του Γιώργου Λινοξυλάκη
Το Ρέθυμνο με τη δική του παρουσία στην πορεία της ιστορίας , χτισμένο ανάμεσα στα Χανιά και το Ηράκλειο ήταν πάντοτε το μικρότερο αστικό κέντρο της Κρήτης και συγχρόνως το λιγότερο ανεπτυγμένο οικονομικά. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται να αναφερθεί όσο το δυνατόν πιο περιληπτικά γίνεται η παρουσία του Ιουδαϊκού στοιχείου στο Ρέθυμνο από την αρχαιότητα μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, την συνύπαρξη με τους Χριστιανούς συγκατοίκους τους και την δραστηριότητα του στους τομείς κυρίως του εμπορίου και της τοπικής οικονομίας.
Από την αρχαιότητα μέχρι την Βενετοκρατία στο Ρέθυμνο
Εβραϊκοί πληθυσμοί στην Κρήτη απαντώνται από την αρχαιότητα, ενώ υπήρχε μικρός οικισμός εντός της αρχαίας Ρίθυμνας. Γενικά οι Εβραίοι της Κρήτης ήταν ειρηνικό στοιχείο που απέφευγε τη συμμετοχή τους στις εξεγέρσεις των ομοθρήσκων τους κατά των Ρωμαίων ενώ παράλληλα αποτέλεσαν τους πρώτους χριστιανικούς πυρήνες στο νησί. Κατά την πρωτοβυζαντινή και μεσοβυζαντινή περίοδο η Ρίθυμνα παρακμάζει και γίνεται ένας μικρός ασήμαντος οικισμός. Όμως με την έλευση των Βενετών, το Ρέθυμνο αλλάζει σελίδα και γνωρίζει μία εντυπωσιακή άνθιση τόσο στα οικονομικά και κυρίως στα γράμματα και τις τέχνες. Στην αρχή της Ενετοκρατίας σύμφωνα με πηγές πρέπει να πρωτοσχηματίστηκε η περιοχή της Judeca στο Ρέθυμνο δηλαδή η κλειστή και αμιγής εβραϊκή συνοικία. Την περίοδο αυτή η θέση των Εβραίων στο κοινωνικοπολιτικό σύστημα είναι αμφίσημη. Αφενός έχουν στα χέρια τους τη διαχείριση του εξωτερικού και εσωτερικού εμπορίου, αφετέρου δε είχαν χάσει σημαντικά πολιτικά και ανθρώπινα δικαιώματα.
Σε αυτό στηριζόταν και η ύπαρξη της Judeca της συνοικίας που ήταν αποκλειστικά για την διαμονή των Εβραίων, ήταν αυτή καθ’ αυτή στέρηση ανθρώπινου δικαιώματος, όπως επίσης και ο περιορισμός του δικαιώματος της ιδιοκτησίας, αλλά και η στέρηση της δυνατότητας εκλογής και πρόσβαση σε δημόσια αξιώματα και τίτλους ευγενείας, που μετέτρεπε τον στερούμενο σε πολίτη β’ κατηγορίας. Μάλιστα όταν οι Βενετοί αντιμετώπιζαν δύσκολες στιγμές , σε περιπτώσεις όπως ο κίνδυνος να χαθεί η κυριαρχία τους στην Κρήτη και έφταναν στο σημείο να πουλούν ή να παραχωρούν τίτλους ευγενείας για να αποκτήσουν χρήματα, απέκλειαν τους Ιουδαίους από τη δυνατότητα αυτή. Παράλληλα ασκούσαν μάλλον απρόσκοπτα μια σειρά από επαγγέλματα όπως του δικηγόρου και του γιατρού. Οι Εβραίοι στην Κρήτη ήταν η πιο σημαντική από όλες τις μειονοτικές πληθυσμιακές ομάδες, εκτός από το ότι ζούσαν σε αυστηρά οριοθετημένες συνοικίες που προαναφέραμε, είχαν δική τους εκλεγμένη ηγεσία που είχε την ευθύνη για όλα τα μέλη της κοινότητας απέναντι στις αρχές. Αναφέρονται και περιπτώσεις σκληρού αντισημιτισμού με επιθέσεις και σφαγές Εβραίων από Έλληνες Ορθόδοξους το 1364 καθώς και σκληρές συκοφαντίες εις βάρος τους. Την ίδια περίπου εποχή στην Ευρώπη, οι ομόθρησκοί τους θανατώνονταν συστηματικά στην πυρά ή στην αγχόνη. Περί το 1492 αξίζει να σημειωθεί η έλευση των Σεφαραδιτών ισπανόφωνων Εβραίων και στο Ρέθυμνο, οι ίδιοι οι Ιουδαίοι και του Ρεθύμνου και της Κρήτης γενικότερα δεν εξισπανίστηκαν γλωσσικά από τους Ίβηρες φυγάδες, αλλά παρέμειναν ελληνόφωνοι σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής τους διαδρομής. Η θέση της εβραϊκής συνοικίας στο Ρέθυμνο σύμφωνα με τις λίγες αναφορές που υπάρχουν την θέλουν στα ανατολικά της Φορτέτζας, κοντά στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου. Σε αυτή την περιοχή, λειτουργούσαν οι Εβραίοι και τη συναγωγή τους, πριν την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους. Μάλιστα κοντά στη συναγωγή έστησαν οι Τούρκοι κατά την πολιορκία της Φορτέτζας το 1646 μια πυροβολαρχία, όχι φυσικά γιατί συνεργάστηκαν μαζί τους οι Εβραίοι της πόλης, αλλά για στρατηγικούς λόγους.
