Τα μεγάλα γεγονότα οφείλουμε να τα βλέπουμε, όχι μόνο στη διαχρονικότητα τους, αλλα
και μέσα στο ιστορικό πλαίσιο, ευρύτερο ή στενότερο, μέσα δηλαδή στη συγκυρία τους. Η
Επανασταση του 1821 στο Ρέθυμνο δέν μπορεί να κατανοηθεί αν δεν ενταχθεί στην επανά-
σταση της Κρήτης, και αυτή πάλι στη Ελληνική Επανάσταση. Παράλληλα και η Ελληνική
Επανάσταση δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς την ένταξη της στο ευρύτερο Ευρωπαϊκό και
Παγκόσμιο, πλαίσιο. Απο τη στιγμή που η Κρήτη το 1869 έπεσε ολοκληρωτικά στα χέρια
των τούρκων, κάθε πνευματική δραστηριότητα σταμάτησε. Ένα σκοτάδι κάλυψε τις ψυχές
των Κρητικών, που μόνο ένας λαμπρός ήλιος θα μπορούσε να το διαλύσει. Η Επανάσταση
του Δασκαλογιάννη απετέλεσε μια απλή φωτεινή παρένθεση, δεν ήταν όμως ήλιος, ήταν
ενα φεγγάρι. Ο Ελληνικός διαφωτισμός που έκανε τους άλλους Έλληνες ν’ αποκτήσουν
αισιοδοξία για το μέλλον και ελπίδες για λύτρωση, ελάχιστα άγγιξε τους Κρητικούς. Για
το λόγο αυτό, η Φιλική Εταιρία δε βρήκε πολλούς να μυήσει στα φιλόδοξα σχέδια της.
Εξάλλου και η πληθυσμιακή σύνθεση του νησιού δε βοηθούσε στην ανάπτυξη κάποιου
απελευθερωτικού κινήματος, μιας και απο τις 260 χιλιάδες που κατοικούσαν στο νησί,
μόλις οι 140 ήταν χριστιανοί. Η ισχνή πλειονότητα του χριστιανικού στοιχείου ηταν απο-
τέλεσμα της πολιτικής του εξισλαμισμού που εφάρμοζε η Πύλη στο νησί. Αποκομμένοι
απο την υπόλοιπη Ελλάδα, άοπλοι και σκληρά καταπιεσμένοι οι πρόγονοι μας, υπέμεναν μ’
εγκαρτέρηση το δράμα τους. Οταν άρχισε στην Πελοπόνησσο η Επανάσταση, ξεσηκώθηκαν.
Τον Μάη του ’21 στο λουτρό των Σφακίων συγκροτήθηκε η Κρητική καγκελαρία που θα
διηύθυνε τις πολεμικές επιχειρήσεις. Το κακό εξαρχής ήταν οτι μοιράστηκαν σε δύο
παρατάξεις. Απο τη μια ηταν οι Σφακιανοι κι απο την άλλη οι αντίπαλοι τους, οι αντιΣφακι-
ανοί, οι κατωμερίτες όπως τους ονόμασαν. Το Ρέθυμνο έχει μια περιοχή που λέγεται
Αμπαδιά και οι κάτοικοι της Αμπαδιώτες. Θέλω να ξεκινήσω απ’ αυτούς διοτι κατα
κάποιον τρόπο ίσως και η αφορμή που ξέσπασε η Επανάσταση να οφείλεται σε κάποιες
σχετικές ενέργειες. Οι Σφακιανοί και οι Ρεθεμνιώτες επαναστάτες, πρίν να ξεσπάσει η
Επανάσταση, προσπάθησαν να προσεταιριστούν τους Αμπαδιώτες που ηταν σκληροί
πολεμιστές. Άλλοι λένε πως οι Αμπαδιώτες ηταν απόγονοι των Σαρακηνών, άλλοι οτ’ ηταν
παλαιότεροι απ’ αυτούς, αλλοι οτι ηταν εξισλαμισμένοι Κρητικοί, πολύ σκληροί όπως
προανέφερα, γενίτσαροι. Αυτή η προσπάθεια των χριστιανών να προσεταιριστούν τους
Αμπαδιώτες, που τελικά δεν τα κατάφεραν. Οι Αμπαδιώτες τους έπαιξαν παιχνίδι, είπαν:
Δώστε μας όπλα, κι εμείς θα έρθουμε μαζί σας. Τους έδωσαν κάποια απο τα λίγα όπλα που
είχαν και στη συνέχεια οι Αμπαδιώτες δεν τήρησαν την υπόσχεση τους και τάχθηκαν με
το μέρος των Τούρκων. Όταν οι πασάδες των μεγάλων πόλεων έμαθαν το γεγονός κατάλα-
βαν οτι η Επανάσταση που ήδη είχε ξεκινήσει στην Πελοπόννησο ήταν επόμενο να
ξεκινήσει και στην Κρήτη. Βρισκόμαστε βέβαια στον επόμενο μήνα, τον Ιούνιο. Αρχίζουν
σφαγές στις μεγάλες πόλεις. Οι τούρκοι έσφαξαν 300 στην πόλη των Χανίων, 500 στην πόλη
του Ρεθύμνου, 700 λίγο αργότερα στην πόλη του Ηρακλείου. Τα πολεμικά γεγονότα της
Κρήτης ξεκινάνε στις 14 Ιουνίου, που ενας Τούρκος γενίτσαρος, γνωστός για τις θηριωδίες
του, Tαμπουρατζής, βγήκε απο την πόλη των Χανίων για να καταστρέψει τα γειτονικά χω-
ριά. Στο Λούλο τον περίμεναν μερικοί Σφακιανοί και έχουμε την περίφημη μάχη στο Λούλο,
στην οποια επικράτησαν οι Σφακιανοί και σκότωσαν 18 απο τους άνδρες του Tαμπουρατζή.
