερινή συγκέντρωσις σας δικαιώνει δια μίαν ακομη φορά την φήμην της πόλεως μας ως πόλεως των γραμμάτων
Πόθεν η φήμη αυτή εδημιουργήθη θα μας ιστορήση ο εκ των Μελών του Συμβουλίου κ. Καλοκύρης όστις έχει συγκεντρώσει σχετικό υλικό και θα λάβει το λόγον ακολούθως.
Αν η φήμη στηρίζεται εις την ατομικήν των κατοίκων της πόλεως και της περιφερείας επίδοσιν εις τα γράμματα, ασφαλώς ευσταθεί και σήμερο, διοτι πολλοί συμπολίται μας κατέχουσιν εξέχουσαν θέσιν εις ανώτατα πνευματικά ιδρύματα και εις την οικονομικήν και πολιτικήν ζωήν της χώρας.
Δια τη πλήρη δικαίωσιν όμως της πόλεως μας, ως πόλεως των γραμμάτων εξυπακούεται και γενικότερα πνευματική κίνησης εν αυτή.
Το έργον τούτον ενέλαβεν η Πνευματική Εστία, δια της δημιουργίας του καταλλήλου προς τουτο κλίματος.
Το εργο υπό τας σημερινάς συνθήκας είναι αρκετά δυσχερές.
Πρωτίστως διοτι διανύομεν περίοδον οικονομικής δυσπραγίας και μόλις εξήλθομεν ενός παγκοσμίου πολέμου και μιας βαρβάρου τριπλής κατοχής.
Διανύομεν όμως περίοδον καθολικής αναδημιουργίας ήτις δεν δύναται να περιορισθή μόνον επί του οικονομικού πεδίου
Σκόπιμον συνεπώς να γίνη η απαιτούμενη εργασία δια την πνευματικήν ανασυγκρότησιν μας, εις τρόπον ώστε όταν οι οικονομικαί συνθήκαι το επιτρέψουν να δυνηθώμεν ταχέως να προχωρήσομεν εις την εφαρμογήν.
Δια την δημιουργίαν σοβαράς αλλά και μονίμου πνευματικής κινήσεως αναγκαία προϋπόθεσης είναι η ύπαρξις βιβλιοθήκης. Δια τούτο προς την κατεύθυνσιν τούτων εστρέψαμε την προσοχήν μας αμέσως.
Έξω της Ρεθύμνης ετύχομεν πλήρους κατανοήσεως και έχουμεν ενδείξεις ότι η προσπάθεια μας ευρίσκεται εις την καλήν οδόν.
Επιτοπίως δεν δυνάμεθα να υποστηρίζωμεν το αυτό, ιδίως δεν θα ετύχομεν όσης θα έπρεπε κατανοήσεως από τους θέσει ή μορφώσει υποχρέους.
Παντως διαπιστώ μετ’ ευχαριστήσεως, ότι αν συγκρίνω τη επιδεικνυόμενη προθυμίαν προς υποστήριξιν της Π.Ε προς την παρασχεθείσαν προς 15 ετών υποστήριξη της δημιουργίας του Ωδείου δια την οποίαν εκάλεσα και τότε τους συμπολίτας, εάν συγκρίνω λέγω τας δυο περιστάσεις ασφαλώς το συμπέρασμα είναι ικανοποιητικόν.
Το αίτιον είναι η εξαιρετικώς συντηρητική ιδιοσυγκρασία των Ρεθυμνίων είπα βασική προϋπόθεσης της πνευματικής κινήσεως είναι η δημιουργία βιβλιοθήκης. Τοιαύτην δεν δύναται να σχηματισθή δι’αγορών αλλά δια δωρεών.
Αναγκαία η ύπαρξις κτιρίου δι’ ο και εζητήσαμεν απ τον Δήμον κατάλληλον οικόπεδο. Ευθύς ως τουτο ορισθη η Π.Ε θα φροντίση δια την εκπόνισην του σχετικού σχεδίου.
