Του + Ανδρέα Σταυρουλάκη
Με την ευκαιρία της γιορτής τ’ Άη Γιαννιού (24 Ιούνη) κρίνω
σκόπιμο να δώσω στη δημοσιότητα απόσπασμα από τη
λαογραφική συλλογή μου αφορών, την παραπάνω γιορτή που ήτο,
πριν από μισό αιώνα, αναπόσπαστα συνυφασμένη με το γραφικό
έθιμο το Κλήδονα. Με επουσιώδεις, ασήμαντες παραλλαγές
ετηρείτο τότε σ’ όλα τα χωριά και τις πόλεις της πατρίδος μας. Στη
Δυτική Μακεδονία γιορταζόταν την 1 Μαΐου. Δεν είμαι σε θέση να
ξέρω, που τηρείται σήμερα και πώς. Φοβούμαι, πως η εξέλιξη κι ο
μοντερνισμός το έχουν εκτοπίσει παντελώς.
***
Ο Κλήδονας, είναι είδος λαϊκής μαντείας, γνωστό σ’ όλη την
Ελλάδα. Τελευταία, έπαυσε ο λαός να αποδίδη πολλή σημασία
στην προφητική του δύναμη. Απόδειξη, οι φράσεις που
μεταχειρίζονται οι άνθρωποι όταν επιθυμούν να κλονίσουν την
σοβαρότητα και το κύρος των λεγομένων ή πιστευομένων από
τους άλλους. Λέμε: «Αυτά να τα ειπής στον Κλήδονα».
Συνήθως, ο Κλήδονας τελείται την ημέρα της γιορτής των
γενεθλίων τ’ Άη Γιάννη, από τις γυναίκες. Με τον εξής τρόπο: Την
παραμονή της γιορτής τρεις Μαρίες γεμίζουν μια στάμνα νερό από
τη βρύση, μετά τη δύση του ήλιου. Το λένε αμίλητο νερό γιατί, δεν
μιλάνε καθ’ όλη τη διαδρομή από της αναχωρήσεώς των από το
σπίτι, μέχρι της επιστροφής των από τη βρύση. Τη στάμνα
τοποθετούν στο δώμα (στέγη) του σπιτιού, σε κατάλληλο μέρος,
μιας Μαρίας από τις τρεις. Τη σκεπάζουν μ’ ένα κόκκινο πανί.
Μέσα στη στάμνα τοποθετούνται τα μήλα που προσκομίζουν οι
κοπέλλες κι οι κοπελλολόγοι. Λέμε μήλα. Την πολύ παληά εποχή
ήταν μόνον τέτοια. Κατά το 1920 καθ’ όσο τουλάχιστο θυμάμαι,
στο χωριό μου παράδιδαν στον κλήδονα (στάμνα) διάφορους
καρπούς, φρούτα (οπώρες): αχλάδια, ροδάκινα, σύκα, κορόμηλα,
τζάνερα κ.λ.π.
Σ’ άλλα μέρη της Ελλάδος παράδιδαν αντικείμενα αντί
καρπών: δακτυλίδια, σκουλαρίκια, βραχιόλια, καρφίτσες,
μαχαιράκια, κομψοτεχνήματα μικρά, νομίσματα κ.λ.π. Τα
παραδιδόμενα λέγονταν ριζικάρια στην πρώτη και σημάδια στην
δεύτερη περίπτωση. Το καθένα ανήκε σ’ ίδιο πρόσωπο. Κάθε
άτομο μπορούσε να παραδώση περισσότερα του ενός μήλα,
ριζικάρια, ή σημάδια και να τα μελετήση σε διάφορα φιλικά ή
συγγενικά του πρόσωπα. Μια κοπέλλα παράδιδε μήλα για την
εαυτή της, τον φίλο της, τον ξενητεμένο της αδελφό ή την
παντρεμένη αδελφή της. Το καθένα μ’ ιδιαίτερα ευδιάκριτα
χαρακτηριστικά (σημάδια) για να τ’ αναγνωρίση κατά την εξαγωγή.