Αυτή ήταν η πρώτη μάχη του αγώνα στην Κρήτη. Ερχόμαστε τώρα στο Ρέθυμνο γιατι εμάς
μας ενδιαφέρει η επανάσταση στο Ρέθυμνο. Δέ μπορούσαμε όμως όπως είπα και στην αρχή
να τη δούμε ξεκομμένη από τα υπόλοιπα γεγονότα. Το Ρέθυμνο βρίσκεται ανάμεσα στους
δύο μεγάλους νομούς, των Χανίων και του Ηρακλείου και ανάμεσα στους δύο μεγάλους
ορεινούς όγκους των Λευκών Ορέων και του Ψηλορείτη. Είναι μιά πολύ κατάλληλη περιοχή
για επαναστάσεις, αν φανταστεί κανείς ότι το 65 τοις εκατό του εδάφους του βουνού είναι
ορεινό και 19 τοις εκατό ημιορεινό, ενώ μόλις 16 τοις εκατό είναι πεδινό. Γι’ αυτό ακριβώς
και ο νομός Ρεθύμνου σε προηγούμενες περιπτώσεις, όπως την περίοδο της Βενετοκρατίας
που έγιναν τόσες και τόσες επαναστάσεις, πάντα πρωταγωνιστούσε. Οι περισσότερες επανα-
στάσεις στην περίοδο της Βενετοκρατίας ξεκίνησαν από το νομό Ρεθύμνου. Έπειτα είναι και
το άλλο.. το Ρέθυμνο συνορεύει με τα Σφακιά και πολλοί απο τους Σφακιανούς είχαν
περάσει στην επαρχία του Αγίου Βασιλείου και συνεργάζονταν με τους ντόπιους οπλαρχη-
γούς. Η πρώτη μεγάλη μάχη στο Ρέθυμνο δόθηκε μετά τον Λούλο, δηλαδή στις 16 Ιουνίου,
στο Ζουρίδι, ένα χωριό του Ρεθύμνου. Εκεί Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί με αρχηγούς τον
Μανουσέλη και τον Δελιγιαννάκη θα καταφέρουν να νικήσουν κάποια τουρκικά αποσπά-
σματα. Όμως οι μεγάλες μάχες στο Ρέθυμνο γίνονται αμέσως μετά εις την περιοχή της
Αμπαδιάς. Για τους Αμπαδιώτες σας είπα και προηγουμένως, αθέτησαν την υπόσχεση τους,
πήγαν με το μέρος των Τούρκων κι έτσι Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί με τον Πολογιωργάκη,
τον Βουρδουμπά και τον Τσουδερό θα τους χτυπήσουν στο χωριό Άγιος Ιωάννης. Η μάχη
ηταν αμφίρροπη. Όταν όμως έφθασαν, σε βοήθεια των επαναστατών, ο Μανουσέλης κι ο
Δελιγιαννάκης κατάφεραν οι Χριστιανοί να νικήσουν και να σκοτώσουν 300 Tούρκους,
συμπεριλαμβανομένου και του αρχηγού τους, του λεγόμενου Κουντουροσμαήλη. Αυτη η
φθορά των Tούρκων είναι από τις μεγαλύτερες. Ας μην ξεχνάμε ότι στην επανάσταση της
Πελοποννήσου, μόνον η μάχη του Βαλτετσίου είχε 300 τουρκαλβανούς νεκρούς. Το
Βαλτέτσι της Κρήτης είναι αυτή η μάχη του Αγίου Ιωάννη στο Αμάρι. Οι Αμπαδιώτες το
έβαλαν στα πόδια και κρύφτηκαν στο κεφαλοχώρι τους θά’ λεγα, το Βαθιακό. Άλλοι λένε
πως η Αμπαδιά είχε 12 χωριά, άλλοι 13, πολλοί τ’ ανεβάζουν σε 20, δεν μας ενδιαφέρει,
πάντως το Βαθιακό ήταν ας πούμε το κεντρικό τους χωριό. Εκεί κλείστηκαν οι Αμπαδιώτες
και οι Ρεθεμνιώτες με τους Σφακιανούς έτρεξαν και χτύπησαν το χωριό. Είχαν απώλειες οι
εδώ Χριστιανοί γιατί οι Αμπαδιώτες πολεμούσαν μέσα απο τα σπίτια του χωριού, ενω οι
άλλοι ηταν εκτεθειμένοι. Έχουμε δηλαδή 22 νεκρούς Χριστιανούς αλλα οι Αμπαδιώτες στο
τέλος το έβαλαν στα πόδια, κι έτσι μπορούμε να πούμε ότι απο τον Ιούνιο κιόλας είχαμε
θρίαμβο εις τον νομό Ρεθύμνης. Θά’ θελα να σημειώσω εδώ οτι μαζί με τους Χριστιανούς,
πολεμούσε κι ο Μιχάλης Κουρμούλης γνωστός οπλαρχηγός του Ηρακλείου, ένας κρυφο-
χριστιανός που μόλις ξέσπασε η επανάσταση απέβαλε το προσωπείο, δήλωσε οτι είναι
Χριστιανός, αυτός όπως και όλοι του οι πρόγονοι, και πήγε με το μέρος των επαναστατών.
Οι πασάδες του Ρεθύμνου, του Ηρακλείου, της Σητείας και των Χανίων αποφάσισαν να
εισβάλλουν στα Σφακιά και να τα καταστρέψουν διότι πίστευαν οτι απο εκεί ξεκινάνε όλα. Η
κινητήριος δύναμη της επανάστασης ειναι οι Σφακιανοί. Πρώτος ξεκίνησε ο πασάς του
Ρεθύμνου, ο Οσμαν με 1.500 άνδρες για να χτυπήσει τα Σφακιά. Τον περίμεναν όμως έξω απ’
το Ρέθυμνο στο χωριό Γάλλου Ρεθεμνιώτες και Σφακιανοί και θα τον χτυπήσουν με μανία.