Εν τοσούτω έχομεν και την πρώτην δωρεάν δια την ανέγερσιν του κτιρίου, την προσφορά του συμπολίτου ιατρού κ. Φραγκεδάκι υποσχεθέντος κατά την συγκέντρωση δια την ίδρυσην της Π.Ε να ενεγείρη ιδίαις δαπάναις τα θεμέλια και ενός μέτρου τοιχοποιοίαν ελπίζομεν ότι η χειρονομία αυτή θα εύρη μιμητάς.
Η Π.Ε. μέχρι του χρόνου της ανεγέρσεως του κτιρίου της Βιβλιοθήκης θα καταβάλη πάσαν προσπάθεια όπως συγκεντρώσει βιβλία , ινα όταν το περιέχον είναι έτοιμο υπάρχει και περιεχόμενον.
Πλην του σχηματισμού βιβλιοθήκης η Π.Ε θα προσπαθήσει να δημιουργήσει πνευματικήν κίνησιν εν τη πόλει.
Πώς θα επιτύχει αυτό δια να είμαι ειλικρινής δεν δύναμαι να το καθορίσω σήμερον .
Απαιτούνται πολλαί προϋποθέσεις, οι καιροί όπως είπον είναι δύσκολοι, τα μέσα τα οποία διαθέτομεν πενιχρά ώστε δεν δύναται τις να είναι κατηγορηματικός.
Παντως εξ’ ονόματος του Δ. Συμβουλίου και επιτρόπων των τμημάτων δίδω την διαβεβαίωσιν ότι με πλήρη πίστιν επί το αναληφθέν έργον θα προχωρήσωμεν εις εκπλήρωσιν των σκοπών του Σωματείου μας.
Ζητούμεν προπαντός την ηθικήν ενίσχυσιν των πολιτών και μετά συγκινήσεως διαπιστώ από τη σημερινήν συγκέντρωσιν ότι θα την έχωμεν.
Οσοι των αναγνωστών παρηκολούθησαν την εξιστόρησιν της δράσεως του φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου, θα εσημείωσαν ότι ούτως παρα τα πολλάπλάς υπηρεσίας του και μάλιστα εις Εθνικάς δύσκολους στιγμάς, διελύθη.
Εμελέτησα την περίπτωσιν και προήχθην εις το συμπέρασμα, ότι η διάλυσις του οφείλετο, εις το ότι δεν είχε ιδιοκτητον στέγην.
Εχων προ οφθαλμών το παράδειγμα τούτο, αμέσως εστράφην προς την απόκτησιν στέγης της Πνευματικής Εστίας.
Είναι αληθές, ότι εγίνετο λόγος περί δημιουργίας Δημοτικής βιβλιοθήκης και το Δημοτικόν Συμβούλιον ανέθηκεν εις συμπολίτην την ενέργειαν εράνων δια την ανέγερσιν κτιρίου, αλλά δεν έκρινα, ως αξία λόγου την κίνησηιν τούτη Εις τον περίβολον του Ναού της Αγίας Βαρβάρας, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχεν εγερθή κτίριον, το οποίον και χρησιμοποιείτο ως Παρθεναγωγείον από της κτίσεως του μεχρι της εγκαταστάσεως του Ανωτέρω Παρθεναγωγείου εις το νυν Γυμνάσιο Θηλέων.
Μετα την εκκένωσιν του, κατελήφθη επί Μεταξά υπο της οργανώσεως ΕΟΝ.
Κατά την εισβολήν των Γερμανών εμπρηστική βόμβα πεσούσα επί του κτιρίου κατέστρεψε δια της προκληθείσης πυρκαϊάς τα ξύλινα μέρη του κτιρίου στέγην, πατώματα και κουφώματα.
Ευτυχώς οι τοίχοι δεν υπέστησαν παρα ελαχίστας ζημίας.
Το κτίριον τουτο συμφώνως τη κειμένη Νομοθεσία ανήκεν κατά κύριοτητα εις το Γυμνάσιον
Παντως ουδείς ενδιεφέρετο δι’ουτο, δι’ο και χρησιμοποιείτο υπο του Εκκλησιάρχου.
Εζήτησα από εκκλησιαστικόν Συμβούλιον να εκχωρήσει τα τυχόν δικαιώματα του εις την ΠνευματικήνΕστίαν.
