Στο περιοδικό «ΑΜΑΛΘΕΙΑ» δημοσιεύθηκε πρόσφατα εργασία μου με τίτλο «Τραγούδια των Καλλέργηδων»[1].
Σ’αυτήν περιλαμβάνονται τραγούδια που αναφέρονται με οποιαδήποτε τρόπο στην ιστορική οικογένεια της Κρήτης, σαν μαρτυρίες που αξίζει να σωθούν καθ’ εαυτές αλλα και σαν επιβεβαίωση της συγκινησιακής επίδρασης που ασκούσαν πάντοτε οι Καλλέργηδες στο Κρητικό Λαό με τη δράση και την προσωπικής τους ακτινοβολία. Σχεδόν όλα ήταν δημοτικά, ανώνυμα τραγούδια του λαού.
Με το συμπλήρωμα αυτό έρχομαι να προσθέσω μερικά επώνυμα αυτή τη φορά έργα, που είτε έχουν τους Καλλέργηδες σαν κύριο θέμα τους ή απλα αναφέρουν κάποιον ή κάποιους από αυτούς.
- Ένα ποίημα για τον Αλέξιο Καλλέργη
Από καιρό γνωρίζω το Γεώργιο Μουζουράκη 80 ετών κάτοικο Παντάνασσας Αμαρίου. Εκτός από την επίδοση του στην Κρητική λαική μουσική (είναι παλιός λυράρης), εχει την ικανότητα να συνθέτει στίχους με μεγάλη ευκολία.
Κάποτε ενώ συζητούσαμε για τον «Καλλεργιανό συρτό»[2] και τους Καλλέργηδες μου ζήτησε ο ίδιος να διαβάσει κάτι για την οικογένεια αυτή, επειδή ο συρτός και το τοπωνύμιο «Καλλέργη» που υπάρχει στο χωριό του (Παντάνασσα) είχαν κινήσει το ενδιαφέρον του[3].
Του έδωσα το ιστορικό μυθιστόρημα του Νίκου Αγγελή «Αλέξιος Καλλέργης, ο Μέγας Αρχων. Δύο μήνες αργότερα μου παρέδωσε τους στίχους του, αποτέλεσμα των συναισθημάτων που του προκάλεσε η ανάγνωση του παραπάνω βιβλίου. Ιδου το ποίημα.
ΑΛΕΞΙΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
(ποίημα του Γεωργίο Μουζουράκη)
Ποιας μάνας ήταν γέννημα, τίνος αντρούς σπορά το,
απού’φερε τσοι Βενετούς στην Κρήτη άνω- κάτω.
Καλλέργης το επίθετο, Αλέξης τ’ονομά ντου,
Άνθρωπος δεν εμπόρεσε να μετρηθεί μπροστά ντου.
Γέννημα – Θρέμα Έλληνας και στο σπαθί τεχνίτης,
Άρχοντας μέγας ήτονε εις το νησί τση Κρήτης.
‘Εκαμε γιους εφτά σωστούς που μοιάζα ντου πατέρα,
και είχενε και την Αγνή μοναχοθυταγέρα.
Έγινε θρύλος στο Νησί για την παλικαριά ντου,
να γίνουσι ωσάν κι αυτόν κοίταζα ντα παιδιά ντου.
Τσοι άντρες που εγύμναζε στην τέχνη του πολέμου,
να νικηθεί σε πόλεμο δεν άκουσα ποτέ μου.
Πάλεψε με τσοι Δόγηδες κι ούλους τσοι Βενετσάνους,
στο Χάντακα τους έκλεισε, στρατό και καπετάνιους.
Ο φοβερότερός τους οχτρός Γραδόνικος γροικάτο,
Καυκιότανε πως το Νησί θα κάνω άνω- κάτω.
Μ’ Αλέξης τον παράσυρε σε δέτες, σε λαγκάδια
κι εκεια τον εκατάστρεψε με λίγα παληκάρια.
Ειχεν ανθρώπους μπιστικούς και παρακολουθούσαν
τω Βενέτω τσι κίνησες και τον ειδοποιούσαν.
Του καθενός τα άπρεπα εκράθιενε γραμμένα
και του τα πλέρων’ ακριβά όσα ‘χε καομένα.