Αρχηγοί των επαναστατών ειναι οι γνωστοί Μανουσέλης και Δελιγιαννάκης. Τέσσερις μέρες
θα κρατήσει η μάχη, ήταν αμφίρροπη. Τελικά όταν θα σπεύσουν επικουρίες στους επανα-
στάτες, τότε οι τούρκοι θα το βάλουν στα πόδια και θα επιστρέψουν στα τείχη της πόλης του
Ρεθύμνου. Δεύτερος θα επιχειρήσει να πάει στα Σφακιά ο Λατίφ, πασσάς των Χανίων, με
5.000 άνδρες. Θ’ αποτύχει κι αυτός γιατι θα νικηθεί στους Λάκκους. Όπως θ’ αποτύχει κι ο
Σερίφ πασάς του Ηρακλείου κι ο Ομέρ, ο πασάς της Σητείας. Βλέποντας οι τούρκοι πασάδες
οτι μεμονωμένα δεν μπορούσαν να καταφέρουν της εισβολή στα Σφακιά και την καταστρο-
φή της ‘Σφηκοφωλιάς’ όπως έλεγαν, αποφάσισαν να ενώσουν τις δυνάμεις τους και όλοι μαζί
να καταφέρουν το ποθούμενο. Αυτο έκαναν και τελικά τα Σφακιά έπεσαν. Οι τούρκοι κατέ-
στρεψαν αρκετά χωριά και μπορούμε να πούμε οτι ηταν η πρώτη μεγάλη ήττα των Χριστια-
νών ή πρώτος μεγάλος θρίαμβος των τούρκων. Πολλοί είπαν πως η αποτυχία αυτή των
Χριστιανών οφειλόταν στην έλλειψη ενιαίας διοίκησης. Πράγματι, όπως ανέφερα και
προηγουμένως, οι Χριστιανοί είχαν χωριστεί στα δύο. Στους Σφακιανούς, που ήθελαν
παντού να είναι αρχηγοί και σ’ αυτούς που δε χώνευαν τους Σφακιανούς και ήθελαν αυτοί να
έχουν την εξουσία. Μετά απο αίτημα των επαναστατών ο Δημήτριος Υψηλάντης, που
θεωρητικά ήταν ο αρχηγός της επαναστατημένης Ελλάδας, θα στείλει σαν αρχηγό, αντιπρό-
σωπο του αν θέλετε, στην Κρήτη τον Μιχαήλ Αφεντούλεφ. Ήταν ενας Φαναριώτης. Ελεγε
οτι καταγόταν απο την Βυζαντινή οικογένεια των Κομνηνών. Ήρθε λαμπροφορεμένος στην
αρχή, εντυπωσίασε με την εμφάνιση του στη συνέχεια όμως αποδείχθηκε οτι απο στρατιωτι-
κά δεν είχε ιδέα.
Θα τα δούμε αυτά στη συνέχεια. Εδώ τελειώνει το ’21. Η Κρήτη σε όλη της την (15.10
ύπαιθρο /χώρα_) είναι ελεύθερη. Οι τούρκοι έχουν περιοριστεί μονάχα στα μεγάλα κάστρα.
Μπορεί να πεί κανένας οτι τα ίδια αποτελέσματα που είχε η Επανάσταση στην Πελοπόννησο
και στη Στερεά Ελλάδα, είχε και στην Κρήτη. Το ’22 θα ξεκινήσει με μια προσπάθεια 70
τούρκων να καταλάβουν το ιστορικό μοναστήρι του Αρκαδίου. Θα τα καταφέρουν αλλα δε
θα το κρατήσουν για πολύ. Οι επαναστάτες ξέροντας τη στρατηγικότητα, της περιοχής και
του συγκεκριμμένου μοναστηριού, θα σπεύσουν εναντίον τους και θα το ανακαταλάβουν.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι από τους εβδομήντα Τούρκους εισβολείς του Αρκαδίου μόνο
ένας γλίτωσε, όλοι οι άλλοι σκοτώθηκαν. Μια άλλη επιτυχία είναι πάλι το ίδιο, τον Γενάρη
του ‘22 είναι και αυτή η μάχη στα Κόνια, στα Κόνια του Αγίου Βασιλείου. Όπου ο Πανου-
σέλης με τον Δεληγιαννάκη θα νικήσουν τους Τούρκους στα ( 16.45_) και θα τα καταφέ-
ρουν να τους νικήσουν. Λίγο μετά στο Μυλοπόταμο οι χριστιανοί θα πετύχουν μια μεγάλη
νίκη εις την περιοχή των Ανωγείων και οι μάχες θα μαίνονται από τον Μυλοπόταμο
μέχρι και το Αμάρι εκεί γύρω στο Φουρφουρά γίνονται μεγάλες συγκρούσεις και καθη-
μερινά έχουμε ηρωικά κατορθώματα. Τις, κατά κάποιο τρόπο, επιτυχίες των Χριστιανών
θα αμαυρώσει ένα γεγονός απρόσμενο. Όπως σας είπα και πριν, υπήρχε μεγάλη αντίθεση
και εχθρότητα θα έλεγα εγώ, μεταξύ των Σφακιανών και των αντίσφακιανών. Αρχηγός σε
αυτήν την περιοχή, του Ρεθύμνου δηλαδή, ήταν ο Ρούσσος Μπουρδουμπάς, ένας Σφακιανός.
Ο Αφεντούλιεφ όμως απ’ όταν ήρθε έκανε κατάλληλο για να πάρει τον βαθμό του πεντο-
ταξίαρχου(17.50) και τον Μελυδώνη, ένα μυλοποταμίτη οπλαρχηργό. Αυτό δεν άρεσε
καθόλου στον Μπούρδουμπα. Οι δύο άνδρες βρίσκονταν στα μαχαίρια και κάποια στιγμή ο
Μελυδώνης, χωρίς να ρωτήσει τον Μπούρδουμπα, έκανε μία νυχτερινή έφοδο σε αποθήκες
των Τούρκων γιατί ήθελε να πάρει κάποια πολεμοφόδια και το κατάφερε. Ήταν μια επιτυ-
χημένη, θα έλεγε κανείς, νυχτερινή εξόρμηση. Όταν επέστρεψε όμως ο Βούρδουμπας του
έκανε παρατήρηση γιατί να επιχειρήσει αυτήν την έξοδο χωρίς να πάρει αυτήν την έγκριση.
Λόγο στον λόγο ήρθαν στα χέρια και τελικά ο Βούρδουμπας κάρφωσε με το μαχαίρι του τον
Μελυδώνη και τον σκότωσε. Αυτό το πράγμα βέβαια ερέθισε τα πνεύματα και ο ίδιος ο
Αφεντούλιεφ αφαίρεσε τον τίτλο του αρχηγού από τον Βουρδουμπά. Από την στιγμή αυτή ο
Αφεντούλιεφ έγινε κόκκινο πανί για τους Σφακιανούς. Δεν ήθελαν να τον βλέπουν και θα
δούμε πως από τη στιγμή που τον έβαλαν στον μάτι δεν θα έχει και καλό τέλος. Ο ίδιος
πάντως έφυγε από το Λουτρό που είχε την έδρα του και ήρθε στην Αργυρούπολη, δηλαδή
στη περιοχή του Ρεθύμνου και εγκαταστάθηκε. Τον Απρίλιο είχαμε ένα πραγματικά
συνταρακτικό γεγονός, ένα γεγονός που μπορούσε να αλλάξει το ρου της επανάστασης.