Μετά πολλάς και δυσχερείς διαπραγματεύσεις συνεφωνήθηκ να ενοικιασθή υπο της Πνευματικής Εστίας και αντί των ενοικίων αυτή να φροντίση τη στέγασίν του.
Η λύσις αυτή εξυπηρετεί τον επιδιωκόμενονσκοπόν, διότι νομίζω δικαίως εφρόνουν, ότι απαξ ενεκαθίστατο η Πνευματική Εστία εκεί με την Βιβλιοθήκην της και τα μελλοντικά επεκτάσεις της, πινακοθήκην κλπ θα ήτο αδύνατον και να διανοηθή τις να την εκβάλη.
Παραθέτω ενταύθα, ότι κατά τα τέλη του 1945 λόγω αποχωρήσεως της κ. Βιργινίας Παναρετάκη – Τζουλάκι και του κ. Κυριάκου Κυριακάκι, εκκλήθησαν εις το Δ.Σ οι κ.κ. Εμ. Φραγκεδάκις Ιατρός και Δημήτριος Γ. Δαφέρμος Καθηγητής.
Μετά την υπογραφήν του ενοικιαστηρίου ήρχησεν το επόμοχθον έργον της εξευρέσεως πόρων δια την στέγασιν, έστω και ενός διαμερίσματος.
Είναι αναγκαιον δια να κατανοηθούν όσα συνέχεια θα εκθέσω, οτι τα ερείπια τα οποια παρελάβομεν συνέλαβα το σχέδιον, να μετατρέψω εις ΕΝ μεγαλοπρεπές ΤΕΜΕΝΟΣ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ.
Το σχέδιον μου αυτό ανεκοίνωσα εις πολλούς μάλιστα εις οσους ενόμιζα οτι θα συνέδραμον προς τουτο. Η διαρρύθμισης του κτιρίου επέτρεπε την εγκατάστασιν βιβλιοθήκης, Αναγνωστηρίων, Πινακοθηκης και μεγάλης αίθουσας τελετών.
Ειχα παρακαλέσει την ανεψιάν μου Ζακελίνα Μανου Τσάκωνα Αρχιτέκτονα να μου εκπονήση το σχέδιον της αιθούσης.
Θα εχρησιμοποιείτο, ο καταληφθείς υπο ετέρας οργανώσεως χωρας αλλα θα επεκτέινετο εις το οπίσθιον μερος μεχρις του διαχωριστικού τοιχου και θα εγίνοντο ολαι οι αναγκαίοι εγκαταστάσεις.
Δυστυχώς αλλαι μεν αι βουλαί μου , αλλαι δε Γεωργίου Λυγεράκη. Θα ασχοληθώ εν καιρώ.
Η στέγασις του πρώτου διαμερίσματος, επετεύχθη με μεγάλας προσπάθειας. Αρκεί να λεχθή ότι τα έσοδα της Πνευματικής Εστίας εκ συνδρομών αν΄ληλθονκτα το πρώτον ετος εις το σεβαστόν ποσόν των 84.400 παλαιών δραχμών ήτοι 84,40 σημερινών.
Συνείσεφερον ο Δήμος, ο αείμνηστος Εμμ. Τσουδερός, η Ι. Μ Πρέβελη, οι εν Αμερική Κρήτες ενέργεια του κ. Εμμ. Φραγκεδάκη και εδημιουργήθησαν και αλλοι πόροι.
Όταν επερατώθη η πρώτη αίθουσα, μετεφέρθη εκεί η σχηματισθείσα εν τω μεταξύ βιβλιοθήκη.
Κατά το έτος 1953 εις αντικατάστασιν των απελθόντω εκ Ρεθύμνου κ.κ. Κ. Καλοκύρη και Ν. Β. Δρανδάκι εκλήθησαν εις ττοΔιοικητικόν Συμβούλιο οι κ.κ. Γεώργιος Β. Δρανδάκις δικηγόρος και Γιάννης Δαλέντζας Λογοτέχνης.