Η Κρήτη ούλη ήτονε πιστή εις το πλευρό ντου
για δεν αναγνωρίζανε άλλο καλύτερό ντου.
Μαζί ’χε τσοι Χορτάτζηδες, το δυνατό Μιχάλη,
οι άλλοι δυο του φύγανε, μα πίσω ήρθαν παλι.
Αυτοί που δεν ηθέλανε να’ναι η κεφαλή τους,
το μεγαλύτερο κακό κάναν τση κεφαλής τους.
Ηταν οι Σκορδίληδες μ’εγωϊσμό μεγάλο,
που δεν ήθελα να θωρούν καλλιά απ’αυτους τον άλλο.
Πολλές φορές γυρίζανε, συγνώμη του ζητούσαν
δώρα και στάρια και φλουριά πάντοτε του κρατούσαν
Ητανε και πονόψυχος και δίκιος εις την κρίση,
στη δυστυχιά του άνθρωπο δεν ήθελε ν’αφήσει.
Εβγαζ’ εκατομμύρια στάρια εις τα μετόχια,
και τα’ διν’ ουλα δωρεά, να βοηθά τη φτώχεια.
Στσοι Βενετούς επέβαλε κι υπόγραψαν Συνθήκη
μετα’ πο χρόνους δεκαοχτώ να μπουν σπαθιά στη θήκη.
Στη Κρήτη Χριστιανισμός ήτο χωρίς κεφάλι,
ορθόδοξους επίσκοπους τους είχανε ξεβγάλει.
Με τη Συνθήκη επέβαλε ορθόδοξο Δεσπότη
και τούτο θεωρήθηκε η νίκη του η πρώτη.
Οπου κρατούν Καλλέργηδες νιώθουν υπερηφάνεια
που Αλέξιος εστέφτηκε τση δόξας τα στεφάνια.
Με σεβασμό ο αιώνας του τη δράση του αναφέρει,
χίλια τρακόσα πέθανε, κόσμος πολυς το ξέρει.
Αν θέλετε να μάθετε ποιος το γραψεν ετούτο,
– μπορεί να ‘χει ατέλειες μα’χει μεγάλο πλούτο
Γιώργης Μουζούρης λέγομαι και είμαι Παντανασσώτης,
την ποίηση αγάπησα τον αθώο τση νιότης.
Οκτώβρης 1988
Όπως συμβαίνει στα περισσότερα τραγούδια των Καλλέργηδων, φανερός είναι σε τούτους τους στίχους ο θαυμασμός του δημιουργού τους για το συγκεκριμένο Καλλέργη και αποδεικνύει ότι και σήμερα ακόμη η ιστορία των Καλλέργηδων συγκινεί Κρητικούς.
Το ύφος του ποιήματος είναι καθαρά λαϊκό, γνωστό από προηγούμενα λαϊκά ιστορικά τραγούδια[4]. Αξίζει να σημειωθεί ακόμη ότι τα περισσότερα από τα αναφερόμενα για τον Αλέξιο Καλλέργη στο ποίημα είναι ιστορικά βεβαιωμένα αυτός ήταν ενας ακόμη λόγο που επέβαλε τη δημοσίευσή του. Το ότι είχε ο Αλέξιος πολλούς γιους και μια νόμιμη κόρη, την Αγνή (στίχοι 7-8)προκύπτει από το γενεαλογικά δέντρα που υπάρχουν στο ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΛΛΕΡΓΗ στη Βενετία[5]. Ιστορικά βεβαιωμένη είναι και η δεκαοχταετής επανάσταση του Αλεξίου (1281-1299) που τελείωσε με την ιστορική συνθήκη του 1299 (Pax Alexii Calergi) η οποία σώζεται επίσης στο ΑΡΧΕΙΟ ΚΑΛΛΕΡΓΗ. Το δικαίωμα του Αλέξιου να διορίζει ορθόδοξο επίσκοπο στην Αρίου (μετέπειτα Καλλιεργηπόλεως) απορρέει από το άρθρο 9 της συνθήκης όπου διευκρινίζεται ότι ακόμη και σε περίπτωση διαφωνίας του καθολικού κλήρου ο Αλέξιος διατηρεί το δικαίωμα του και τελικά εκείνος διορίζει τον επίσκοπο που επιθυμεί[6].