Αφίχθηκε στη Κρήτη ένας φιλέλληνας συνταγματάρχης Γάλλος, ο Ιωσήφ Βαλέσρας_), όπως
τον ονόμαζαν οι Κρητικοί, Βαλές, αν θέλετε στα γαλλικά. Λένε πως όταν είδε έξω από το
Ρέθυμνο 700 επαναστάτες να τρέχουν σε φυγή πολλαπλάσιους Τούρκους σκέφτηκε ότι είναι
κρίμα να πηγαίνουν χαμένες αυτές οι ικανότητες των χριστιανών και γι’ αυτό πρότεινε να
χτυπήσουν ένα από τα μεγάλα κάστρα της Κρήτης, να το καταλάβουν για να μπορεί να
υπάρχει ένα κέντρο για εξορμήσεις αλλά και για ανεφοδιασμό. Μόνο έτσι, θα μπορούσε να
σταθεροποιηθεί η επανάσταση. Εδώ, να κάνω μία παρένθεση, ήταν σαν και αυτό που είδε ο
Κολοκοτρώνης στη Πελοπόννησο. Από την αρχή έλεγε ότι έπρεπε να πάρουμε το κάστρο της
Τριπολιτσάς για να μπορέσουμε να εδραιωθούμε στην Πελοπόννησο και τα κατάφερε. Το
ίδιο σκέφτηκε και εδώ ο Βαλές και πρότεινε επαναλαμβάνω να χτυπήσουν το Ρέθυμνο και να
καταλάβουν την πόλη. Έγινε το αίτημα του δεκτό και μάλιστα λένε έτσι κατέστρωσαν και
σχέδιο. Έξυπνο φαίνεται το σχέδιο. Δηλαδή, είπαν στην αρχή μιαν ομάδα με τον Πρωτο-
παπαδάκη θα πλησίαζε τα τείχη και θα προκαλούσε τους Τούρκους, οι Τούρκοι θα έβγαιναν
έξω, ο Πρωτοπαπαδάκης θα υποχωρούσε και θα τους τραβούσε προς τα εκεί που βρίσκονταν
συγκεντρωμένες οι υπόλοιπες επαναστατημένες ομάδες, ο κύριος όγκος δηλαδή των
επαναστατών. Όταν θα χτυπιόταν Τούρκοι και χριστιανοί ο Βαλές με τους δικούς του άνδρες
θα έπαιρνε το κάστρο. Ήλπιζαν δηλαδή ότι θα έβγαιναν οι περισσότεροι από τους Τούρκους,
δεν θα υπήρχε φύλαξη στα τείχη και θα μπορούσε να περάσει μέσα τους άνδρες τους. Το
σχέδιο δυστυχώς δεν εφαρμόστηκε, όπως προγραμματίστηκε. Γιατί την παραμονή έγιναν
κάποια επεισόδια στον Κάστελο όπου υπήρχαν συγκεντρωμένοι επαναστάτες και τότε οι
Τούρκοι από μόνοι τους βγήκαν από τα τείχη και χτύπησαν το στρατόπεδο το ελληνικό. Ο
Πρωτοπαπαδάκης δε κινήθηκε καθόλου, ενώ τους Τούρκους στο στρατόπεδο τους
αντιμετώπισαν. Όταν άκουσε ο Βαλές τους πυροβολισμούς και τη σύγκρουση νόμισε ότι
το σχέδιο εκτελείται ως είχε και όρμησε με τους άνδρες τους πιστεύοντας ότι η πόλη είναι
αφύλακτη για να τη καταλάβει. Αλλά δυστυχώς βρήκε εκεί αρκετούς Τούρκους, απέτυχε, το
έβαλε στα πόδια και τελικά θα τον συλλάβουν οι Τούρκοι. Μάλιστα λένε ότι δε μπορούσε να
τρέξει ο Βαλές και ένας γιγαντόσωμος Σφακιανός, ο Βούρβαχης, τον πήρε στις πλάτες του
και έτρεχε για να τον σώσει. Όμως, οι Τούρκοι πλησίαζαν, αναγκάστηκε να τον κρύψει σε
ένα ρυάκι αλλά όμως οι Τούρκοι τον βρήκαν και τον κατακρεούργησαν. Έτσι, απέτυχε το
σχέδιο κατάληψης τους Ρεθύμνου. Ο ένας τότε τα έριχνε στον άλλο. Κατηγόρησαν τον
Πρωτοπαπαδάκη γιατί δεν έκανε όπως είχαν συμφωνήσει να πάει προς τα τείχη για να
μπορείς να τραβήξεις και τους υπόλοιπους Τούρκους και έτσι να αδειάσει η πόλη και να τη
καταλάβει ο Βαλέστρας. Και τότε αυτός τι είπε… ότι είχα σχετική εντολή από τον Αφεντού-
λιεφ. Αυτό βέβαια δε το πίστεψαν και πολύ εδώ που τα λέμε. Αλλά αυτοί που ήθελαν δήθεν
το πίστεψαν και έτσι θα κατηγορήσουν τον Αφεντούλιεφ σαν προδότη. Η κανγκελαρία θα
τον καλέσει εις το Λουτρό για απολογηθεί δήθεν για την οικονομική διαχείριση. Και ενώ οι
χριστιανοί τρώγονται μεταξύ τους, ο Σουλτάνος βλέποντας ότι δε μπορεί να καταπνίξει την
επανάσταση στη Κρήτη θα απευθυνθεί στον υποτελή του αντιβασιλιά της Αιγύπτου, Μεχμέτ
Αλί. Και θα του ζητήσει να στείλει στρατεύματα και να καταπνίξει την επανάσταση στη
Κρήτη. Ο Μεχμέτ Αλί θα δεχτεί τη πρόταση και θα στείλει μάλιστα τον ίδιο του τον γαμπρό,
τον Χασάν με 10 χιλιάδες πεζούς και 500 ιππείς. Είναι ο, τι ακριβώς θα γίνει λίγο αργότερα
στη Πελοπόννησο τότε που ο Ιμπραήμ θα πάει και θα αρχίσει να χτυπάει τους Έλληνες που
ήταν και εκεί διχασμένοι. Μη ξεχνάτε δηλαδή ότι και στην κυρίως Ελλάδα έχουμε εμφύλιους
σπαραγμούς. Έχουμε από τη μία μεριά τους πολιτικούς και από την άλλη τόσο στρατιω-
τικούς και λίγο αργότερα βλέπουμε ότι αλλάζουν οι συσχετισμοί. Έχουμε από τη μία μεριά
τους πελοποννήσιους και από την άλλη στέρεο- ελλαδίτες και τους νησιώτες. Δηλαδή, η
μοίρα του ελληνισμού είναι πάντοτε να είναι χωρισμένος. Και σε αυτές τις διχόνοιες, τις
αντιπαραθέσεις οφείλονται και οι μεγάλες καταστροφές του. Οι Αιγύπτιοι, λοιπόν,
αρχίζουν να αλωνίζουν στη Κρήτη. Παρ’ όλο που οι Μυλοποταμίτες στη Χαλέπα θα