Από την Τουρκοκρατία μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα
| Οι Τούρκοι γενικά ήταν πάντα ανεκτικοί απέναντι στους Εβραίους, έτσι και στο Ρέθυμνο είχαν μια ήρεμη ζωή, ασκώντας επαγγέλματα όπως αυτά του αργυραμοιβού και του τοκιστή –παρατραπεζίτη. Μπορεί όμως την περίοδο της Τουρκοκρατίας να έζησαν σε συνθήκες πολύ καλύτερες σε σχέση με την Ενετοκρατία, άρχισε η οικονομική τους παρακμή. Ενώ η θέση τους βελτιώθηκε με τους Τούρκους ως κατακτητές, οι Εβραίοι της Κρήτης κατά κανόνα δεν συνεργάστηκαν μαζί τους, εναντίον των Χριστιανών συμπολιτών τους, ενώ οι τελευταίοι δεν ανέπτυξαν γενικά ιδεολογικό αντισημιτισμό. Ας σημειωθεί εδώ πως οι σχέσεις μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων στην Κρήτη γνώρισαν και περιόδους έντασης. Το 1739 επισκέφτηκε το Ρέθυμνο ο Βρετανός Richard Pockocke ο οποίος βρήκε 6-7 εβραϊκές οικογένειες να κατοικούν στην πόλη. Σύμφωνα με τους Philippe de Bonneval και Mathieu Dumas και την << Αναγνώριση>> τους της Νήσου Κρήτης, στα 1783 οι Εβραίοι στο Ρέθυμνο ήταν αναλογικά περισσότεροι απ’ ότι σε κάθε άλλη πόλη της Κρήτης. Την εποχή εκείνη το Ρέθυμνο είχε πληθυσμό γύρω στους 4000 κατοίκους , από τους οποίους οι περισσότεροι ήταν Τουρκοκρητικοί, ενώ οι Εβραίοι ήταν περίπου 300 άτομα. Η εβραϊκή συνοικία επί Τουρκοκρατίας ήταν ανάμεσα στις οδούς Κορωναίου , Μελισσηνού και Σμύρνης, ή ίσως λίγο παραπέρα, ανατολικά της εξαφανισμένης σήμερα <<Μαρμαρόπορτας>> του τείχους του Ρεθύμνου. Όσο για το νεκροταφείο των Ιουδαίων στο Ρέθυμνο, σύμφωνα με μαρτυρίες βρισκόταν πιθανότατα στο χώρο του σημερινού ΚΤΕΛ. Σήμερα δυστυχώς δεν σώζονται επιτύμβιες πλάκες επιγραφές που να αφορούν τους Εβραίους του Ρεθύμνου. Μόνο στο Αρχαιολογικό μουσείο φυλάσσεται μια στήλη με επιγραφή στα ρώσικα και το άστρο του Δαβίδ, επιγραφή που έχει άμεση σχέση με την ιστορία της πόλης , καθώς προέρχεται από τάφο Ρωσοεβραίου ναυτικού, που πέθανε κατά τη διάρκεια της Ρωσοκρατίας στο Ρέθυμνο (1898-1913). |
Η αυγή του 20ου αιώνα βρήκε την Κρήτη, ενσωματωμένη πλέον στο ελληνικό κράτος. Την εποχή εκείνη ο εβραϊκός πληθυσμός του Ρεθύμνου ήταν ολιγάριθμος, διατηρούσε εντούτοις τη Συναγωγή του. Προοδευτικά και καθώς η θέση του χριστιανικού στοιχείου ενισχυόταν, ο οικονομικός ρόλος της ιουδαϊκής κοινότητας έφθινε, με αποτέλεσμα την πληθυσμιακή διαρροή , προς άλλα κέντρα της Ελλάδας ή του εξωτερικού, σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Πιθανότατα εβραϊκή παρουσία στο Ρέθυμνο υπήρχε μέχρι το 1928. Σημαντικό γεγονός της εποχής ήταν το 1924 η ανταλλαγή των πληθυσμών κατά την οποία είχαν αποχωρήσει από την Κρήτη οι τελευταίοι Τουρκοκρητικοί, που δεδομένου ότι στο Ρέθυμνο ήταν πολυάριθμοι, μετέβαλαν το χαρακτήρα της πόλης, αλλά και την οικονομική της σημασία. Το 1941 στα Χανιά υπήρχαν 10 μονάχα εβραϊκές επιχειρήσεις σε ένα σύνολο εβραϊκού πληθυσμού 300 ατόμων, καθώς οι πλουσιότεροι από αυτούς είχαν φύγει για άλλα μέρη της Ελλάδας ή στο εξωτερικό , και στην Κρήτη παρέμειναν κυρίως οι φτωχότεροι.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1930 εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο η οικογένεια του ηρωικού Συνταγματάρχη του Ελληνοιταλικού πολέμου Μαρδοχαίου Φριζή, λόγω μετάθεσης του στο 44ο Σύνταγμα Πεζικού, από όπου αναχώρησε για να πάει στο μέτωπο της Πίνδου με την κήρυξη του πολέμου. Ο ίδιος είχε αγαπηθεί πολύ από τους Ρεθεμνιώτες και όπως τους έλεγε <<ησθάνετο, ανέπνεε και εσκέπτετο ως αν ήτο Κρητικός>>. Σύμφωνα με μαρτυρίες εκείνης της εποχής, υπήρχε μια μοδίστρα περιζήτητη στο Ρέθυμνο, η Χρυσούλα Δασκαλάκη- Μαραγκάκη, έλεγε για την κυρία Φριζή, της οποίας έραβε τα φορέματα << Έραβα στο σπίτι τις καλύτερες Ρεθεμνιώτισσες…. σε μια κυρία Φριζή, Εβραίου Ταγματάρχη. Πολύ ωραία, πολύ κομψή, πολύ απαιτητική….