Το αναφερόμενο από τον Μουζουράκη (στίχος 37)ότι ο Αλέξιος επέβαλε στου Ενετής τη συνθήκη, δε απέχει από την αλήθεια αφού οι 32 οροι της συνθήκης αναφέρονται σε ποικίλες παραχωρήσεις της Ενετίας προς τον Αλέξιο, ενώ ο Αλέξιος τίποτε δεν παραχωρεί. Μόνο στο τελευταίο άρθρο (αριθμός 33) σαν αντάλλαγμα όων των παραχωρήσεων και προνομίων προς το πρόσωπό του και προς το Κρητικό στοιχείο, ο Αλέξιος υπόσχεται συνεργασία και υπακοή στην Ενετική Δημοκρατία. Η συνθήκη του 1299 ήταν μια μεγάλη διπλωματική νίκη του Αλέξιου γιατι έβαλε τέλος σε δεκα οκτώ συνεχή χρόνια βασάνων, στερήσεων, πείνας του επαναστατημένου Κρητικού λαού και άλλωστε η συνθήκη αποδείχτηκε επωφελής για ολες τις τάξεις του. Τέλος η χρονολογία θανάτου του Αλέξιου Καλλέργη όπως αναφέρεται στο ποίημα είναι κατά προσέγγιση σωστή (1321). Γραμμένο από ένα απλό άνθρωπο- και πάντως όχι Καλλέργη- το ποίημα καθ’εαυτό αποτελεί μια απάντηση για όσους έχουν επιχειρήσει να σπιλώσουν το όνομα του Αλέξιου Καλλέργη με διάφορους χαρακτηρισμούς. Κι εμείς εχουμε ασφαλώς την ευθύνη της υπεράσπισης ενός Μεγάλου από την πέννα του κάθε ημιμαθούς.
- Στους Καλλέργηδες των Ανωγείων αναφέρονται οι δύο μαντινάδες που μου είπε (στις 17-989) ο Γεώργιος Σιγανός 68χρόνων από το χωριό Φαράτσι Μυλοποτάμου.
Τις έχει συνθέσει ο ίδιος και τις τραγουδεί στους γνωστούς Κρητικούς σκοπούς με την ευκαιρία διαφόρων διασκεδάσεων για ΄χαρη των Ανωγειανών Καλλέργηδων φίλων του.
Στη Νίδα στ’αναβολεμα θα πα’ να στέσω ντέντα
Να βγαινουν οι Καλλέργηδες να στένομε κουβέντα.
Το στέκι των Καλλέργηδων εις στση Μηλιά τη βρύση
εκειά και το μιτα ντω, που να πολυχρονίσει.
Όπως μου ειπε ο ίδιος ο δημιο0ργός των στίχων αυτών, υπάρχει ένα πολύ παλιό και γνωστό μιτάτο των Καλλέργηδων της περιοχής σε τοποθεσία νοτιοανατολικά το οροπεδίου της Νίδας που λέγεται «στη Μηλιάς η βρύση»[7] . Ντέντα είναι η τέντα το αντίσκηνο, που όμως ο Σιγανός το προφέρει ντέντα- αναβόλεμα είναι η ανηφοριά.
- Αναφορές του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή σε καλλέργηδες.
- Θεωρησα σκοπιμο να συμπεριλάβω στη εργασία αύτή τις αναφορές σε Καλλέργηδες που υπάχουν στον «Κρητικό Πολεμο» του Μαρίνου Τζάνε Μπουνιαλή. Ο Μπουνιαλής αναφέρει μόνο το επίθετο «Καλλέργη» ή Καλλέργους χωρίς το μικρό τους όνομα. Έτσι γνωρίζουμε μόνο πως αυτοί ζούσαν στη χρ. Περίοδο 1645-1669 στην οποία αναφέρεται ο «ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ». Η πρώτη έκδοση του «Κρητικού Πολέμου» έγινε στη Βενετία το 1681. Η δεύτερη έγινε από τον Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη στην Τεργέστη το 1908[8]τη και η Τρίτη από τον Α.Ν.Νενεδάκη στην Αθήνα το 1979. Παραθέτω παρακάτω στίχους του έργου που αναφέρονται σε Καλλέργηδες σημειώνοντας την αντίστοιχη σελίδα και το στίχο τοσο στην έκδοση Ξηρουχάκη όσο κι στην έκδοση Νενενδάκη. Την κ. Αποσκίτη – Αλεξίου ευχαριστώ για τις υποδείξεις της.