καταφέρουν και να τους συγκρατήσουν. Και στον Κάστελο θα έχουν οι χριστιανοί κάποιες
επιτυχίες. Θα γίνει και μια μάχη στον Αρμερόκαμπο, στους Αρμένους δηλαδή του Ρεθύμνου,
αλλά και εκεί είναι μικρές μάχες, δε κρίνουν τίποτα. Η καγκελαρία, αφού κατηγορήσει τον
Αφεντούλιεφ σα προδότη, θα τον φυλακίσει και θα ζητήσει από τον Υψηλάντη καινούργιο
αρχηγό. Μάλιστα θα προτείνει τον Εμμανουήλ Τομπάζη, ένα ατρόμητο Υδραίο αρχηγό και ο
Τομπάζης σε λίγο θα φτάσει στη Κρήτη. Το ‘23 οπωσδήποτε θα μπεί με όχι και καλούς
oιωνούς. Οι Αιγύπτιοι έχουνε απλωθεί σε όλη τη Κρήτη και ιδίως στο Λασίθι. Θα προβούν
σε πολλές σφαγές και ακρότητες. Σε όλους μας είναι γνωστό αυτό το δράμα των δύο χιλιά-
δων αμάχων που είχαν καταφύγει στο σπήλαιο της Μιλάτου και εκεί οι Αιγύπτιοι θα καταφέ-
ρουν να τους εξοντώσουν, τους περισσότερους. Όσους έπιασαν τους πούλησαν στην
Νεάπολη, σα δούλους. Εκεί στην αγορά της Νεάπολης στήθηκε το παζάρι και με ελάχιστα
γρόσια αγόραζε καθένας όποιο δούλο ήθελε. Κάναν βέβαια μία προσπάθεια οι Κρητικοί, και
έχουν μία επιτυχία προς τα Χανιώτικα καταλαμβάνουν δηλαδή την Κάνδαλο αυτό δεν έδωσε
έτσι τίποτα παραπάνω. Ενθαρρυμένοι και οι Τούρκοι του Ρεθύμνου, βγαίνουν από τα τείχη
και στρατοπεδεύουν στο γειτονικό λόφο, τον γνωστό μας Εβλιγιά. Οι χριστιανοί που ήθελαν
να έχουν μία επιτυχία και έτσι για την εξύψωση του ηθικού τους θα συγκεντρωθούν, γύρω
στους δύο χιλιάδες ήταν και με τους γνωστούς πάλι Δεληγιαννάκη αλλά αυτή τη φορά και
τον Μανουσογιαννάκη και φυσικά τον Τσουγερό θα χτυπήσουν το τουρκικό στρατόπεδο του
Εβλιγιά. Θα τους νικήσουν και θα το βάλουν στα πόδια οι Τούρκοι για να επιστρέψουν στα
τείχη της πόλης. Διακόσιοι νεκροί, αυτοί ήταν μια επιτυχία σημαντική των επαναστατών.
Την ίδια στιγμή στην Αρκούδαινα, Αρχοντική τη λέμε σήμερα, θα καλέσει ο Τομπάζης, ο
νέος αρχηγός που έχει φτάσει τη Κρήτη, τους αντιπροσώπους των επαναστατών. Εδώ
μαλώνουν μεταξύ τους για τις διοικητικές θέσεις, ποιοι θα γίνουν αρχηγοί. Οι σφακιανοί
επιμένουν να έχουν τη μερίδα του λέοντα, οι άλλοι δε θέλουν να ακούνε για τους σφακιανούς
και τελικά ο Τομπάζης προσπάθησε να τους τα βρει και έδωσε εννιά αρχηγίες, ας το πούμε,
στους σφακιανούς και έξι στους άλλους. Πράγμα το οποίο δυσαρέστησε βέβαια τους
αντισφακιανούς. Το ‘24 ξεκινάει άσχημα για τους επαναστάτες. Ήδη από τα τέλη του’ 23
έχουν κλειστεί στο σπήλαιο του Μελυδωνίου 377 άμαχοι και 30 πολεμιστές ένοπλοι. Οι
Τούρκοι θα τους πολιορκήσουν τρείς μήνες θα τους χτυπάνε, δε μπορούσαν να μπουν μέσα
στο σπήλαιο από την είσοδο γιατί ήταν πολύ στενή και οι 30 αυτοί μάχιμοι τους πετσόκοβαν.
Τελικά είναι γνωστό σε όλους ότι άνοιξαν τρύπες στην οροφή του σπηλαίου, διοχέτευσαν
μέσα καπνό και αναγκάστηκαν οι έγκλειστοι να βγουν έξω οπότε τους εξολόθρευσαν μέχρι
ενός. Δεν ήταν μονάχα αυτό, οι Τούρκοι τώρα ενθαρρυμένοι με τις επιτυχίες των Αλβανών
θα επιχειρήσουν μία νέα εκστρατεία εναντίων των Σφακίων. Είχαμε δει ότι στα τέλη του ‘21
eίχαν καταστρέψει τα Σφακιά οι σφακιανοί(31.30) όμως επέστρεψαν και πάλι μετέτρεψαν
τα χωριά τους εστίες της επανάστασης. Ο Τομπάζης κάνει εκκλήσεις προς την επαναστατική
ελληνική κυβέρνηση να στείλει κάποια πλοία, να στείλει κάποια εφόδια. Οι Κρητικοί δεν
είχαν εφόδια, δεν είχαν σφαίρες, δεν είχαν τίποτα. Αλλα κώφευε η ελληνική κυβέρνηση και
οι τούρκοι με τους αιγύπτιους θα καταφέρουν να περάσουν στα Σφακιά και να καταστρέ-
ψουν για άλλη μια φορά τα χωριά της περιοχής. Οι Σφακιανοί αυτή τη φορά θα θελήσουν να
φύγουν. Πολλά καράβια θα ‘ρθούνε, θα μπούνε μέσα, θα φύγουνε για άλλες περιοχές. Στον
Ελλαδικό χώρο δηλαδή, υπολογίζεται οτι πάνω απο 10.000 άμαχοι και 2.000 μάχημοι είναι
αυτοί που θα εγκαταλείψουν, στην ηρωϊκή αυτή περιοχή των Σφακίων. Μαζί του σε λίγο θα
φύγει κι ο Τομπάζης. Βλέπετε δηλαδή το άσκοπο του αγώνα στην Κρήτη. Απ’ τη στιγμή που
έχουν αφήσει μόνους τους Κρητικούς, η Επανάσταση δεν μπορούσε να ευοδώσει, και γι’
αυτό ακριβώς θα φύγει, μαζί του μάλιστα θα πάρει και τον Μιχάλη τον Κουρμούλη που
αναφέραμε πριν, τον κρυφοχριστιανό, που αγωνιζότανε μαζί με τους επαναστάτες κι είναι
τόσο μεγάλη η θλίψη του Κουρμούλη που λίγο μετά θα πεθάνει, δέ θα προλάβει δηλαδή
να ζήσει, παρα λίγο χρονικό διάστημα, στην Ύδρα, που θα τον πάρει μαζί του ο Τομπάζης.