Η Γερμανική κατοχή βρίσκει το Ρέθυμνο χωρίς εβραϊκό πληθυσμό. Η Νομαρχία Ρεθύμνου στους πρώτους μήνες της κατοχής και συγκεκριμένα στις 3 Σεπτεμβρίου 1941 με το έγγραφο Νο 3290, προς τη Γενική Διοίκηση Κρήτης, η οποία ζητούσε την αποστολή καταστάσεων των εβραϊκών καταστημάτων μαζί με τα στοιχεία των ιδιοκτητών και συνιδιοκτητών τους, αναφέρεται ότι ουδείς Εβραίος διαμένει εν τη περιφερεία αυτής και συνεπώς ουδεμία εβραϊκή επιχείρησις, πράγμα που επιβεβαιώνει το ίδιο διάστημα ο Αρχιραββίνος των Χανίων Ηλίας Όσμος, σε έγγραφο του με ημερομηνία 14 Αυγούστου 1941. Και έτσι οι Ναζί εφάρμοσαν τα σχέδια τους μόνο στα Χανιά και το Ηράκλειο. Σύμφωνα όμως με τα στοιχεία της εγκυκλοπαίδειας Judaica, στις 21 Μαΐου 1944 συνελήφθησαν πέντε οικογένειες Εβραίων και στο Ρέθυμνο, τις οποίες οι Γερμανοί επιβίβασαν στο μοιραίο πλοίο Τάναϊς που βυθίστηκε έξω από τη Φολέγανδρο, οπότε και χάθηκε το σύνολο των Εβραίων της Κρήτης. Η Συναγωγή του Ρεθύμνου βρισκόταν στην οδό Χειμάρρας, στον ανήφορο για το Αρχαιολογικό Μουσείο και τη Φορτέτζα. Μετά τον πόλεμο, το παλιό κτίσμα εκποιήθηκε, αφού δεν είχε πια λόγο ύπαρξης. Το πιθανότερο είναι μάλιστα, πως η Συναγωγή αυτή δεν ήταν ένα μνημειακό κτίριο, αλλά ένα σπίτι, που κάλυπτε έστω και πρόχειρα τις θρησκευτικές ανάγκες της μικρής εβραϊκής κοινότητας. Το επίσημο τέλος για την κοινότητα ήρθε το 1958, όταν το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας αποφάσισε να διαλυθεί και τυπικά.
Πρόσωπα εβραϊκής καταγωγής
Ιάκωβος Μαυρογόνατος: Έζησε επί Βενετοκρατίας στο Ρέθυμνο και ήταν γιατρός στο επάγγελμα.
Σαμουήλ Μαυρογόνατος: Έζησε επί Βενετοκρατίας, εξαιρετικά εύπορος, ήρθε σε αντιπαράθεση με την τοπική ρεθεμνιώτικη εξουσία, επειδή αρνιόταν να πληρώσει φόρους που επιβάλλονταν άνισα και αυταρχικά στην τοπική εβραϊκή κοινότητα. Συνεργάστηκε με τους Βενετούς για να καταπνίξουν επανάσταση που ξέσπασε από την οικογένεια των Γαβαλάδων. Σε ανταμοιβή των υπηρεσιών του, η Βενετία παραχώρησε σ ‘αυτόν και τους απογόνους του αρκετά προνόμια, ενώ βελτίωσε τη θέση του συνόλου των Εβραίων της Κρήτης, περιορίζοντας τις αγγαρείες τους.
Αμπραμίκος: Λογοτεχνικός χαρακτήρας στο Χρονικό μιας Πολιτείας του Παντελή Πρεβελάκη.
Γιώργος Λινοξυλάκης
Πηγές: www.cohen.gr