-΄α΄Ξηρ. Σελ. 173 στ. 23, Νεν. Σελ. 236 στ. 11
Μ’ αποφασίζουνε κι οι δυο τσ’ αρχοντες να μαζώξου
Να έβρουν μόδο κι ‘ορδινιά τον εχουθρό να διώξου.
Καλλέργους, Κοκο, Μαγκάνο, Πολάνοι, Μανολέσοι,
Κάλπο, Μπολάνη, Περμαρή, Μπαρότσους να καλέσει.
-β΄Ξηρ. Σε 308 στ.2, Νεν. Σελ. 376 στ. 9
Και τον Καλλέργη εστείλασι στον Αλμυρό και σώνει
Με μπεργαντιά κι όξω δώκε και στα Σφακιά αποσώνει,
Τον Μαχαιριώτη και Πασκή είχε στη συντροφιά ντου
κι άλλους Ρωμιούς αδύνατους να στέκουσι σιμά ντου.
- Γ .ξηρ. σελ. 309 στ. 25.Νεν. σελ΄. 378 στ. 3
Και ο Καλλέργης έφυγε, στη Σούδα μέσα μπαίνει
Και τσι χωριάτες άφηκε και χαλάστηκα οι ξένοι.
Αναφέρεται στον ίδιο Καλλέργη, που έστειλε στον Αλμυρό.
-δ΄.Ξηρ. σελ. 347 στ. 16, Νεν. Σελ. 413 στ. 16
Στη Λέρο πρώτο επήγασι για να την πολεμήσου,
Ο Φώσκολος μ’αποφασιν, ο για να την νικήσου,
ο για να πάρουν και την Κώ και κει να πολεμήσει,
και τον Καλλέργη έστειλε εκεί να σταματήσει
και του δωκε τα μπεργαντιά με παληκάρια πλήσια
κ’ επήγασι μ’αποκοτιά εκει και την πατήσα.
-ε΄. Ξηρ. Σελ 348 στ.27.Νεν.σελ. 414 στ. 27
Πολλοί σολντάδοι εφεύγανε κ’ οι Τούρκοι εκει τσι σώνουν
Στο πελαος επέσανε κ’εκει τσι θανατώνουν
Και τον Καλλέργη εσφάξανε κ’οι άρχοντες εκοπήκα
Και ποσοι εδώκα στο γιαλό για φόβο κ’ επνιγήκα.
Προκειται για τον προηγούμενο Καλλέργη του δ’.
- Στ’. Ξηρ. Σελ 585 στ. 25, Νεν. Σελ. 637 στ. 7
Κ’ειχα γενιές της Βενετιάς δέκα κ’αυτές μ’οριζα
Κ’εστεκαν μετα λόγου μου πάντα και μ’εστολίζα.
Μπαρότσοι, Σεμιτέκολοι, για τσι Καλλέργους λέσι,
Κορνάροι και Πολάνιδες, Μοάτζοι, Μανωλέσοι.
Εδώ, η αναφορά στους καλλέργους είναι πολύ σημαντική διοτι, στην πραγματικότητα ο Μπουνιαλής μαρτυρεί τις οικογένειες που είχαν την Βενετική ευγένεια (Nobilita Veneta)- γενιές της Βενετιάς- περιλαμβάνοντας και τους Καλλέργους, σε αντιδιαστολή με τις οικογένειες που είχαν την κρητική ευγένεια και αναφέρονται χωριστά παρακάτω, (τση Κρήτης τ’ αρχοντόπουλα ). Πραγματικα οι Καλλέργηδες ήταν η πρώτη και η μόνη ορθόδοξη οικογένεια της Κρήτης που πήρε την Βενετική ευγένεια και γράφτηκε στο Libro d’ Oro της Βενετίας το 1381[9] (Nobilita cretensis) ειχε δοθεί σαν κίνητρο για υπηρεσίες που ειχαν προσφέρει στη Βενετία. Θα πρέπει να πούμε ότι η αναφορά του Μπουνιαλή στις οικογένειες με Βενετική και Κρητική ευγένεια είναι ακριβής.