Εδώ ουσιαστικά σταματάει η Επανάσταση στην Κρήτη, τα Σφακιά έχουν καταστραφεί.
Υπάρχουν ομάδες επαναστατών αλλα δεν είναι σε θέση να επιφέρουν μεγάλες ζημιές
στους τούρκους. Η ύπαιθρος βεβαίως βρίσκεται στα χέρια των χριστιανών, αλλα επαναλαμ-
βάνω, όσες φορές βγαίνουν στρατεύματα οι χριστιανοί υποχωρούν κα μετά επιστρέφουν.
Είναι λοιπών εδώ, κανείς ν’ αναρωτιέται: γιατί να αποτύχει η επανάσταση αυτή, τοσο πρόω-
ρα; Θα πρέπει ν’ αναζητήσει βέβαια, όπως σας είπα και πρίν, τα αίτια και τις παραμέτρους
τους σε διάφορα σημεία. Με άλλα λόγια, παράδειγμα δεν υπήρχε ενιαία διοίκηση. Ακόμα κι
όταν ήρθε κοινός αρχηγός ο Αφεντούλεφ αποδείχθηκε οτι δεν ήταν ο κατάλληλος. Όταν
ήρθε ο Τομπάζης, που ήταν οπωσδήποτε και πιό στρατηγικός και πιό γενναίος, επίσης δεν
κατάφερε να κάνει τίποτα γιατι δεν υπήρχαν πολεμοφόδια. Εδώ δηλαδή, κατα κάποιο τρόπο,
ευθύνεται η ελληνική κυβέρνηση. Θα μου πείτε να ρίξουμε τα αίτια σε άλλους; Όχι αποκλει-
στικά στην ελληνική κυβέρνηση και στην έλλειψη ομόνοιας ανάμεσα στους κρητικούς. Υπά-
ρχει και η Ευρωπαϊκή παράμετρος. Απο το 1823 η Αγγλική πολιτική έχει αλλάξει με τον
Γεώργιο Κάνιγκ. Οι Άγγλοι θέλουν να δημιουργήσουν ένα κράτος ελληνικό, αλλα το θέλουν
πολύ μικρό. Δε θέλουν τη Κρήτη να περιλαμβάνεται στο κράτος αυτό. Γι’ αυτό δίνουν και
δάνεια. Έχουμε ένα δάνειο 800 χιλιάδων και στη συνέχεια ένα 2 εκατομυρίων λιρών. Απο
την άλλη οι Ρώσσοι θέλουν κατακερματισμένη την Ελλάδα, για να κρατάει συνέχεια τους
τούρκους σε πόλεμο, ωστε κάποια στιγμή να δοθεί η ευκαιρία να διαλύσουν την Οθωμανική
αυτοκρατορία. Ας μην ξεχνάμε οτι αυτή ήταν η πάγια εξωτερική πολιτική της τοτε τσαρικής
Ρωσσίας. Μάλιστα το 1824, τη χρονιά δηλαδή που σταματάει η πρώτη φάση της ελληνικής
επανάστασης, οι Ρώσσοι θα προτείνουν και το περίφημο σχέδιο των ‘τριών τμημάτων’. Μ’
άλλα λόγια είπαν: να γίνει 3 ηγεμονίες η Ελλάδα. Η μία της δυτικής, η άλλη της ανατολικής
Ελλάδας και η τελευταία η Πελοπόνησσος με την Κρήτη. Ήθελαν λοιπόν οι Ρώσσοι διεσπα-
σμένους τους Έλληνες για να μάχονται συνέχεια ενάντια των τούρκων ωστε οι τούρκοι να
είναι απασχολημένοι κι ευάλλωτοι στις ορέξεις των Ρώσσων.
Νομίζω πως τώρα θα πρέπει να προχωρήσουμε στη δεύτερη φάση της Κρητικής επανάσ-
τασης. Μπορώ να πώ δηλαδή οτι μετά το ‘24 η Κρητική επανάσταση παίρνει τη μορφή
ανταρτοπολέμου. Ομάδες επαναστατών χτυπούν όπου βρούν τουρκικά στρατεύματα, τα
καταστρέφουν, μόνο και μόνο για να κρατάνε τη φλόγα της εξέγερσης αναμμένη στο νησί.