Ευχαρίστως δράττομαι της ευκαιρίας να διατυπώσω δημόσια τα ασθήματα ευγνωμοσύνης μου, εις την πνευματικήνΕστίαν.
Ηυτύχησα να συναντήσω εις τους συνεργάτας μου, πλήρη κατανόησιν και ειλικρινήν συνεργασία.
Ωρισμένως αποτελεί μοναδικόν παράδειγμα υπερδεκαετούς συνεργασίας, ανευ ουδεμίας προστριβής ή αντιθέσεως.
Ουδέποτε, ουδεμία εδημιουργήθη παρεξήγησις ή ψυχρότης.
Υπήρξεν η ειλικρινής των συνεργασία το αντίρροπον των αντιδράσεων τας οποίας συνήντων εις κάθε προσπάθειαν μου.
Ομολογών ότι είχα αγαθήν τύχην εις την εκλογήν των συνεργατών μου τόσον ει το Ελληνικόν Ωδείον, όσον εις το Εθνικόν Ωδείον, ει την πνευματικήνΕστίαν και την Εφορείαν της Δημόσιας βιβλιοθήκης.
Επίλεκτοι Ρεθύμνιοι με ζήλον προς το αγαθόν και αφοσίωσιν προς την πρόοδον της πολεως δια του ηθικού των κύρους ενίσχυαν κάθε προσπάθειαν αλλά και συνέβαλον εξ’ ιδίων. Διότι πρέπει να λεχθή και το τούτο. Αι απαιτούμεναι δαπάναι, δι’ ότι αφορά την λειτουργία της Πνευματικής Εστίας όσον και οι δαπάναι δια δημοσιεύσεις, δημοσίας εμφανίσεις του Σωματείου, δεξιώσεις, γεύματα κλπ κατεβάλον τουτο των αποτελούντων το Δοικητικόν της Συμβούλιο προθύμως.
Κατά το έτος 1947. Η Πνευματική Εστία, εν τη προσπαθεία της να εμφανίση την σύγχρονον λογοτεχνικήν παραγωγήν του Ρεθύμνου, συνένδραμον να διδαχθή το ιστορικό δράμα «Ρεθεμνιωτοπούλα» του καθηγητού και μέλους, του Δ.Σ. κ. Δημητρίου Δαφέρμου.
Το έργον εδιδάχθη εις την αίθουσα του κινηματρογράφου «Ολυμπία» νυν Ωδείον, με σκηνοθέτην και διδάσκαλον τον συγγραφέα Κώστα Καλοκύρην.
Τα σκηνικά κατεσκευάσθησαν υπο του μακαρίτου ζωγράφου Γρηγόρη Βασιλειάδη.
Εις την διδασκαλίαν του εργου συνέβαλεν ως και εις την επιτυχίαν του τα μέγιστα και ο συμπολίτης Πέτρος Σκουλούδης, του οποίου είναι γνωστή η καλλιτεχνική επίδοσις.
Αξίζει να αναφερθούν, ωρισμένα παρασκήνια.
Διηχρόμεθα μια περίοδον εντόνου ιδεολογικής αντιθέσεως. Επρεπε να λάβουν μερος εις το έργον νέοι και νεανίδες.
Κατόπιν υποδείξεων εκάλεσα τους καταλλήλους. Οι νεολαία όμως τοτε ήτο διηρεμένη εις Ε.Ε.Ν. και ΕΠΟΝ.
Την επομένην της προσκλήσεως των νέων εδέχθην την επίσκεψιν ενός παρεπιδημούντος τότε εις Ρέθυμνον λόγο ιδιοτητος Δημοσίου υπαλλήλου αγνώστου μου, κ. Σ. οστις αυτός μου συνεστήθη ως εκπρόσωπο της οργανώσεως ΕΕΝ.
Ούτως απεριφράστως μου ηξίωσεν ότι δεν έπρεπε να μετάσχουν εις την διδασκαλίαν του έργου όσοι άνηκον εις την αντίθετον οργάνωσιν ΕΠΟΝ.
Του απήντησα ,ότι δε με ενδιαφέρουν αι ιδεολογίαι εις ας θα ανήκουν οι εκτελεσταί αλλά η ικανότης των.
