Ο οικισμός της υστερομινωικής περιόδου και τα ευρήματα της ρωμαιοκρατίας των ελληνιστικών χρόνων
Η Υπαρξη της Αρχαίας αυτόνομης πόλης στην Κρήτη με την ονομασία Ρίθυμνα βεβαιώνεται από τις γραπτές πηγές, όπως τα κείμενα αρχαίων συγγραφέων, τις επιγραφές και τα νομίσματα. Τα ασημένια και χάλκινα νομίσματα της Ρίθυμνας δηλώνουν ακμή της πολης στην ελληνιστική περίοδο. Στον εμπροσθότυπο φέρουν κεφαλή Απόλλωνα ή Αθηνάς και στον οπισθότυπο θαλασσινά σύμβολα (τρίαινα, δύο δελφίνια). Στην ίδια περίοδο χρονολογείται επιγραφή που αναφέρεται στον Αγέτιμο από το Ρεθυμνο , τον οποίο τιμά η πόλη των Αρκεσινέων στην Αμοργό. Σε άλλη επιγραφή του 3ου αιώνα π.Χ τιμάται ως πρόξενος στην πολη Ολούντα ο Κλεωναίος , άλλος Ρεθύμνιος. Σε επιγραφή της Δήλου του 235-234 π.Χ με κατάλογο αφιερωμάτων στο ναό τους Απόλλωνα αναφέρεται ο Ριθύμνιος Νίκανδρος ενώ το 223 πΧ απαριθμούνται Ριθύμνιοι που γίνονται πολίτες της Μιλήτου. Τον 2οαι. Π.Χ σε δελφική επιγραφή με κατάλογο θεωροδόκων της Κρητης αναφέρεται ο Επίθετος στην Ρίθυμνα, την οποία την οποία την οποία τίμησαν με την επίσκεψή τους οι θεωροί των Δελφών.
Τον ίδιο αιώνα ο Κρώτον και ο Τεύφρις Ριθύμνιοι , έγραψαν τα ονόματά τους σε ναό της Πολυρρηνίας ενώ σε επιγραφή της Σάμου των χρόνων των Πτολεμαίων μνημονεύεται το μισθοφόρος Σωτάδας από τη Ρίθυμνα.
Πριν τους αυτοκρατορικούς χρόνους η Σώτειρα από τη Ρίθυμνα αναφέρεται σε επιτύμβια στήλη της Αθήνας. Ο Πλίνιος , τον 1αι. π.Χ («φυσική ιστορία»), τοποθετεί τη Ρίθυμνα μεταξύ Αμφιμάλης και Πανόρμου και ο γεωργράφος Πτολεμαίος, τον 2ο αι. μ.Χ («Γεωγραφική Υφήγηση»), μεταξύ του Παντομάτριου και του Αμφιμάλη Κόλπου. Στον 3αι αι. μ.Χ χαρακτηρίζεται ως κώμη από τον Κλάυδιο Αιλιανό (De Natura Animalium») με ναο της Ροκκαίας Αρτέμιδας. Γινεται, μάλιστα λόγος για τη θεραπεία ψαράδων που δαγκώθηκαν από λυσσασμένο σκυλί με ένα αντιλυσσικό παρασκεύασμα που είχε ως βάση τα σπλάχνα ιππόκαμπου. Τέλος, τον 5ο αι. μ. Χ την πολη Ρίθυμνα αναφέρει και ο Στέφανος Βυζάντιος.
ΣΥΝΕΧΗΣ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ
Η μεγάλη ομοιότητα που παρουσιάζουν τα ελληνιστικά νομίσματα της Ρίθυμνας με αυτά της κρητικής πόλης Αρσινόη οδηγεί στη υπόθεση ότι Ρίθυμνα ίσως ονομαζόταν και Αρσινόη στα χρόνια των Πτολεμαίων ή ότι οι δυο π’ολεις ήταν γειτονικές.
Είναι φυσικό στην προσπάθεια εντοπισμού της θέσης της αρχαίας Ρίθυμνας η προσοχή να συγκεντρώνεται στον χώρο του σημερινού Ρεθύμνου που εχει κρατήσει μέχρι σήμερα ζωντανό το όνομά της. Η αδιάκοπη κατοίκηση του ίσως μαρτυρεί το αμετάθετο της πόλης. Είναι χαρακτηριστικές οι φράσεις του Κ. Καλοκύρη στο βιβλίο του «Η Αρχαία Ρίθυμνα»: «και έχομεν τη γνώμην ότι δεν είναι ριψοκύνδινον να σημειωθεί ενταύθα ότι η Αθηνά και ο Απόλλων , ους έχουν επ αυτών ή συμβολίζουν τα νομίσματα της Ρεθύμνης, αποτελούν το «πιστεύω» ολης της ζωής της πόλεως από των χρόνων εκεινων μεχρι των καθ’ ημάς! Ο Απόλλων και η Αθηνά , ήτοι αι Μουσαι και τα γράμματα».