Μερικοί σκέφτονται οτι χρειάζεται μιά βάση κάπου, ενα φρούριο, ωστε με αφετηρία αυτό να
μπορέσουνε να κάνουν τις εξορμήσεις τους εναντίον των τούρκων. Στο τέλος θα επιλέξουν
το φρούριο της Γραμβούσας. Πράγματι θα το καταλάβουν. Μάλιστα βλέπουμε οτι έρχονται
Κρητικοί που ζούσαν σε άλλα μέρη της Ελλάδας, ιδίως στην Αθήνα και πλαισιώνουν τους
επαναστάτες. Ο Δημήτριος Καλλέργης ο ήρωας αυτός, που αργότερα θα τον δούμε στην
επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου το 1843, αλλα κι ο Εμαννουίλ Αντωνιάδης και άλλοι
πολλοί. Έτσι θα δημιουργηθεί μια ελεύθερη περιοχή, η Γραμβούσα. Απο εδώ θα ξεκινάνε
τα καράβια ή οι αντάρτικες ομάδες των Κρητικών και θα προσπαθούν, επαναλαμβάνω, να
κρατούν τη φλόγα της επανάστασης αναμμένη. Το ‘26 είναι ένα ευχάριστο έτος για την
ελληνική επανάσταση, όχι όμως και για την Κρητική. Θα μου πείτε όμως: Γιατί ευχάριστο,
οι Έλληνες μπορεί να ελευθέρωσαν τον Κολοκοτρόνη, που τον είχαν φυλακίσει στον
δεύτερο εμφύλιο πόλεμο, αλλα ο Ιμπραήμ αλωνίζει αφότου βγήκε στην Πελοπόνησσο και
δεν είναι σε θέση να τον αντιμετωπίσουν. Το ευχάριστο είναι πως έχει αναλάβει την εξουσία
εις την Ρωσσία ο τσάρος Νικόλαος και ο Νικόλαος έχει βάλει στόχο να βοηθήσει τους
Έλληνες να τερματίσουν αίσια την επανάστασή τους. Για αυτό ακριβώς τον Απρίλη του 26
στην Πετρούπολη θα υπογράψει με τον Γουέλινγκτον, τον γνωστό αυτόν νικητή του
Ναπολέοντα,το περίφημο πρωτόκολλο της Πετρούπολης, με το οποίο Αγγλία και Ρωσσία
αποφασίζουν να δημιουργήσουν ελληνικό κράτος. Σε γενικές γραμμές τα συμφώνησαν, ούτε
σύνορα, ούτε τίποτα. Το επόμενο έτος, το ‘27, θα βάλλουν μέσα στην συμφωνία και την
Γαλλία και οι 3 δυνάμεις Ρωσσία, Αγγλία και Γαλλία τον Ιούλιο του 27 θα υπογράψουν την
περίφημη Ιουλιανή συνθήκη με την οποία συμφωνουν να δημιουργηθεί αυτόνομο ελληνικό
κράτος. Οι ειδήσεις αυτές, ότι οι μεγάλοι της Ευρώπης αποφάσισαν την δημιουργία κράτους
κάνουν τους Κρητικούς να ανασάνουν. Έπειτα υπάρχει και η διάδωση ότι στο νεοελληνικό
κράτος θα συμπεριληφθούν μόνο οι περιοχές οι οποίες βρίσκονται σε επανάσταση. Αυτή η
φήμη μην ξεχνάτε ότι θα δώσει νέα πνοή στους Κρητικούς, νέα πνοή στην επανάσταση. Απ’
άκρη σ’ άκρη του νησιού θα αντηχήσουν και πάλι τα ντουφέκια, τα καριοφίλια πες τε τα, τα
μαχαίρια τα κρητικά θα ξαναβγούν από τα θηκάρια τους και έχουμε μια αναζωπήρωση της
επανάστασης σε όλο το νησί. Το ‘28 ξεκινάει με την άφιξη του Καποδίστρια που έρχεται σαν
κυβερνήτης στην Ελλάδα το προηγούμενο έτος, με την εθνοσυνέλευση της Τροιζίνας που
είχε εκλεγεί κυβερνήτης. Ο Καποδίστριας είναι ένας πανέξυπνος πολιτικός. Μην ξεχνάμε ότι
για πολλά χρόνια χρημάτισε υπουργός εξωτερικών του τσάρου της Ρωσσίας και όταν
διώχθηκε βρισκόταν στην Ευρώπη και είχε αποκτήσει γνωριμίες σε όλους τους πολιτικούς
κύκλους. Έρχεται σαν κυβερνήτης. Απ’ τις πρώτες του προσπάθειες ήταν να πείσει τους
πρεσβευτές των δυνάμεων που συνεδρίαζαν τότε στον Πόρο για να ορίσουν τα σύνορα του
νέου ελληνικού κράτους, να τους πείσει μεσα στο νέο ελληνικό κράτος να είναι και η Κρήτη
και το κατάφερε,εδώ που τα λέμε φίλοι του ήταν και οι 3 πρεσβευτές και ιδίως ο Στράτφορντ
Κάνινγκ, ξάδερφος του Γεωργίου Κάνιγκ, που ήταν τότε πρεσβευτής της Αγγλίας στην
υψηλή πύλη. Από την άλλη όμως οι δυνάμεις απαιτούν απο τον Καποδίστρια να διαλύσει το
στρατόπεδο της Γραμβούσας δήθεν γιατί οι επαναστάτες ήταν πειρατες. Με τον στόλο τους
χτυπούσαν και τα εμπορικά πλοία και τα λοιπά. Του ζήτησαν λοιπόν οι δυνάμεις που είχαν
κάνει την χάρη να δημιουργήσουν ελληνικό κράτος, του ζήτησαν να διαλύσει το κράτος της
Γραμβούσας ως πειρατικό. Και αυτός έστειλε στην αρχή τον Μαυροκορδάτο τον γνωστό μας
αυτόν Φαναριώτη και αναγκάστηκαν οι Κρητικοί να αφήσουν το στρατόπεδο. Βέβαια διοχε-
τεύτηκαν σε όλες τις περιοχές της Κρήτης και κρατούσαν την επανάσταση αναμμένη. Στην
συνέχεια στέλνει τον βαρόνο Ρέινεκ ο Καποδίστριας, σαν διοικητή της Κρήτης. Είπαν πολλοί
ότι ο Καποδίστριας εκτελούσε εντολές από τις δυνάμεις και για αυτό ακριβώς πρόδωσε την
Κρήτη. Δεν είναι έτσι τα πράγματα, αν παρακολουθήσει κανένας δηλαδή τις κινήσεις του.
Τον Ρέινεκ τον στέλνει με έναν στόλο αγγλογαλλικό αλλα μέσα υπήρχαν και ελληνικά καρά-
βια και έχει την εντολή να μην αφήνει τους Τούρκους να στέλνουν νέες επικουρίες στην
Κρήτη. Αυτό σημαίνει ότι θέλει να κρατήσει την Κρήτη. Αυτό αργότερα θα το καταλάβουν
οι Άγγλοι και θα τον αναγκάσουν να αποπέμψει τον Ρέινεκ και να στείλει στην θέση του
εναν Άγγλο τον Χαν, πράγμα το οποίο βέβαια και αναγκάστηκε ο Καποδίστριας να κάνει.