- Αναφορές στους Καλλέργηδες από τον «Κρητικό Πολεμο» του Αθανάσιου Σκληρού[10] . Στο ποιητικό έργο του Αθανάσιου Σκληρού «Κρητικός Πολεμος» υπάρχουν οι εξής αναφορε΄ς σε Καλλέργηδες:
Α. σελ. 61 στ. 16 ή στ. 238 του τμήματος Ε΄.
Σφων δ’ηγέεσθαι ανδρ’ αριστον δίζοντο,
Ματθαίον εκ Κύδωνος, οίκου Καλλέργων
Σφίσι ξυνήθη, κτήτορα κωμών πλείστων,
Εν αισίν ουτοι ναιετούσιν αρχηθεν.
Β. σελ. 64 στίχος 8 ή στίχος 326 τυ τμήματος Ε΄
Αυλίζεται δε πλεύσας Αμφιμαλλον δε,
Και Λευκιευσιν εξίαλλε Καλλέργην.
Γ. σελ. 128 στίχος 4 ή στ. 255 του τμήματος Ί.
Ματθάίος εις ων ιθυνόντων Καλλέργης
Γεώργιος τε θάτερος Πραιμαρίνος
Φραγκίσκος άλλος οικίας Βικιμάνων.
Δ. σελ΄. 145 στίχος 20 ή στίχος 146 του τμήμαος ΙΒ΄.
Θυμόν γαρ οι εθραττεν ού παύρων φόνος,
Μαλιστα Ματθαίου μοι οίκου Καλλέργων.
Ός ευ μαλ’ αθλων εκ νέως ης προστάτης,
Τιτρώσκεται που κατθανών αυθήμερος.
- Φαίδων Καλλέγης και Δανάη Ορέστου. ..Εν ποιητικό έργο αφιερωμένο στους Καλλέργηδες.
«Φαίδων Καλλέργης και Δανάη Ορέστου» είναι τίτλος έργου του Περικλέους Καλαθάκη, που ο συγγραφέας του χαρακτηρίζει «Κρητικόν έπος εις άσματα οκτώ».[11]
Το βιβλίο, δυσεύρετο σήμερα, φέρει την εξής αφιέρωση του ποιητή: «Τη ενδόξω και αϊδίω μνήμην των υπερ πίστεως και πατρίδος αγωνισαμένων Καλλέργων ανατίθησιν ο ποιήσας.» Λόγω του μεγέθους του έργου (64 σελίδες) παραθέτω μικρά αποσπάσματα, υπογραμμίζοντας ότι και εδώ ο συγγραφέας δεν προσπαθεί καθόλου να κρύψει το θαυμασμό του προς τους Καλλέργηδες στους οποίους αναφέρεται. Οι Στίχοι δεν είναι αριθμημένοι.
(από τη σελ. 11).
«Φαίδων Καλλιέργης ειμί, γαιοκτήμων
Και με αγνάς ήλθον ωδε προθέσεις
Οθεν συγχωρεί ασυγνωστον θάρρος.
Αφού μαγνήτην σ’ εγεννησης’η φύσις.
Μονον τυφλός αγνοεί σου το κάλλος
Της τε μορφής και ψυχής αγγέλου».
(από τη σελ.12)
Ευχαριστώ’ς τους επαίνους σου πάντας
Και ευγενείς σου, ως βλέπω, προθέσεις .
Ω νεανία, υιέ του Καλλέργη,
Τυραννοκτόνου της Κρήτης προμάχου.
(από τη σελ. 17)
Θα σε καλέσω δ’ευθέως ενταύθα
Και προθυμότατα θα σ’ονομάσω
Γαμβρόν ευθέως , υιέ μου Καλλέργη.
Πάσα η νήσος επισταται ότι
Αγαν ηγάπα ο ήρως πατήρ σου
Τους της πατρίδος προμάχους κ’ετίμα,
Προς ους παντοία προσέφερε οπλα
Και άλλα ετι πολύτιμα δώρα.
(από τη σελ. 36)
Αξιε γόνε Τιτάνος Καλλέργη
Ός πρώτος προμαχος ήτο της Κρήτης
Κ’ εις γήρας έφερεν έτι τα όπλα
Κατακτητάς ανόσιους πατάσσων
Κ’αιχμαλωτίζων πολλούς εις τας μάχας.