Στηριζόμενος στο κείμενο του Αιλιανού αναφέρεται ναός ή ιερό αφιερωμένο στη Ροκκαία Αρτέμιδα στο λόγο πανω από την πολη , εύκολα μπορεί να υποθέσει κανείς ότι ο παραθαλάσσιος λόφος της Φορτέτζας στην βόρεια άκρη της σημερινής πόλης, ταιριάζει θαυμάσια με την παραπάνω περιγραφή. Όμως, οι μέχρι σήμερα έρευνες σ’ολη την έκταση του λόφου, μέσα στα ερείπια του βενετσιάνικου κάστρου, δεν έχουν αποδώσει στοιχεία ικανά να στηρίξουν την υπόθεση αυτή. Τα ελάχιστα νεολιθικά και μινωικά όστρακα και οι λίγες ταφές και η κεραμική των ελληνιστικών χρόνων είναι πενιχρές μαρτυρίες για μια τεκμηρίωση τέτοιου είδους.
ΥΠΟΓΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΟ
Κάτω από τη Φορτέτζα, στα νότια ανατολικά, στο χώρο του Τελωνείου αποκαλύφθηκε το 1931 ψηφιδωτό δάπεδο της περιόδου της Ρωμαιοκρατίας και στη σημερινή πλατεία Κιουλούμπαση ήρθε στο φως το 1953 τμήμα κρηπίδας και κίονα της ίδιας περιόδου.
Ιδιαίτερη σημασία εχει πρόσφατο εύρυμα που ανασκάπτεται στα νότια του Δημοτικού Κήπου. Πρόκειται για εντυπωσιακό υπόγειο μνημείο με κλιμακωτή πρόσβαση και επιγραφές στα πλάγια τοιχώματα.
Τα παραπάνω ευρήματα συνηγορούν στην ύπαρξη εγκατάστασης των ελληνιστικών χρόνων και της περιόδου της ρωμαιοκρατίας στη θέση του σημερινού Ρεθύμνου χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρόκειται για ένα οικισμό ευρείας εκτάσεως.
Σιγουρα όμως στην περιοχή του σημερινού Ρεθύμνου άκμασε οικισμός της υστερομινωική II-III περιόδου , όπως καταμαρτυρούν οι τάφοι που εντοπίστηκαν στις θέσεις Μασταμπάς, Βομβόπληκτοι και κοντά στην Μητρόπολη.
Πρόκειται για υπόγειους, θαλαμωτούς τάφους, λαξευμένους στο μαλακό ασβεστολιθικό πέτρωμα που αφθονεί στο Ρεθυμνο. Ανήκουν στον ίδιο τύπο με τους σύγχρονους τους τάφους που έχουν ανασκαφεί στους Αρμένους, στον Αδελιανό Κάμπο και γενικά σε ολον τον Νομό και σε όλη την Κρήτη. Ο πρώτος τάφος εντοπίστηκε το 1947 στο Μασταμπά από τον επιμελητή του Μουσείου Ρεθύμνου Δημ. Δαφέρμο και περιείχε πήλινα αγγεία, στα οποια συγκαταλέγονται ένας αμφοροειδής κρατήρας τρεις ψευδόστομοι αμφορείς, μια κύλικα και ένα πινάκιο με φοινικόδενδρα. Χρονολογούνται στην υστερομινωική IIIΒ περίοδο (1300-1200π.Χ). Από τα παραπάνω αγγεία, δύο είναι προϊόντα του χανιώτικου εργαστηρίου της Κυδωνίας, το ένα είναι εισαγωγή από τις Μυκήνες και ένα ακόμη μιμείται ή είναι κυπριακό προϊόν.
Κατά τις εργασίες διαπλάτυνσης οδού στην περιοχή των Βομβόπληκτων, το 1961-2, αποκαλύφθηκαν και άλλοι τάφοι, από τους οποίους περισυλλέχθηκε αρκετή κεραμική αντιμέσα στην οποία ξεχωρίζει σπάνιου τύπο πήλινο σφαιρικό φλασκί της υστερομινωικής II περιόδου (1400 π.Χ).
Σχετικά με τις αρχαιότητες σε άμεση γειτονιά με της πόλη του Ρεθύμνου ήδη από τον 16ο αιώνα ο γιατρός Honorio Belli δίδει την πληροφορία για την ύπαρξη ορατών αρχαίων ερειπίων σε λόφο κοντά στο μικρής έκτασης τότε Ρέθυμνο. Τέλος πρέπει ν’ αναφερθεί και ο εκτεταμένος οικισμός των προϊστορικών και ιστορικών χρόνων που πρόσφατα εντοπίστηκε από την αρχαιολόγο της ΚΕ Εφορείας Νοτα Καραμαλίκη στην κοντινή περιοχή της Αγίας Ειρήνης του Δήμου Ρεθύμνου.
Μαρία Ανδρεαδάκη- Βλαζάκη
εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