Τελικά έστειλε και τον ίδιο τον Τομπάζη. Αυτόν τον Εμμανουήλ Τομπάζη που τον είδαμε
σαν αρχηγό να αποτυγχάνει εξαιτίας της αδιαφορίας της τότε Ελληνικής επαναστατικής
κυβερνησης θα τον στείλει ο Καποδίστριας και θα μπορέσει να κρατήσει την επανάσταση
και πάλι, εν εξελίξει. Τον Μάρτη του ‘29 θα υπογραφεί ένα πρωτόκολλο στο Λονδίνο με
το οποίο θα δημιουργείται Ελληνικό κράτος με ευρύτερα σύνορα. Δηλαδη οι σύναδροι στο
Λονδίνο δέχτηκαν τα σύνορα που πρότειναν οι πρεσβευτές στον Πόρο. Θεωρητικά αυτοί
είχαν προτείνει και την Κρήτη, όμως για την Κρήτη δεν κάνει λόγο το πρωτόκολλο. Άρα
χωρίς να απορρίπτεται, δεν υπάρχει και μέσα στα ελληνικά τα σύνορα. Οι Άγγλοι βλέποντας
τον κίνδυνο το ελληνικό κράτος να έχει περισσότερα εδάφη από αυτά που οι ίδιοι επιθυμού-
σαν, θα προτείνουν το 1830 και θα το πετύχουν με το πρωτόκολλο της ανεξαρτησίας που
πάλι υπογράφηκε στο Λονδίνο, το ελληνικό κράτος να περιοριστεί στην γραμμή Αχελωος-
Περγιος και από τα νησιά να του δοθούν μονάχα οι Σποράδες οι Κυκλάδες και η Εύβοια. Η
Κρητη φυσικα έμενε εκτός. Για αντάλλαγμα τωρα, των εδαφικων απωλειών της Ελλαδας,
εδωσαν ανεξαρτησία. Άρα μπορούμε να μιλάμε απ το 1830 για ανεξάρτητο αλλα με περι-
ορισμενα συνορα Ελληνικο κράτος και για αλλη μια φορα επαναλαμβανω, χωρις την Κρήτη.
Το Κρητικο συμβουλιο βεβαια θα διαμαρτυρηθεί για ολα αυτα και θα συγκληθεί, θα βγαλει
μια προκήρυξη δραματικη, θα κατηγορει τις δυναμεις οτι αγνόησαν τις θυσιες που εκανα
τοσα και τοσα χρόνια οι κρητικοί και θα απειλεί μαλιστα οτι δεν προκειται εμεις να σταματη-
σουμε τον αγωνα μας, αλλα θα συνεχίσουμε την επανασταση, θα συνεχίσουμε τις αναστατώ-
σεις. Τότε θα σταλούν καράβια, από μέρους των ευρωπαικων δυναμεων και θα αποκλείσουν
την Κρητη, για να σταματήσουν τις εχθροπραξίες. Θα αναγκαστεί το Κρητικο συμβουλιο,
αντιπροσωποι αν θελετε των επαναστατημενων περιοχών της Κρήτης, να συνέρθουν για
τελευταία φορα στις 23 Νοεμβρίου το 1830 στο χωριο Μαργαρίτες που βρίσκεται στον
Μυλοπόταμο, δηλαδή στον νομό Ρεθύμνου. Εκεί θα αποφασίσουν να σταματήσουν την
επανάσταση. Βεβαια λενε οτι την σταματάνε προσωρινά. Αφήνουν μια επιτροπή για να
(εποπτεύει/ εξετάζει_) τα πράγματα και υπόσχονται στους κρητικούς και απειλούν τους
ξένους οτι μολις βρουν την ευκαιρια θα ξεκινήσουν και παλι. Το ‘32 υπογραφεται με τους
Τούρκος η γνωστή συνθήκη του Κάλενταρ Κιοσκ, με την οποια οι Τουρκοι δεχονται, οχι
μονο την ανεξαρτησία του ελληνικού κράτους αλλα και, ευρύτερα όρια Αμβρακικού –
Παγασιτικού. Στο Λονδινο συνέρχονται ενα μηνα αργοτερα οι αντιπροσωποι των δυναμεων
και υπογράφουν ενα νέο πρωτόκολλο 1832. Οι κρητικοι στελνουν στους αντιπροσώπους μια
αναφορα και τους ζητάν αν δεν ειναι δυνατόν να συμπεριληφθεί το νησι τους στο νέο Ελλη-
νικο κράτος τουλάχιστον, ας του δωσουν αυτονομια. Οι δυναμεις απορριπτουν το αίτημα των
Κρητικών. Δεχονται ομως αναλογο αίτημα των Σαμιων! Έτσι η Σαμος θα γινει αυτονομη
ενω η Κρητη θα παραμείνει ως έχει. Κι ισως αναρωτιέται κανένας: Γιατί αυτη η αστοργία;
Γιατι αυτη η σκληροτητα των δυναμεων απεναντι στους Κρητικους; Δεν ειναι δυσκολο να
απαντησει κανενας. Οι Γάλλοι που ηταν μια απο τις πρωταρχικες δυνάμεις υποστηρίζουν τον
Μεχμετ Αλι, της Αιγύπτου. Την Κρήτη ο σουλτάνος την είχε υποσχεθει στον Μεχμετ Αλί.
Κατα συνεπεια υποστιριζαν την αποψη να μεινει η Κρητη εκτος ελληνικου κορμου μονο και
μονο για να την παρει ο σύμμαχος και φίλος τους Μεχμετ Αλί. Απο την αλλη οι Άγγλοι. Οι
Άγγλοι δεν θέλαν την ενσωματωση της Κρητης στο ελληνικο κράτος γιατι πάντα την εποφ-
θαλμιουσαν. Την θεωρουσαν σαν απαραιτητο σταθμο για τα συμφέροντα τους στην μέση
Ανατολη, μαζι με την Κύπρο. Γι’ αυτο ακριβώς δεν ήθελαν να ενωθεί με το ελληνικο κρατος.
Απο το αλλο μερος οι Ρώσσοι δεν ειχαν πια την δυναμη να επιβληθούν στους υπόλοιπους.
Ας μην ξεχναμε οτι ειχαν κανει τον πολεμο εναντιον τον τουρκων ‘28-’29 ειχαν νικησει τους
τουρκους και ειχαν βγει κατεστραμενοι σχεδον απο τον πολεμο. Δεν ειχαν την δυναμη δηλα-
δη, να επιβάλουν την θεληση τους, οσο και αν ειχαν την διαθεση. Αρα απο το ενα μερος τα
συμφέροντα των δυνάμεων απο το αλλο οι προσπάθειες του Καποδίστρια που μπορεί να
ηταν φιλοτιμες αλλα θα μπορουσαν οπωσδήποτε να ηταν και πιο δραστικές συνέτειναν στο
να παραμεινει η Κρήτη, παρα τις θυσιες του δεκάχρονου αγώνα τις στα χέρια των τυράννων.
Απλως άλλαξε χέρια. Πρώτα ειχε τους τούρκους τωρα δόθηκε στους αιγύπτιους. Το Ρεθυμνο
προσφερε πολλα στους αγωνες τα αναφέραμε, ιδίως τα 4 πρώτα χρόνια, αλλα και αυτο
μηραιως ακολουθησε την μοίρα της υπόλοιπης Κρήτης.