Επειδή επέμενε του υπέδειξα ότι ήτο καλόν να αποσυρθή.
Το έργον εδιδάχθη επιτυχώς και επανελήφθη η παράστασίς του.
Η Επιτυχία αυτή, έδωσεν κύρος εις την αρξάμενην προσπάθειας και ο τον αργότερα δια την συλλογήν αναγκαιούντος ποσού δια την ανέγερσιν κενοταφίου εις μνήμην των εκτελεσθέντων εις Περιβόλια, εκρίθη ότι έπρεπε να οργανωθεί μια παράστασις, ής τα έσοδα να διετίθεντο δια τον ανωτέρω σκοπόνενετέθη εις την ΠνευματικήνΕστίαν η οργάνωσίς της. Το εργον ανελήφθη απαφάσει του Δ.Σ. υπο των κ.κ. Καλοκύρη κ Δαφέρμου.
Δεον να σημειωθεί ότι τα σκηνικά της παραστάσεως της Ρεθεμνιωτοπούλας, επι πολλά έτη βραδύτερον εχρησιμοποιούντο εις διαφόρους παραστάσεις διδομένας υπό σχολείων ή άλλων οργανισμών.
Τα εγκαίνια της πρώτης στεγασθείσης αιθούσης, εγένοντο με την καλλιτεχνικήν έκθεσιν του συμπολίτου γλύπτου κ. Νίκου Σοφιολάκι, ο οποίος αποδίδων φόρον ευγνωμοσύνης εις τον τόπον του, ενεφάνισε τον έργον του.
Υπο την αιγίδα επίσης της Πνευματικής Εστίας, ετέθησον καλλιτεχνικαί εκθέσεις των συμπολιτών Ζωγράφου Φωτακι (πρώτη του εν Ρεθύμνω) Γλύπτου Γιάννη Κανακάκη και του Αθηναίου αναπήρου θαυμαστού της Κρήτης, Σοφοκλή Χρήστου.
Το σπουδαιότερον Πνευματικόν έργον, το οποίο επεχειρήσεν η Πνευματική Εστία, ηπήρξεν η οργάνωσις είδους Λαϊκού Πανεπιστημίου.
Περι αυτού έκαμε λόγον ο Ακαδημαϊκός Μανόλης Καλομοίρης, εις το δημοσίευμά του «Τρεις μέρες στο Ρέθυμνον».
Παρεκλήθησαν επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων, να κάμωσι μάθημα της ειδικότητός των, με θέμα της εκλογής των εις μαθητάςτης τελευταίας Γυμνασιακής Τάξεως και αποφοίτους γυμνασίου.
Η επιτυχία υπήρξεν πρωτοφανής.
Εις το πρώτον μάθημα προσήλθον 25. Από το τέταρτον επληρούτο η αίθουσα και διετυπώθηη παρακλησις πυκνώσεως των μαθημάτων.
Ουτω από ένα εβδομαδιαίως έφθασαν εις τα τρία, εσημειώθει άμιλλα ομιλητών.
Η βάσκανος όμως μοίρα του Ρεθέμνου, ωθησεν εις αντίδρασιν. Αυτή ενεφανίσθη με μανδύαν πουριτανισμού.
Ηξίωσεν εμμέσως, διοτι δεν ετόλμα, να το ζητήση αμέσως υπο εμέ, να γίνονται τα μαθήματα χωριστά εις τα αγόρια και χωριστά εις τα κορίτσια. Το ΔιοικητικόνΣυμβούλιον ησχολήθει με το θέμα.
Εθεώρησα τον υπαινιγμόν της αντιδράσεως ως βαρειάν ύβριν και όταν εξηντλήθη ο κατάλογος των ομιλητών δεν εφρόντισα να συνεχισθούν τα μαθήματα.
Το 1953 εις ολον το Κράτος εορτάσθη η «εβδομάς του διδασκάλου».
Η Πνευματική Εστία, ανέλαβε, την απονομήν τιμών εις τους αποχωρήσαντας της ενεργού υπηρεσίας εκπαιδευτικούς.