(από τη σελ. 64)
Εξαλλοι δε εκ χαράς τον Καλλέργην
Ζητωγραυγάζοντοντες έρριπτον οπλα
και κατησπάζοντο την δεξιάν του
Πάντες γενόμενοι τουτου οπλίται.
Χειρ πανσθενής του Υψίστου αγία
Ηγείρεν αύθις τον οικον Καλλέργη
Ως Τουρκομάχον της Κρήτης προστάτην.
Νοέμβρης 1989
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Σ. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
- Εμμανουήλ Σ. Καλλέργης, Τραγούδια των Καλλέργηδων, «ΑΜΑΛΘΕΙΑ», Αγ. Νικόλαος Κρήτης 78-79 (1989) 49-67
- ο.π., σ. 56
- Ο.π σ. 64
- Την εκτίμηση αυτή έκανε ο καθηγητής Γιάννης Ευθυβούλου Τσουδερός στον οποίο έδειξα το ποίημα.
- Σε ορισμένα σημεία τα γενεαλογικά δέντρα συγκρούονται μεταξύ τους. Αναφέρονται πάντων τα ονόματα των 6 γιών του: Γεώργιος, Μάρκος, Ιωάννης, Ανδρέας, Ματθαίος και Λέων. Επίσης αναφέρεται και η Αγνή.βλ. Ρένα Ι. Βλαχάχη, η διαθήκη της Αγνής, κόρης του Αλέξιου Καλλέργη και ο ορθόδοξος επίσκοπος Μακάριος, «ΠΕΠΡΑΓΜΕΝΑ Έ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΚΡΗΤΟΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ», ΙΙ, Ηράκλειο (1986), 56-63.
- Εξ αιτίας της επιμονής του Αλεξίου για τον όρο αυτό, η συνθήκη κινδύνεψε να ναυαγήσει. Τελικά εγινε η διατύπωση ως εξής: «Ακμή περί της επισκοπίας του Αρίου μη έχοντος ποιμένα προς το παρόν, ήπερ ζητείς δι’έναν επίσκοπον Ρωμαίον, η Αυθεντία να ποιήσει κοντά δύναμιν, ίνα ο αρχιεπίσκοπος δώσει σοι εκείνην κατά την διακράτησιν των γραφών αυτού, ει δε μη, ίνα συ κι τα μέρη σου και οι σοι ποιήσετε μετά του αρχιεπισκόπου, επισκόπων και κληρικών είτι θελήσετε, μη απομπαίνοντα η Αυθεντία οι λαϊκοί εις ετούτον».
Βλ. Στεφ. Ξανθουδίδης, Συνθήκη μεταξύ Ενετικής Δημοκρατίας και Αλεξίου Καλλιέργου, «ΑθΗΝΑ» 14 (1902), σ.σ. 282-331 ιδ. σ.σ 311-312
- Θα πρέπει να διερωτηθεί κανείς εάν είναι «τση μηλιάς» ή «τση μιλιάς»(ομιλίας). Δεν υπάρχει καμία μηλιά άλλωστε εκεί αλλά μια ελιά.
- Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, Κρητικός Πόλεμος (1645-1669) Συλλογή των Ελληνικών ποιημάτων ΑΝΘΙΜΟΥ ΔΙΑΚΡΟΥΣΗ-ΜΑΡΙΝΟΥ ΤΖΑΝΕ Συλλεγέντων και Εκδιδόμενων υπο του αρχιμανδρίτου ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΥ ΞΗΡΟΥΧΑΚΗ, Τεργέστη 1908.
- Crollalanza G.B Pigionario Storico Blasonico delle Famiglie Nobili e notabili Italiani estinte e fiorentini,Bologna τόμος 3ος σελ. 200.
- Αθανασίου Σκληρού , Κρητικός Πόλεμος , Αθήνησι (τυπογραφείον Αγγέλου Καναριώτου), 1867
- Περικλέους Καλαθάκη, Φαίδων Καλλέργης και Δανάη Ορέστου, Κρητικός Επος εις άσματα οκτώ, εν ΑΘΗΝΑΙΣ 1898.