***
Ο χρησμός (μάντεμα, προφητεία, μοίρα) το κάθε μήλου ανήκει
αποκλειστικά στο πρόσωπο για το οποίο μελετήθηκε. Περιέχεται
στα αδόμενα (τραγουδούμενα) από τους ομηγυριστές δίστιχα
(μαντινάδες) κατάλληλα, επίκαιρα πάντοτε. Τραγουδούνται από
ένα νέο ή νέα στην ειδικό σκοπό (μελωδία) κι επαναλαμβάνονται
ομαδικά από την ομάδα των συνεορταστών. Η μελωδία (ο σκοπός)
του Κλήδονα είναι περίπου ο ίδιος με τον χρησιμοποιούμενο στα
τραγούδια (δίστιχα – παινέματα) στο σπίτι της νύμφης όταν θα την
παραλάβουν οι γαμηλιώτες για την εκκλησία. Επαναλαμβάνομε
πως τα ριζικάρια σημαδεύονται προ της εισαγωγής των στην
στάμνα προς πρόληψη πιθανού λάθους, κατά την εξαγωγή.
Γράφονται τ’ αρχικά στοιχεία ονομάτων στους καρπούς ή
χαράσσονται γραμμές ή καρφώνουν μικροαντικείμενα γνωστά, μη
επιδεχόμενα αμφιβολία ως προς τον πραγματικό κάτοχο π.χ.
δακτυλίδια, δεκάρες, ξυλάκια, καρφίτσες. Η στάμνα, με τα
ριζικάρια παραμένει καθ’ όλη τη νύχτα στην στέγη.
Αστροφεγγίζεται. Υφίσταται τη μαγεία των περιπλανωμένων
αοράτων πνευμάτων. Την αυγή, προ της ανατολής του ηλίου,
παραλαμβάνεται και φυλάσσεται εντός της οικίας. Μεταφέρεται,
λίγο μετά το μεσημέρι στο μέρος, που θα γίνει το «άνοιγμα του
Κλήδονα». Κατάλληλο, εξοχικό, σκιερό, δροσόλουστο μέρος.
Πάντοτε στο ύπαιθρο, κάτω από κανένα πυκνόφυλλο πλάτανο ή
θεώρατο δρυ, για να είναι ευρύτερη, πάνδημη ή λαϊκή συμμετοχή.
Μόλις ετοιμασθούν όλοι, αρχίζουν. Γύρω στη στάμνα σχηματίζεται
κύκλος. Παίρνουν θέση οι καλλίφωνοι τραγουδιστάδες κι οι
αυτοσχέδιοι ριμαδόροι. Ο λυράρης τραβάει με το δοξάρι, στις
χορδές της λύρας του, στο σκοπό. Η Μαρία που φύλασσε τον
κλήδονα και παράλαβε τα μήλα, αρχίζει πρώτη. Ας σημειωθή πριν
προχωρήσωμε πως πρέπει νάχη αμφότερους τους γονείς της.
Εισάγει το χέρι της, με προφύλαξη, κάτω από την κόκκινη
καλύπτρα και συλλαμβάνει το μήλο. Το κρατά κρυμμένο μέχρι να
απαγγελθή τραγουδιστά το εναρκτήριο δίστιχο:
Τελευταία, θυμάμαι σε διάφορα χωριά που υπηρέτησα,
παρουσιάσθη διάθεση γελοιποιήσεως του εθίμου. Προσέφεραν
στον κλήδονα ασυνήθιστα ριζικάρια π.χ. αγγουράκια,
κολοκυθάκια, κρόμμυα, σκόρδα. Ως ευνόητο, η εξαγωγή των
προκαλούσε θυμηδία, γέλοια των συνεορταστών κι η ομήγυρη
ξεσπούσε σε φαιδρολογήματα και θορυβώδη επιφωνήματα. Κάθε
δίστιχο ήτο ένα μάντεμα, χρησμός, προφητεία, για το μέλλον του
κατόχου. Σχετικά πάντοτε προς τον έρωτα, αγάπη, γάμο,
τεκνοποίηση, ζωή, θάνατο, πλούτο, πτώχεια, ευτυχία, δυστυχία.
Π.χ.:
Όπου κι αν πάη τ’ άλεσμα
Ο μύλος θα τα’ αλέση
Κι όπου κι αν πάη η κοπελλιά
Στα χέρια μου θα πέση
Ερμηνευόταν πως ευνοϊκά θα λήξη ο υπάρχων έρως μεταξύ
του κατόχου και του ετέρου ή έτερης.
***
Η εξάντληση των μήλων (ριζικαριών) έθετε τέρμα στον
κλήδονα. Ακολουθούσε χορός μ’ ευρεία λαϊκή συμμετοχή.