Η γενομένη τελετή, με τον τελετουργικόν χαρακτήρα της, εκαμε βαθυτάτην εντύπωσιν και υπήρξεν πρωτότυπος εις τα χρονικά της Ρεθύμνης.
Εις την μεγάλην αίθουσαν των Τριών Ιεραρχών εις το βάθος υπήρχεν εξέδρα.
Εκατέρωθεν της εξέδρας είχον ορισθή εκ των προτέρων οι θέσεις των Αρχών, οι οποίοι προσεκλήθησαν.
Εις την αίθουσαν υπήρχαν τρεις σειραί καθισμάτων.
Εις την δεξιόν ετοποθετήθησαν οι εν ενεργεία εκπαιδευτικοί.
Εις την αριστεράν οι εκπρόσωποι των οργανώσεων της πόλεως. Τα καθίσματα της μεσαίας σειράς επεφυλάχθησαν δια τους τιμώμενους. Ουτοι είχον συγκεντρωθή εις παράπλευρον αίθουσαν. Όταν προσέλθουν οι προσκεκλημένοι, ειδοποιήθησαν οι τιμώμενοι να προσέλθουν.
Τουτους με επι κεφαλής τον αείμνηστον ΓεώργιονΔαφέρμον και τον πρώην Επιθεωρητήν κ. Βαλλέργον εισερχομένους εις την αιθουσαν υπεδέχθη το Δ.Σ και υπο τα χειροκροτήματα των παριστάμενων οδήγησεν εις τας θέσεις των.
Αμέσως κατόπιν εισήλθον ο Θεοφιλέστατος και Νομάρχης κ. Α. Χατζηγάκις.
Το Δ.Σ κατέλαβε τας θέσεις του εις την εξέδραν και ο Πρόεδρος εκήρυξεν την έναρξίν της συνεδριάσεως.
Ο Γραμματεύς ανέγνωσε την απόφασιν του Δ.Σ, δι ής απoφασίσθη η οργάνωσις της τελετής και η απονομή αναμνηστικών τιμητικών διπλωμάτων εις τους συνταξιούχους Εκπαιδευτικούς.
Ακολούθως προσεφώνησα καταλλήλως τους τιμώμενους. Απήντησεν δι’ εμπνευσμένου αληθώς λόγου εκ μέρους των τιμωμένων ο συνταξιούχος επιθεωρητής κ. Βαλέργας. Καλον θα ήτο να τον παραχωρεί προς δημοσίευσιν.
Μεθ’ ο ο Ιστορών κατήλθε της εξέδρας και αποσπασθείς την χείρα του γηραιοτέρου των τιμωμένων Γεωργίου Δαφέρμου, τω ενεχείρησε το αναμνηστικόν δίπλωμα.
Ακολούθως εκλήθησαν οι τιμώμενοι και έλαβον εκ χειρός των μελών του Διοικητικού Συμβουλίου, τα διπλώματά των.
Ακόμη διατηρώ ζωηροτάτην την εντύπωσιν της ιερότητος της ατμόσφαιρας και της συγκινήσεως η οποία κατέλαβε πάντας τους παραστάντας.
Οσοι ευτύχησαν να παρευρεθούν, ελπίζω ότι θα διατηρούν την ανάμνησίν των στιγμών εκείνων.
Η Πνευματική Εστία οργάνωσε και το Εθνικόν Ωδείον δια το οποίο εγένετο ήδη μνεία.
Παράλληλα εφρόντιζε δια την οργάνωσιν ομιλιών μετακαλουμένων είτε διερχομένων ξένων.
Αι σημαντικότεραι υπήρξαν του κ. Μιλλιέξ του Γαλλικου Ινστιτούτου του Αθηνών και του κ. Φράϊερ όστιςωμίλησε δια τον Καζαντζάκην.
Μου διαφεύγουν αι λοιποί.
Εδεξιούτο δε το Δ.Σ και τους διερχόμενους ξένους επιφανείς των Επιστημών Γραμμάτων και τεχνών.
Σειρά δημοσιευμάτων στην ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ Νοέμβριο 1959